A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

120
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
мосома кiредi. ўйелдерде жыныстыє хромосомалар саны екi — Х­хро­
мосомадан, еркектерде — бiр Х жЎне Y­хромосомадан єµралады. Осы¬ан 
орай, еркектерде екi тЇрлi сперматозоидтар — Х жЎне Y хромосомалы 
спер матозоидтар пайда болады (62­сурет).
Кейбiр жынысты а¬заларда (мысалы, кей зиянкес жЎндiктерде) 
Y­хромосома тiптi болмайды. Мµндай жа¬дайларда еркегiнi¦ хромо­
сомаларына бiреу жетiспейдi: Х жЎне Y­хромосомаларды¦ орнында бiр 
Х­хромосома болады. Бµл жа¬дайда мейоз барысында еркек гаметалар 
пайда болып жатєанда, Х­хромосома конъюгация Їшiн жµбы болмай, 
жасушаны¦ бiреуiне Јтiп кетедi. НЎтижеде барша спермато зоидтарды¦ 
жартысы Х­хромосомалы болып єалады, єал¬ан жартысы одан айы­
рылады. Жµмыртєа жасуша Х­хромосомалар  спермиiмен µрыєтанса, 
екi — Х­хромосомасы бар жинає пайда болады жЎне мµндай тµєымнан 
µр¬ашы а¬за дамып, єалыптасады. Жµмыртєа жасуша Х­хромосомасы 
жоє спермимен µрыєтанса, ондай жа¬дайда бiр Х­хромосомасы бар а¬за 
дЇниеге келедi, ол еркек болады.
Сонымен бiрге таби¬атта жыныстыє белгiленудi¦ та¬ы басєа тЇрi де 
бар, ол µр¬ашы жынысты¦ гетерогаметалыє болуымен си патталады. 
Мµнда єазiр ¬ана тексерiлген єатынастарды¦ керiсi болады. ёр¬ашы 
жынысєа Ўр тЇрлi жыныстыє хромосомалар яки тек бiр Х­хромосома­
лар тЎн. Еркек жынысы бiр тЇрдегi Х­хромосома жµбына ие. Мµндай 
жа¬дайларда µр¬ашы жыныс гете рогаметалы болады, сонымен бiрге 
спермилердi¦ барлы¬ы хромосома жина¬ы бойынша бiрдей болып єала 
Адам кариотипi.
 
О¦да — Ўйелдердiкi, солда — еркектердiкi.
62­сурет.
1
2
3
4
5
6
1
2
3
4
5
6
12
11
10
9
8
7
18
17
16
15
14
13
22
21
20
19
12
11
10
9
8
7
18
17
16
15
14
13
21
20
19
22

121
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
бередi (оларды¦ баршасында бiр Х­хромосома бар). Демек, эмбриондыє 
жыныс жµмыртєа жасушаны¦ Х­хромосомалы яки Y­хромосомалы 
спермиi арєылы µрыєтануымен аныєталады. ёр¬а шы жынысты¦ ге­
терогаметалы¬ы кЈбелектерде, єµстарда жЎне бауы рымен жор¬алаушы­
ларда байєалады.
Жынысєа бiрiккен кЇйде тµєым єуалау. Морган мен оны¦ шЎ кiрттерi 
жыныстыє хромосомалар арєылы жынысты аныєтаумен бiрге, жы­
нысєа байланысты кЇйде тµєым єуалауды да аныєтады. Оларды¦ атап 
Јтуiнше, гендер тек аутосомаларда емес, бЎлкiм жыныстыє хромосо­
маларда да орналасады. Мµндай гендердi¦ єатысуымен дамы¬ан бел­
гiлер жынысєа байланысты тµєым єуалайды. МЎселен, дрозофилада 
кЈзiнi¦ єызыл (А), ає (а) болуын єамтамасыз ететiн ген жыныстыє 
Х­хромосомада орналасєан. Бµл белгi жынысєа байланысты кЇйде 
тµєым єуалайды. 
Адамда да жыныстыє хромосома ларда орналасєан гендер жыныс­ 
­
єа байланысты кЇйде тµєым єуа лай­
тыны дЎлелдендi. МЎселен, адам да 
ге мо  филия  (єанны¦  жiбiмеуi)  жЎне 
даль  тонизм (єызыл жЎне жасыл тЇс­
тердi айыра алмаушылыє) аурула рын 
белгi лейтiн  гендер  Х­хромо со мада 
орналас єан. Бµл аурулар жы нысєа 
байланысты тµєым єуалайды. Даль­
тонизм  ауруы ны¦  Х­хро мосо ма ¬а 
бiрiк кен кЇйде тµєым єуа лауы 63­су­
ретте келтiрiлген. 
Гемофилия ау руы ны¦ тµєым єуа­
лауы тЈмендегi сызбада ге мофилия 
генiн таситын (X
H
X
h
) Ўйел мен денi 
сау еркектi¦ (X
H
Y) некесi мысалында 
келтiрiлген. 
Мµ н да й некеден т у ы л ¬ а н µ л 
балалар  ды¦  жартысы  гемофи лиямен 
ауы  рады.  Y­хро мосома¬а  орналасєан 
ген  дер тек Ўкеден µл балалар¬а ¬ана 
Јтедi.
Адамда дальтонизм ауруыны¦ 
тµєым єуалауы:
 
D-єалыпты; d-дальтоник.
 Ауру                  Денi сау
  
Денi сау                 Ауру
   
Денi сау                    Ауру
Денi сау Ауру       Денi сау Ауру
 
 
  
   Денi сау                Денi сау
Денi сау                      Денi сау
Денi сау Денi сау   Денi сау Ауру
    
  Денi сау              Ауру
63­сурет.

122
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
јазiргi кЇнде кЈптеген єалыпты жЎне патологиялыє белгiлердi¦ 
тµєым єуалайтыны зерттелген.
Тµєым єуалаушылыєты¦ єµрылысы мен функционалдыє бiрлiгi 
гендер болып есептеледi. Бiз оєы¬ан таєырыптарда Ўрбiр ген басєа 
гендерден дербес тЇрде бiр белгiнi¦ дамуына Ўсер етедi. Бµдан тЈмен­
дегiдей єорытынды шы¬ару¬а болады: генотип — гендердi¦ механи калыє 
жиынты¬ы, ал фенотип — арнайы белгiлердi¦ сан алуан кЈрiнiсi. Бiрає 
шынды¬ында бµлай емес. Егер кейбiр жасушаларда биохимиялыє жЎне 
физиологиялыє Їдерiстер Јзара Їйлескен болса, ол бiрiншi кезекте 
1.
2.
3.
4.
јандай хромосомалар жыныстыє хромосомалар деп аталады?
јандай хромосомалар аутосомалар деп аталады?
јандай жыныс гомогаметалы жЎне гетерогаметалы делiнедi? Мысал 
келтiр.
Жынысєа бiрiккен кЇйде тµєым єуалау деген не? Мысал келтiр.
1.
2.
3
.
Дрозофила шыбынында кЈздi¦ ає тЇстi болуы Х­хромосомада¬ы 
рецессивтiк генге байланысты. Егер ає кЈздi µр¬ашы шыбын єызыл 
кЈздi еркек шыбынмен будандастырылса, F
1
­де бЈлiну єалайша iске 
асырылады? Бiрiншi µрпає гибридтерi Јзара будандастырылса ше?
јызыл кЈздi гомозигота µр¬ашы шыбын ає кЈздi еркек шыбынмен 
будандастырылса, F
1
 мен F
2
­де кЈз ре¦iнi¦ тµєым єуалаушылы¬ы 
єандай болады?
ўкесi гемофилиямен ауыр¬ан, анасы денi сау жанµяда туыл¬ан µл 
гемофилия¬а шалдыєєан. Мµнда µл¬а гемофилия Ўкесiнен Јткен 
деу дµрыс па?
§ 53.  Гендердi¦ Јзара Ўсерi
Гаметалар