A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет41/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45

132
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Хромосома єµрылысыны¦ Јзгеруi хромосома мутациясы деп ата­
лады. Мµндай мутациялар хромосоманы¦ белгiлi бiр бЈлiгiнi¦ жо­
йылуынан пайда болады.
Кейбiр жа¬дайларда хромосомадан бЈлiнген бЈлiк гомологиялыє 
емес хромосомамен бiрiгiп, гендердi¦ жа¦а комбинациясын жасайды 
жЎне оларды¦ бiр­бiрiне Ўсер етуiн Јзгертедi. 
ёрыєтану кезiнде мµндай гаметаларды¦ єалыпты гаплоидтыє га­
метамен єосылуы нЎтижесiнде пайда бол¬ан зиготада аталмыш тЇрге 
тЎн диплоидты жинаєєа єара¬анда хромосомалар саны бiреуге кЈп яки 
аз болады. Мµндай жа¬дайларда гендер тепе­те¦дiгiнi¦ бµзылуы а¬за 
дамуыны¦ бµзылуына соєтырады.
јарапайым жануарлар мен Јсiмдiктерде кЈбiнесе хромосомаларды¦ 
гаплоидтыє жинаєєа єара¬анда бiрнеше есе артуы баєыланады. Хромо­
сомалар жина¬ы ны¦ мµндай Јзгеруi полиплоидия деп аталады. Поли­
плоидияны¦ дЎрежесi Ўр тЇрлi болады. јарапайым жануарларда хро­
мосомаларды¦ саны жЇздеген есе кЈбеюi мЇмкiн. Полиплоидия жо¬ары 
сатылы Јсiмдiктерде ке¦ тарал¬ан. Кариотипте хромосомалар саныны¦ 
кЈбеюi мен а¬заны¦ генетикалыє тµ раєтылы¬ы артады, мутация бары­
сында а¬заны¦ жойылу єаупi кемейедi. Полиплоидия а¬заларды¦ Јмiр 
сЇргiштiгiн, Јнiмдiлiгi мен басєа єасиеттерiн арттырады. ¤сiмдiктануда 
полиплоидия ке¦ пайдаланылады. ¤йткенi мЎдени Јсiмдiктердi¦ жа­
санды жолмен алын¬ан полиплоид сµрыптары жо¬ары Јнiмдiлiгiмен 
ерекшеленiп тµрады (69­сурет).
Мутация єасиеттерi. Мутациялар тµєым єуалау¬а байланысты, я¬ни 
олар тµєымнан­тµєым¬а Јтедi. Бiр мутацияны¦ Јзi бiр тЇрге тиiстi Ўр 
тЇрлi а¬заларда пайда болуы мЇмкiн. Мутациялар Ўсер ету ше¦берiне 
єарай пайдалы жЎне зиянды, доминанттыє жЎне рецессивтiк болады.
Гендердi¦ ма¦ызды єасиеттерiнi¦ бiрi — мутациялар жасау.
Е¦ алдымен тµєым єуалауда¬ы Јзгерiстер жылдамды¬ын бiрден 
арттыру рентген сЎулесiнi¦ Ўсерiмен жЇзеге асырыл¬ан. Рентген сЎу­
À 
           
  Á 
                      
 
                                               
 
  
Полиплоидия. 
Орамжапырає:
A    диплоид;
Б   тетраплоид;
В   октаплоид.
69­сурет.


133
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
лесi Ўсерiмен мутацияларды¦ пайда болуын 150 есе арттыру¬а єол 
жеткiзiлдi. Рентген жЎне басєа ионданушы радиация сЎулелерiнен тыс, 
мутациялар химиялыє заттар Ўсерiнен де пайда болуы мЇмкiн.
1.
2.
3.
4.
5.
¤згергiштiктi¦ єайсы формаларын бiлесi¦?
Мутация деген не?
Мутациялыє Јзгергiштiкте жасушаны¦ єайсы єµрылымдары єайта 
бЈлi недi? Мутацияларды¦ тЇрленуiн атап Јт.
Полиплоидия деген не?
Мутациялар жылдамды¬ын єалай арттыру¬а болады?
ўрбiр а¬за сыртєы ортаны¦ белгiлi жа¬дайларына сай Јмiр сЇредi 
жЎне дамиды. Олар¬а сыртєы орта єµралдары — температура, ыл¬ал­
дылыє, єорек мЈлшерi жЎне сапасы Јз Ўсерiн кЈрсетедi. Сонымен 
бiрге ол Јз тЇрiндегi басєа а¬залар мен тЇрлерге тиiстi а¬залармен 
Јзара єарым­єатынаста болады. Бµл Ўдiстер а¬заны¦ физиологиялыє, 
морфологиялыє єасиеттерiн жЎне фенотипiн Јзгертуi мЇмкiн. А¬зада 
сыртєы орта єµбылыстарыны¦ Ўсерi нЎтижесiнде пайда болатын Јз­
герiстi єарастырайыє.
Гималай єояныны¦ желкесiндегi ає жЇндердi жµлып тастап, сол 
жерге суыє Ўсер тигiзiлсе, єара жЇн Јсiп шы¬ады.
Егер осы єара жЇндердi алып тастап, орнына ыстыє белбеу байласа, 
та¬ы да ає жЇн Јсiп шы¬ады. Гималай єояндары 30
о
С­де ба¬ылса, оны¦ 
барлыє жЇнi ає тЇстi болады. јалыпты жа¬дайда Јсiрiлген екi, осындай 
ає єоян µрпа¬ында пигменттердi¦ таралуы Ўдеттегiдей жЇредi. јорек 
жетiспесе, яки ата­анасына спирттi єорек берiлсе, туыл¬ан єояндар 
Гималай єояндарында¬ы жЇн ре¦iнi¦ 
температура Ўсерiмен фенотиптiк Јзгеруi.
70­сурет.
§ 56.  Фенотиптiк Јзгергiштiк


134
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
шала болып, дамуы баяу Јтедi. Сыртєы ортаны¦ Ўсерiмен белгiлердi¦ 
Јзгеруi µрпаєтан­µрпаєєа Јтпейдi.
Сыртєы орта Ўсерiмен пайда бол¬ан та¬ы бiр Јзгергiштiкке тоєта­
лып Јтейiк. ЛалагЇл (71­сурет) жЎне су жবа¬ында (72­сурет) су асты 
жЎне су Їстiндегi жапыраєтар Ўр тЇрлi форма¬а ие: лаланы¦ су астын­
да¬ы жапыра¬ы жi¦iшке ланцет тЎрiздi, су Їстiндегi жапыраєтары 
тЇтiкше тЎрiздi, ал су жবа¬ында су асты жапыраєтары єауырсын 
секiлдi єырєыл¬ан, ал су Їстi жапыраєтары тµтас болады. Барлыє 
адамдарда (егер олар альбинос болмаса) ультракЇлгiн сЎулелердi¦ 
Ўсерiмен меланин пигментiнi¦ жиналуы себептi терiсi єара тЇске енедi. 
СЈйтiп, сыртєы ортаны¦ белгiлi бiр Ўсерiмен а¬заларды¦ Ўрбiр тЇрi 
Јзiне тЎн Јзгерiстерге µшырайды жЎне мµндай Јзгерiстер сол тЇрдi¦ 
барлыє Јкiлдерi Їшiн бiрдей болады. Сонымен єатар сыртєы ортаны¦ 
Ўсерiмен белгiлердi¦ Јзгеруi шекарасыз емес. Белгiлердi¦ сан алуандыє 
дЎрежесi яки Јзгергiштiк шекаралары реакция нормасы деп аталады. 
Реакция нормасыны¦ ке¦дiгi генотиппен аныєталады жЎне а¬заны¦ 
Су лаласыны¦ жалпы кЈрiнiсi.
71­сурет.
ЖЇзiп жЇретiн су 
жবа¬ы Јсiмдiгiнi¦ 
жалпы кЈрiнiсi. 
72­cурет.
Жо¬арыда су Їстi, cабаєты¦ тЈменгi 
бЈлiгiнде  су асты жапыраєтары.


135
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
тiршiлiгiндегi белгiлердi¦ мЎнiне байланысты болады. Реакция нор­
масыны¦ тарлы¬ы бас миды¦ яки жЇректi¦ Їлкендiгi секiлдi ма¦ызды 
белгiлерге тЎн. Сондай­ає а¬зада¬ы майды¦ мЈлшерi Јте ке¦ ше¦ берде 
Јзгергiш болады (сЇт єµрамында¬ы май мЈлшерi iрi єараны¦ тµєымы­
на, генотипiне байланысты).
ЖЎндiктер кЈмегiмен тоза¦дан¬ан Јсiмдiктердi¦ гЇлi Јте сирек жа¬­
дайларда Јзгередi, бiрає жапыраєтарыны¦ Їлкендiгi Јзгергiш болады. 
Адам Їшiн пайдалы Јсiмдiктер, жануарлар, микроа¬заларда¬ы  модифи­
ка циялыє Јзгергiштiктi¦ реакция нормасын бiлу селекция практика­
сында айрыєша ма¦ызды. ўсiресе ауыл шаруа шылы¬ында жа¦а Јнiмдi 
тµ єым дар мен сµрыптарды ойлап табудан басєа, єолда бар тµєымдар 
мен сµрыптарды жо¬ары дЎрежеде пайдалану мЇмкiндiгiн бередi. 
Моди фи  кациялыє  Јзгергiштiк  за¦дылыєтарын  зерттеу  медици нада 
адам а¬за сын реакция нормасы ше¦берiнде саєтап тµру мен дамытуда 
ма¦ызды орын иелейдi. 
СЈйтiп, фенотиптiк Јзгергiштiк тЈмендегi негiзгi єасиеттермен си­
патталады:
1) тµєым єуалаушылыє єасиетi жоє;
2) Јзгергiштiк топтасу характерiне ие;
3) Јзгергiштiк сыртєы орта Ўсерiне байланысты;
4) Јзгергiштiк шекаралары генотиппен аныєталады, я¬ни Јзгерiстер 
бiр тЇрлi ба¬ытта болуына єарамай, оларды¦ байєалу дЎрежесi тЇрлi 
а¬заларда Ўр тЇрлi болады.
1.
2.
3.
4.
јорша¬ан орта белгiлердi¦ пайда болуына єалай Ўсер етедi?
Сыртєы ортаны¦ Ўсерiмен Јзгерген белгiлердi¦ тµєым єуаламайтынын 
мысал дар кЈмегiмен дЎлелде.
Реакция нормасы деген не? Оны¦ ке¦дiгi неге байланысты?
Фенотиптiк Јзгергiштiктi¦ Јзiне тЎн єасиеттерiн кЈрсет.
§ 57.  9­зертханалыє жµмыс
¤сiмдiктер мен жануарларда¬ы Јзгергiштiктi¦ вариациялыє 
єатары жЎне єисыє сызы¬ы
Таєырыпты¦ маєсаты: реакциялыє кЈлемi, а¬заларды¦ бейiмделгiштiк шека ­
расы туралы оєушыларды¦ бiлiмiн тере¦дету. Модификациялыє Јзгер гiштiктi¦ 
статистикалыє за¦дылыєтары жЈнiндегi бiлiмдердi єалыптастыру, белгiлердi¦ 


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау