A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

123
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
гендердi¦ Јзара Ўсер етушi жЇйесi, я¬ни генотиппен байланысты хро­
мосомаларды¦ белгiлi бЈлiгiнде орналасєан аллель жЎне аллель емес 
гендер бiр­бiрiмен Јзара ыєпалдасады. Аллель гендер доминанттыє 
жЎне рецессивтiк жа¬дайларда болады. Толыє жЎне толыє емес доми­
нанттыє айырмашылыєтар кездеседi.
Гендердi¦ кезектiлiгiне сай (комплементарлыє) Ўсерi Ўр тЇрлi ал­
лельге тиiстi гендердегi кейбiр белгiлердi¦ дамуына бiраз дербес Ўсер 
етумен бiрге, Ўр тЇрлi формада Јзара Ўсерлеседi. НЎтижеде а¬зада 
кейбiр белгiнi¦ дамуы бiрнеше геннi¦ баєылауында болады. Мысалы, 
тауыєты¦ тЎжi Ўр тЇрлi тµєымдарында Ўр тЇрлi пiшiнде болады. Бµл 
нЎрсе екi жµп геннi¦ Јзара Ўсерлесуi нЎтижесiнде жЇзеге асады. Ген­
дердi¦ арнайы комбинациясы арєылы тЎждер тЈрт тЇрлi болады, я¬ни 
жай (ааbb), бµршає тЎрiздi (ааВВ яки ааВb), жবຠтЎрiздi (AABB яки 
AaBb), гЇлге µєсас тЎждер (AAbb, Aabb) (64­сурет).
Аллель емес гендер Јзара, негiзiнен кезектiлiгiне сай, эпистазды, 
полимерлi жолмен Ўсерлеседi.
      A                          Б                      В 
                       Ã
 
ўтеш тЎждерiнi¦ тЇрлерi: 
64­сурет.
A     жай (aabb); 
Б    бµршає тЎрiздi (aaBB яки aaBb); 
В    жবຠтЎрiздi (AABB яки АaBb); 
Г    гЇлге µєсас (AAbb яки Aabb).
Генотипте аллель емес гендердi¦ Јзара Ўсерлесуi нЎтижесiнде а¬зада 
жа¦а белгiнi¦ дамуы гендердi¦ кезектiлiгiне сай (комплементарлыє), 
я¬ни толыєтырушы Ўсерi деп аталады. Гендердi¦ мµндай Ўсерi хош 
иiстi, ає гЇлдi бµршаєты Јзара будан дастырудан да айєын кЈрiнедi. 
Алын¬ан бiрiншi буын єызыл тЇстi болады.
Бiрiншi буында Јзара будандастырыл¬анда екiншi буын Јсiмдiктерде 
бЈлiну:  9:7 єатынасында, я¬ни бiр фенотиптiк сынып (9/16) єызыл, 
екiншiсi (7/16) ає, демек сы єатынасы 9:7 болады. Ата­ана Јсiмдiк­
тердi¦ генотипi — AAbb жЎне aaBB, оларды¦ Ўрєайсысында бiреуден 

124
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
доминанттыє (A яки B) ген бар. Бµл доминанттыє гендер жеке­жеке 
гЇлге єызыл ре¦ бере алмайды, сол Їшiн ата­ана асбµршає Јсiмдiк­
терiнi¦ гЇлi ає болады.
Гендердi¦  полимерлiк  Ўсерi.  А л­
лель емес бiрнеше геннi¦ бiр белгiнi¦ 
дамуына µєсас Ўсер етуi — гендердi¦ 
полимерлiк Ўсерi делiнедi. Гендердi¦ 
полимерлiк Ўсерi а¬заларды¦ мЈлшерлiк 
белгiлерiнде кездеседi. Мысалы, жану­
арларды¦ салма¬ы, Јсуi, Јсiмдiктердi¦ 
бойы, тауыєтарды¦ жµмыртєа єоюы, iрi 
єара сЇтiнi¦ мЈлшерi мен майлы лы¬ы, 
Јсiмдiктер єµра мында¬ы дЎрумендер 
мЈлшерi жЎне басєалар. МЈлшер белгiлерiнi¦ даму дЎрежесi о¬ан Ўсер 
ететiн полимерлi гендер санына байланысты болады.
Полимердi ал¬аш рет швед ¬алымы Нильсон Элле зерттедi. Ол 
бидай ды¦ єызыл (A
1
A
1
A
2
A
2
) жЎне ає (a
1
a
1
a
2
a
2
) сµрыптарын Јзара 
будандас тырып,  F
1
 Јсiмдiктерiн алады (65­сурет).
F
1
­де гендердi¦ ре¦i єыз¬ыш болды. F
1
 Јзара будандастырылып 
F
2
­дегi Јсiмдiктер дЎн ре¦iне єарай 5 топєа бЈлiнедi. Оларды¦ мЈл­
шерлiк єатысы тЈмендегiдей: 1 єызыл, 4 ашыє єызыл, 6 єыз¬ылт, 4 
ашыє єыз¬ылт, 1 ає дЎндi Јсiмдiк. Полимерия арєылы тµєым єуа­
лау за¦дылы¬ын зерттеудi¦ ма¦ызы зор. А¬заларды¦, атап айтєанда, 
Јсiмдiктер мен Їй жануарларыны¦ адам Їшiн пайдалы Јлшемдiк 
белгiлерi гендер Ўсерiмен тµєым єуалайды жЎне дамиды. МЎселен, Їй 
жануарларыны¦ ауырлы¬ы, сЇт мЈлшерi мен майлылы¬ы, єызылшада¬ы 
єантты¦ мЈлшерi, дЎндi даєылдарда¬ы масає ты¦ µзынды¬ы, жЇгерiнi¦ 
Їлкен­кiшiлiгi жЎне та¬ы басєалар.
Гендердi¦  Јзара  эпистаз  Ўсерi. Фенотипiнде бiр доминант геннi¦ 
аллель емес екiншi доминант генге Їстемдiк етуi эпистаз деп аталады. 
Бµл за¦дылыєты¦ мЎнiн тауыє тµєымдарында (тЇрiнде) єауыр сын 
тЇсiнi¦ тµєым єуалауы мысалымен єарастырайыє. јауырсындары ає 
тЇстi екi тауыє тµєымдарыны¦ фенотипi бiр тЇрлi болса да, оларды¦ 
бµл белгi бойынша генотиптерi сан алуанды¬ы аныєталды. Мµны тек­
серу Їшiн екеуi де ає єауырсынды тауыє тµєымдары будандастырылды. 
F
1
­де барлыє гибридтердi¦ єауырсындары ає тЇстi болады. F
1
­гибрид 
µрпа¬ында¬ы Ўтештер мен тауыєтар Јзара будандастырылып, алын¬ан 
Ає
Ає
Гаметалар
јызыл

125
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
екiншi µрпає єауырсын тЇсi бойынша екi фенотиптiк топєа бЈлiнетiнi 
баєыланды. Оларды¦ 13/16 бЈлiгi ає єауырсынды, 3/16 бЈлiгi єара єа­
уырсынды тауыє­Ўтештер екендiгi аныєталды. СЈйтiп, екi ає єауыр­
сынды тауыє тµєымын будандастырудан алын ¬ан екiншi µрпаєта жа¦а 
белгiге (єауырсыны єара тЇстi) ие а¬залар пайда болды.
Ендi тауыєтарда¬ы єауырсын тЇсiнi¦ мµндай тµєым єуалап, F
2
­де 
Ўр тЇрлi болып бЈлiнуiн баєылауды¦ генотиптiк негiздерiмен таны­
сайыє. Тауыє тµєымдарында IiCC, IICC,IiCc, iicc, IIcc, Iicc генотип­
тер єауырсынны¦ ає болуын єамтамасыз етедi. iiCC,iiCc генотиптер 
єауыр сынны¦ єара болуын єамтамасыз етедi. Тауыє тµєымдарында 
єауыр сынны¦ ає­єара болуы екi жµп аллель емес, гендерге байланыс­
ты. Оларды¦ бiрiншi жµбы — Сс генi. Бµл геннi¦ доминанттыє аллелi 
(СС) жЎне (Сс) кЇйiнде єауырсынны¦ єара тЇстi болуын єамтамасыз 
етедi. Бµл геннi¦ (сс) жа¬дайы єауырсынны¦ ає болуыны¦ негiзiн єа­
лайды. О¬ан аллель емес екiншi жµп ген I­i болса, С­с геннi¦ єызметiн 
басєарады. Бµл ген ингибатор деп аталады жЎне II, Ii жа¬дайларында 
єауырсын¬а тЇс беретiн (С) генiнi¦ єызметiн тоєтатады. НЎтижеде С 
генi генотипте болса да, єауырсынны¦ єара болуын фенотипте кЈрсете 
алмайды жЎне єауырсынны¦ тЇсi ає кЇйiнде єалады. СЈйтiп, аллель 
емес гендердi¦ Јзара эпистаз Ўсерiндегi тµєым єуалауында да будандас­
тырыл¬ан µрпаєтарда, ата­ана а¬засында жа¦а белгiлер пайда болады.
Гендердi¦ жан­жаєты Ўсерi. Плейотропия. Бiз жо¬арыда бiр белгiнi¦ 
Бидай дЎнi тЇсiнi¦ тµєым 
єуалауы (полимерия).
65­сурет.
A 
1  
 
 
A 
2 
  
A
1  
  a
2
 a
1 
A 
2  
 a
1  
  a
2
A 
1  
 
 
A 
2 
  
Јызыл
A
1 
A
1 
A
2 
A
2
ашыі іызыл
A
1 
A
1 
A
2 
a
2
ашыі іызыл
A
1 
a
2 
A
2 
A
2
ЈызІылт
A
1 
a
1 
A
2 
a
2
A
1  
  a
2
ашыі іызыл
A
1 
A
1 
A
2 
a
2
ЈызІылт
A
1 
A
1 
a
2 
a
2
ЈызІылт
A
1 
a
1 
A
2 
a
2
ашыі іызІылт
A
1 
a
1 
a
2 
a
2
a
1 
A 
2  
ашыі іызыл
A
1 
a
1 
A
2 
A
2
ЈызІылт
A
1 
a
1 
A
2 
a
2
ЈызІылт
a
1 
a
1 
A
2 
A
2
ашыі іызІылт
a
1 
a
1 
A
2 
a
2
  
 a
1  
  a
2 
ЈызІылт
A
1 
a
1 
A
2 
a
2
ашыі іызІылт
A
1 
a
1 
a
2 
a
2
ашыі іызІылт
a
1 
a
1 
A
2 
a
2
аі
a
1 
a
1 
a
2 
a
2
јызыл                   Aє
јыз¬ылт
A
1
 A
1
 A
2
 A
2
a
1
 a
1
 a
2
 a
2
F
1
 A
1
 a
1
 A
2
 a
2