123
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
гендердi¦ Јзара Ўсер етушi жЇйесi, я¬ни генотиппен байланысты хро
мосомаларды¦ белгiлi бЈлiгiнде орналасєан аллель жЎне аллель емес
гендер бiрбiрiмен Јзара ыєпалдасады. Аллель гендер доминанттыє
жЎне рецессивтiк жа¬дайларда болады. Толыє жЎне толыє емес доми
нанттыє айырмашылыєтар кездеседi.
Гендердi¦ кезектiлiгiне сай (комплементарлыє) Ўсерi Ўр тЇрлi ал
лельге тиiстi гендердегi кейбiр белгiлердi¦ дамуына бiраз дербес Ўсер
етумен бiрге, Ўр тЇрлi формада Јзара Ўсерлеседi. НЎтижеде а¬зада
кейбiр белгiнi¦ дамуы бiрнеше геннi¦ баєылауында болады. Мысалы,
тауыєты¦ тЎжi Ўр тЇрлi тµєымдарында Ўр тЇрлi пiшiнде болады. Бµл
нЎрсе екi жµп геннi¦ Јзара Ўсерлесуi нЎтижесiнде жЇзеге асады. Ген
дердi¦ арнайы комбинациясы арєылы тЎждер тЈрт
тЇрлi болады, я¬ни
жай (ааbb), бµршає тЎрiздi (ааВВ яки ааВb), жবຠтЎрiздi (AABB яки
AaBb), гЇлге µєсас тЎждер (AAbb, Aabb) (64сурет).
Аллель емес гендер Јзара, негiзiнен кезектiлiгiне сай, эпистазды,
полимерлi жолмен Ўсерлеседi.
A Б В
Ã
ўтеш тЎждерiнi¦ тЇрлерi:
64сурет.
A жай (aabb);
Б бµршає тЎрiздi (aaBB яки aaBb);
В жবຠтЎрiздi (AABB яки АaBb);
Г гЇлге µєсас (AAbb яки Aabb).
Генотипте аллель емес гендердi¦ Јзара Ўсерлесуi нЎтижесiнде а¬зада
жа¦а белгiнi¦ дамуы гендердi¦ кезектiлiгiне сай (комплементарлыє),
я¬ни толыєтырушы Ўсерi деп аталады. Гендердi¦ мµндай Ўсерi хош
иiстi, ає гЇлдi бµршаєты Јзара будан дастырудан да айєын кЈрiнедi.
Алын¬ан бiрiншi буын єызыл тЇстi болады.
Бiрiншi буында Јзара будандастырыл¬анда екiншi буын Јсiмдiктерде
бЈлiну: 9:7 єатынасында, я¬ни бiр фенотиптiк сынып (9/16) єызыл,
екiншiсi (7/16) ає, демек сы єатынасы 9:7 болады. Атаана Јсiмдiк
тердi¦ генотипi — AAbb жЎне aaBB, оларды¦ Ўрєайсысында бiреуден
124
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
доминанттыє (A яки B) ген бар. Бµл доминанттыє гендер жекежеке
гЇлге єызыл ре¦
бере алмайды, сол Їшiн атаана асбµршає Јсiмдiк
терiнi¦ гЇлi ає болады.
Гендердi¦ полимерлiк Ўсерi. А л
лель емес бiрнеше геннi¦ бiр белгiнi¦
дамуына µєсас Ўсер етуi — гендердi¦
полимерлiк Ўсерi делiнедi. Гендердi¦
полимерлiк Ўсерi а¬заларды¦ мЈлшерлiк
белгiлерiнде кездеседi. Мысалы, жану
арларды¦ салма¬ы, Јсуi, Јсiмдiктердi¦
бойы, тауыєтарды¦ жµмыртєа єоюы, iрi
єара сЇтiнi¦ мЈлшерi мен майлы лы¬ы,
Јсiмдiктер єµра мында¬ы дЎрумендер
мЈлшерi жЎне басєалар. МЈлшер белгiлерiнi¦ даму дЎрежесi о¬ан Ўсер
ететiн полимерлi гендер санына байланысты болады.
Полимердi ал¬аш рет швед ¬алымы Нильсон Элле зерттедi. Ол
бидай ды¦ єызыл (A
1
A
1
A
2
A
2
) жЎне ає (a
1
a
1
a
2
a
2
) сµрыптарын Јзара
будандас тырып, F
1
Јсiмдiктерiн алады (65сурет).
F
1
де гендердi¦ ре¦i єыз¬ыш болды. F
1
Јзара будандастырылып
F
2
дегi Јсiмдiктер дЎн ре¦iне єарай 5 топєа бЈлiнедi. Оларды¦ мЈл
шерлiк єатысы тЈмендегiдей: 1 єызыл, 4 ашыє єызыл, 6 єыз¬ылт, 4
ашыє єыз¬ылт, 1 ає дЎндi Јсiмдiк. Полимерия арєылы тµєым єуа
лау за¦дылы¬ын зерттеудi¦ ма¦ызы зор. А¬заларды¦, атап айтєанда,
Јсiмдiктер мен Їй жануарларыны¦ адам Їшiн пайдалы Јлшемдiк
белгiлерi гендер Ўсерiмен тµєым єуалайды жЎне дамиды. МЎселен, Їй
жануарларыны¦ ауырлы¬ы, сЇт мЈлшерi мен майлылы¬ы, єызылшада¬ы
єантты¦ мЈлшерi, дЎндi даєылдарда¬ы масає ты¦ µзынды¬ы, жЇгерiнi¦
Їлкенкiшiлiгi жЎне та¬ы басєалар.
Гендердi¦ Јзара эпистаз Ўсерi. Фенотипiнде бiр доминант геннi¦
аллель емес екiншi
доминант генге Їстемдiк етуi эпистаз деп аталады.
Бµл за¦дылыєты¦ мЎнiн тауыє тµєымдарында (тЇрiнде) єауыр сын
тЇсiнi¦ тµєым єуалауы мысалымен єарастырайыє. јауырсындары ає
тЇстi екi тауыє тµєымдарыны¦ фенотипi бiр тЇрлi болса да, оларды¦
бµл белгi бойынша генотиптерi сан алуанды¬ы аныєталды. Мµны тек
серу Їшiн екеуi де ає єауырсынды тауыє тµєымдары будандастырылды.
F
1
де барлыє гибридтердi¦ єауырсындары ає тЇстi болады. F
1
гибрид
µрпа¬ында¬ы Ўтештер мен тауыєтар Јзара будандастырылып, алын¬ан
Ає
Ає
Гаметалар
јызыл
125
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
екiншi µрпає єауырсын тЇсi бойынша екi фенотиптiк топєа бЈлiнетiнi
баєыланды. Оларды¦ 13/16 бЈлiгi ає єауырсынды, 3/16 бЈлiгi єара єа
уырсынды тауыєЎтештер екендiгi аныєталды. СЈйтiп, екi ає єауыр
сынды тауыє тµєымын будандастырудан алын ¬ан екiншi µрпаєта жа¦а
белгiге (єауырсыны єара тЇстi) ие а¬залар пайда болды.
Ендi тауыєтарда¬ы єауырсын тЇсiнi¦ мµндай тµєым єуалап, F
2
де
Ўр тЇрлi болып бЈлiнуiн баєылауды¦ генотиптiк негiздерiмен таны
сайыє. Тауыє тµєымдарында IiCC, IICC,IiCc, iicc, IIcc, Iicc генотип
тер єауырсынны¦ ає болуын єамтамасыз етедi. iiCC,iiCc генотиптер
єауыр сынны¦ єара болуын єамтамасыз етедi. Тауыє тµєымдарында
єауыр сынны¦ аєєара болуы екi жµп
аллель емес, гендерге байланыс
ты. Оларды¦ бiрiншi жµбы — Сс генi. Бµл геннi¦ доминанттыє аллелi
(СС) жЎне (Сс) кЇйiнде єауырсынны¦ єара тЇстi болуын єамтамасыз
етедi. Бµл геннi¦ (сс) жа¬дайы єауырсынны¦ ає болуыны¦ негiзiн єа
лайды. О¬ан аллель емес екiншi жµп ген Ii болса, Сс геннi¦ єызметiн
басєарады. Бµл ген
ингибатор деп аталады жЎне II, Ii жа¬дайларында
єауырсын¬а тЇс беретiн (С) генiнi¦ єызметiн тоєтатады. НЎтижеде С
генi генотипте болса да, єауырсынны¦ єара болуын фенотипте кЈрсете
алмайды жЎне єауырсынны¦ тЇсi ає кЇйiнде єалады. СЈйтiп, аллель
емес гендердi¦ Јзара эпистаз Ўсерiндегi тµєым єуалауында да будандас
тырыл¬ан µрпаєтарда, атаана а¬засында жа¦а белгiлер пайда болады.
Гендердi¦ жанжаєты Ўсерi. Плейотропия. Бiз жо¬арыда бiр белгiнi¦
Бидай дЎнi тЇсiнi¦ тµєым
єуалауы (полимерия).
65сурет.
A
1
A
2
A
1
a
2
a
1
A
2
a
1
a
2
A
1
A
2
Јызыл
A
1
A
1
A
2
A
2
ашыі іызыл
A
1
A
1
A
2
a
2
ашыі іызыл
A
1
a
2
A
2
A
2
ЈызІылт
A
1
a
1
A
2
a
2
A
1
a
2
ашыі іызыл
A
1
A
1
A
2
a
2
ЈызІылт
A
1
A
1
a
2
a
2
ЈызІылт
A
1
a
1
A
2
a
2
ашыі іызІылт
A
1
a
1
a
2
a
2
a
1
A
2
ашыі іызыл
A
1
a
1
A
2
A
2
ЈызІылт
A
1
a
1
A
2
a
2
ЈызІылт
a
1
a
1
A
2
A
2
ашыі іызІылт
a
1
a
1
A
2
a
2
a
1
a
2
ЈызІылт
A
1
a
1
A
2
a
2
ашыі іызІылт
A
1
a
1
a
2
a
2
ашыі іызІылт
a
1
a
1
A
2
a
2
аі
a
1
a
1
a
2
a
2
јызыл Aє
јыз¬ылт
A
1
A
1
A
2
A
2
a
1
a
1
a
2
a
2
F
1
A
1
a
1
A
2
a
2
