132
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
Хромосома єµрылысыны¦ Јзгеруi хромосома мутациясы деп ата
лады. Мµндай мутациялар хромосоманы¦ белгiлi бiр бЈлiгiнi¦ жо
йылуынан пайда болады.
Кейбiр жа¬дайларда хромосомадан бЈлiнген бЈлiк гомологиялыє
емес хромосомамен бiрiгiп, гендердi¦ жа¦а комбинациясын жасайды
жЎне оларды¦ бiрбiрiне Ўсер етуiн Јзгертедi.
ёрыєтану кезiнде мµндай гаметаларды¦ єалыпты гаплоидтыє га
метамен єосылуы нЎтижесiнде пайда бол¬ан зиготада аталмыш тЇрге
тЎн диплоидты жинаєєа єара¬анда хромосомалар саны бiреуге кЈп яки
аз болады. Мµндай жа¬дайларда гендер тепете¦дiгiнi¦ бµзылуы а¬за
дамуыны¦ бµзылуына соєтырады.
јарапайым жануарлар мен Јсiмдiктерде кЈбiнесе хромосомаларды¦
гаплоидтыє жинаєєа єара¬анда бiрнеше есе артуы баєыланады. Хромо
сомалар жина¬ы ны¦ мµндай Јзгеруi полиплоидия деп аталады. Поли
плоидияны¦ дЎрежесi Ўр тЇрлi болады. јарапайым жануарларда хро
мосомаларды¦ саны жЇздеген есе кЈбеюi мЇмкiн. Полиплоидия жо¬ары
сатылы Јсiмдiктерде ке¦ тарал¬ан. Кариотипте хромосомалар саныны¦
кЈбеюi мен а¬заны¦ генетикалыє тµ раєтылы¬ы артады, мутация бары
сында а¬заны¦ жойылу єаупi кемейедi. Полиплоидия а¬заларды¦ Јмiр
сЇргiштiгiн, Јнiмдiлiгi мен басєа єасиеттерiн арттырады. ¤сiмдiктануда
полиплоидия ке¦ пайдаланылады. ¤йткенi мЎдени Јсiмдiктердi¦ жа
санды жолмен алын¬ан полиплоид сµрыптары жо¬ары Јнiмдiлiгiмен
ерекшеленiп тµрады (69сурет).
Мутация єасиеттерi. Мутациялар тµєым єуалау¬а байланысты, я¬ни
олар тµєымнантµєым¬а Јтедi. Бiр мутацияны¦ Јзi бiр тЇрге тиiстi Ўр
тЇрлi а¬заларда пайда болуы мЇмкiн. Мутациялар Ўсер ету ше¦берiне
єарай пайдалы жЎне зиянды, доминанттыє жЎне рецессивтiк болады.
Гендердi¦ ма¦ызды єасиеттерiнi¦ бiрi — мутациялар жасау.
Е¦ алдымен тµєым єуалауда¬ы Јзгерiстер жылдамды¬ын бiрден
арттыру рентген сЎулесiнi¦ Ўсерiмен жЇзеге асырыл¬ан. Рентген сЎу
À
Á
Â
Полиплоидия.
Орамжапырає:
A диплоид;
Б тетраплоид;
В октаплоид.
69сурет.
133
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
лесi Ўсерiмен мутацияларды¦ пайда болуын 150 есе арттыру¬а єол
жеткiзiлдi. Рентген жЎне басєа ионданушы радиация сЎулелерiнен тыс,
мутациялар химиялыє заттар Ўсерiнен де пайда болуы мЇмкiн.
1.
2.
3.
4.
5.
¤згергiштiктi¦ єайсы формаларын бiлесi¦?
Мутация деген не?
Мутациялыє Јзгергiштiкте жасушаны¦ єайсы єµрылымдары єайта
бЈлi недi? Мутацияларды¦ тЇрленуiн атап Јт.
Полиплоидия деген не?
Мутациялар жылдамды¬ын єалай арттыру¬а болады?
ўрбiр а¬за сыртєы ортаны¦ белгiлi жа¬дайларына сай Јмiр сЇредi
жЎне дамиды. Олар¬а сыртєы орта єµралдары — температура, ыл¬ал
дылыє, єорек мЈлшерi жЎне сапасы Јз Ўсерiн кЈрсетедi. Сонымен
бiрге ол Јз тЇрiндегi басєа а¬залар мен тЇрлерге тиiстi а¬залармен
Јзара єарымєатынаста болады. Бµл Ўдiстер а¬заны¦ физиологиялыє,
морфологиялыє єасиеттерiн жЎне фенотипiн Јзгертуi мЇмкiн. А¬зада
сыртєы орта єµбылыстарыны¦ Ўсерi нЎтижесiнде пайда болатын Јз
герiстi єарастырайыє.
Гималай єояныны¦ желкесiндегi ає жЇндердi жµлып тастап, сол
жерге суыє Ўсер тигiзiлсе, єара жЇн Јсiп шы¬ады.
Егер осы єара жЇндердi алып тастап, орнына ыстыє белбеу байласа,
та¬ы да ає жЇн Јсiп шы¬ады. Гималай єояндары 30
о
Сде ба¬ылса, оны¦
барлыє жЇнi ає тЇстi болады. јалыпты жа¬дайда Јсiрiлген екi, осындай
ає єоян µрпа¬ында пигменттердi¦ таралуы Ўдеттегiдей жЇредi. јорек
жетiспесе, яки атаанасына спирттi єорек берiлсе, туыл¬ан єояндар
Гималай єояндарында¬ы жЇн ре¦iнi¦
температура Ўсерiмен фенотиптiк Јзгеруi.
70сурет.
§ 56. Фенотиптiк Јзгергiштiк
134
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
шала болып, дамуы баяу Јтедi. Сыртєы ортаны¦ Ўсерiмен белгiлердi¦
Јзгеруi µрпаєтанµрпаєєа Јтпейдi.
Сыртєы орта Ўсерiмен пайда бол¬ан та¬ы бiр Јзгергiштiкке тоєта
лып Јтейiк. ЛалагЇл (71сурет) жЎне су жবа¬ында (72сурет) су асты
жЎне су Їстiндегi жапыраєтар Ўр тЇрлi форма¬а ие: лаланы¦ су астын
да¬ы жапыра¬ы жi¦iшке ланцет тЎрiздi, су Їстiндегi жапыраєтары
тЇтiкше тЎрiздi, ал су жবа¬ында су асты жапыраєтары єауырсын
секiлдi єырєыл¬ан, ал су Їстi жапыраєтары тµтас болады. Барлыє
адамдарда (егер олар альбинос болмаса) ультракЇлгiн сЎулелердi¦
Ўсерiмен меланин пигментiнi¦ жиналуы себептi терiсi єара тЇске енедi.
СЈйтiп, сыртєы ортаны¦ белгiлi бiр Ўсерiмен а¬заларды¦ Ўрбiр тЇрi
Јзiне тЎн Јзгерiстерге µшырайды жЎне мµндай Јзгерiстер сол тЇрдi¦
барлыє Јкiлдерi Їшiн бiрдей болады. Сонымен єатар сыртєы ортаны¦
Ўсерiмен белгiлердi¦ Јзгеруi шекарасыз емес. Белгiлердi¦ сан алуандыє
дЎрежесi яки Јзгергiштiк шекаралары реакция нормасы деп аталады.
Реакция нормасыны¦ ке¦дiгi генотиппен аныєталады жЎне а¬заны¦
Су лаласыны¦ жалпы кЈрiнiсi.
71сурет.
ЖЇзiп жЇретiн су
жবа¬ы Јсiмдiгiнi¦
жалпы кЈрiнiсi.
72cурет.
Жо¬арыда су Їстi, cабаєты¦ тЈменгi
бЈлiгiнде су асты жапыраєтары.
135
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
тiршiлiгiндегi белгiлердi¦ мЎнiне байланысты болады. Реакция нор
масыны¦ тарлы¬ы бас миды¦ яки жЇректi¦ Їлкендiгi секiлдi ма¦ызды
белгiлерге тЎн. Сондайає а¬зада¬ы майды¦ мЈлшерi Јте ке¦ ше¦ берде
Јзгергiш болады (сЇт єµрамында¬ы май мЈлшерi iрi єараны¦ тµєымы
на, генотипiне байланысты).
ЖЎндiктер кЈмегiмен тоза¦дан¬ан Јсiмдiктердi¦ гЇлi Јте сирек жа¬
дайларда Јзгередi, бiрає жапыраєтарыны¦ Їлкендiгi Јзгергiш болады.
Адам Їшiн пайдалы Јсiмдiктер, жануарлар, микроа¬заларда¬ы модифи
ка циялыє Јзгергiштiктi¦ реакция нормасын бiлу селекция практика
сында айрыєша ма¦ызды. ўсiресе ауыл шаруа шылы¬ында жа¦а Јнiмдi
тµ єым дар мен сµрыптарды ойлап табудан басєа, єолда бар тµєымдар
мен сµрыптарды жо¬ары дЎрежеде пайдалану мЇмкiндiгiн бередi.
Моди фи кациялыє Јзгергiштiк за¦дылыєтарын зерттеу медици нада
адам а¬за сын реакция нормасы ше¦берiнде саєтап тµру мен дамытуда
ма¦ызды орын иелейдi.
СЈйтiп, фенотиптiк Јзгергiштiк тЈмендегi негiзгi єасиеттермен си
патталады:
1) тµєым єуалаушылыє єасиетi жоє;
2) Јзгергiштiк топтасу характерiне ие;
3) Јзгергiштiк сыртєы орта Ўсерiне байланысты;
4) Јзгергiштiк шекаралары генотиппен аныєталады, я¬ни Јзгерiстер
бiр тЇрлi ба¬ытта болуына єарамай, оларды¦ байєалу дЎрежесi тЇрлi
а¬заларда Ўр тЇрлi болады.
1.
2.
3.
4.
јорша¬ан орта белгiлердi¦ пайда болуына єалай Ўсер етедi?
Сыртєы ортаны¦ Ўсерiмен Јзгерген белгiлердi¦ тµєым єуаламайтынын
мысал дар кЈмегiмен дЎлелде.
Реакция нормасы деген не? Оны¦ ке¦дiгi неге байланысты?
Фенотиптiк Јзгергiштiктi¦ Јзiне тЎн єасиеттерiн кЈрсет.
§ 57. 9зертханалыє жµмыс
¤сiмдiктер мен жануарларда¬ы Јзгергiштiктi¦ вариациялыє
єатары жЎне єисыє сызы¬ы
Таєырыпты¦ маєсаты: реакциялыє кЈлемi, а¬заларды¦ бейiмделгiштiк шека
расы туралы оєушыларды¦ бiлiмiн тере¦дету. Модификациялыє Јзгер гiштiктi¦
статистикалыє за¦дылыєтары жЈнiндегi бiлiмдердi єалыптастыру, белгiлердi¦
Достарыңызбен бөлісу: |