142
СЕЛЕКЦИЯ НЕГIЗДЕРI
VI Б¤ЛIМ
єант єызылшасы мен жо¦ышєаны¦ отаны), Абиссия (Эфиопия) орта
лы¬ы (арпа, банан, кофе а¬ашы жЎне басєаларды¦ отаны), Орталыє
Америка (асєабає, Їрме бµршає, жЇгерi, єалампыр, єоза, какао а¬ашы
отаны), О¦тЇстiк Америка орталы¬ы (картоп, ананас, темекi отаны) енедi.
јазiргi уаєытта орталыєтар саны 12ге дейiн кЈбейген. Н. И. Вавилов
коллекциясыны¦ тарихында єаралы кЇндер де бол¬ан. Ол 1940 жылы
жала жабылып, тµтєын¬а алынады жЎне 1943 жылы Саратов тЇрмесiнде
аштыєтан Јмiрден кЈз жµмады.
Н.И.Вавиловты¦ коллек циясы СанктПетербург єаласында¬ы
Јсiмдiктану институтында сає тал¬ан. јала фашистер єоршауында
єал¬ан уаєытта институт єызмет керлерi бЇкiл єала тµр¬ындарымен бiрге
аштыєта отыр¬андарына єарамай, коллекцияда¬ы µрыєтарды¦ бiреуiне
де тиiспеген екен. Н. Вавилов коллекциясыны¦ субтропиктiк Јсiмдiктерге
тиiстi Їлкен бЈлiгi ¤збекстан Јсiмдiктану институтында бЇгiнгi та¦да да
саєталып тµр жЎне ол жа¦а сµрыптарды табуда пайдаланылады.
Ресейде саєталып жатєан коллекция 320 000дан астам Їлгiлердi
єамтиды, ол 1041 Јсiмдiк тЇрлерiне ие. Олар¬а жабайы мЎдени Јсiм
дiктердi¦ µрпаєтары, ескi жергiлiктi сµрыптар енедi.
ДЇние геноєорынан ¬алымдар шаруашылыє жа¬ынан ба¬алы есептел
ген белгiлердi¦ генетикалыє єорларын та¦дап алады. Олар¬а Јнiмдiлiк,
тез пiсуi, аурулар мен зиянкестерге, єµр¬аєшылыєєа жЎне басєа ыєпал
дар¬а шыдамды белгiлерiн мысал етуге болады. Заманалыє генетика Ўдi
стерi Јсiмдiктер селекциясында тবажайып жетiстiктерге єол жеткiзуге
мЇмкiндiк жасады. Мысалы, жабайы єозаны¦ ба¬алы гендерi негiзiнде
жасал¬ан «Ташкент» сµрыптары Јз уаєытында вилт ауруына шыдамды
е¦ жаєсы сµрып бол¬ан.
Селекцияны¦ негiзгi мiндетi — адамдарды¦ азыєтЇлiк, эстетикалыє
жЎне техникалыє талаптарын толыє єана¬аттандыратын жо¬ары Јнiмдi
жануар тµєымдарын, Јсiмдiк сµрыптары мен микроа¬залар штамда рын
1.
2.
3.
Селекциялан¬ан жануарлар мен мЎдени Јсiмдiктердi¦ єандай
єасиет терi жабайыларынан ерекшеленiп тµрады?
Селекция деген не? МЎдени Јсiмдiктердi¦ келiп шы¬у орталыє
тарыны¦ селекция Їшiн єандай ма¦ызы бар?
МЎдени Јсiмдiктердi¦ келiп шы¬у орталыєтарын атап Јт.
§ 61. Жануарлар мен Јсiмдiктер селекциясы негiздерi
143
СЕЛЕКЦИЯ НЕГIЗДЕРI
VI Б¤ЛIМ
жасаудан єµралады. Тµєым яки сµрып (таза линия) деп адам жасанды
тЇрде тапєан а¬залар популяциясын айтады. Олар тµраєты Ўрi ба¬алы
биологиялыє жЎне шаруашылыє єасиеттерге ие болып, µрпаєтанµрпаєєа
Јтедi. ўрбiр тµєым мен сµрыпты¦ Јзiне тЎн єасиетi, я¬ни реакция
нормасы бар. Мысалы, тауыєтарды¦ ає леггорн тµєымы кЈп жµмыртєа
бередi. Тiршiлiк ету жа¬дайлары жЎне єорекпен єамтамасыз етiлуi
жаєсарса, жµмыртєа беруi артады, бiрає оны¦ массасы iс жЇзiнде кЈбей
мейдi. Фенотип (соны¦ iшiнде Јнiмдiлiк те) белгiлi жа¬дайда бЈлiнедi,
сон дыєтан климат жа¬дайы агротехникалыє Ўдiстерi мен басєару Ўр
тЇрлi бол¬ан аумаєтар Їшiн бейiмделген тµєым яки сµрып жасау єажет.
Сµрыптау жЎне будандастыру — селекцияны¦ негiзгi Ўдiстерi. ¤сiм-
дiктануда шеттен тоза¦дан¬ан Јсiмдiктерге єара¬анда жалпы сµрыптау
Ўдiсi кЈбiрек єолданылады. Мµндай сµрыптауда егiстiктерден тек єажеттi
сапа¬а ие бол¬ан Јсiмдiктер бЈлiп алынады. Келесi жылы бµл µрыєтар
егiлiп, Јсiмдiк арасынан да оны¦ аныє белгiге ие бол¬андарын ¬ана
сµрыптап алу єайталанады. Бµл Ўдiспен алын¬ан сµрып генетикалыє
жа¬ынан бiрдей бол майды, сондыєтан
сµрыптауды мезгiлмезгiлiмен єай талап
тµру керек. Жеке сµрыптауда егiстiктен
ба¬алы белгiсi бар кейбiр Јсiмдiктер
iрiк теледi жЎне олардан жа¦а µрпає
алынады. Жеке сµрыптау арєылы таза
линия ларды¦ генетикалыє жа¬ынан бiр
тектi а¬залар тобы iрiктеледi. Сµ рыптау
жолымен мЎдени Јсiмдiк тердi¦ Јте ба¬а
лы сµрыптарын жасау¬а єол жеткiзiлдi
(73сурет).
Мал шаруашылы¬ында µрпаєтар
саны кем бол¬андыєтан, шаруашылыє
жа¬ынан пайдалы белгiлерге єарап
жеке сµрыптау, будандастыру ке¦ єолда
нылады. Ауыл шаруашылы¬ы жануар
ларында бiр тµєым¬а тиiстi жануар ларды
Јзара будандастыру, я¬ни бЈтен тµєым
яки тЇрге тиiстi жануарларды будандас
тыру жЇргiзiледi. БЈтен тµєымдарды
будан дастыру бiрнеше пайдалы белгiлер
комбинациясын жасау маєсатында жЇзе
73сурет.
Селекция нЎтижесiнде Јсiрiлген
бидайды¦ бойы аласа, Јнiмдi
сµрпыны¦ єµрамында жо¬ары
сапалы клейковина (о¦ жаєта)
бар. Ал¬ашєы сµрпы (сол жаєта).
A
Б
144
СЕЛЕКЦИЯ НЕГIЗДЕРI
VI Б¤ЛIМ
ге асырылады. Мµндай будандастыру кейiнi рек мµєият сµрыптап алу
мен єоса жЇргi зiлгенде, тµєымны¦ єасиеттерiн жаєсарту¬а мЇмкiндiк
жасайды.
Жануарларды¦ Ўр тЇрлi тµєымдарын, яки Јсiмдiктi¦ сµрыптары мен
тµєымаралыє будандастыруда пайда бол¬ан бiрiншi µрпає буданда ры
ны¦ Јмiр сЇру єасиеттерi бiршама жо¬ары болады да, кЇштi дамуымен
ерекшеленiп тµрады. Бµл жа¬дай будандасуды¦ кЇшi яки гетероциз
делiнедi. Мµнда кЈптеген гендер гетерозиготалы жа¬дайда Јтедi жЎне
доминанттыє гендердi¦ єолайлы Јзара Ўсерi пайда болады. јазiргi
заман селекциясы¦ єол жеткiзген жетiстiктерiнi¦ бiрi — будандасуды¦
тЇрлераралыє Јнiм сiздiгiнi¦ алдын алу жолдарын ойлап табу болды.
Ал¬аш бµл Ўдiстi Јткен ¬асырды¦ 20жылдарында ресейлiк ¬алым
Г.Д. Карпиеченко орам жапырає пен тµрыпты будандастыруда єолданды.
Адам тарапынан жасал¬ан бµл жа¦а Јсiмдiк орамжапыраєєа да,
тµрыпєа да µєсама¬ан. Оларды¦ жемiсi 2 бЈлiктен єµралады, жартысы
орамжапырає, жартысы тµрыпєа µєсайды.
Ал кейiн бидай мен бидайыє будандастырылды. Бµл будандасу не
гiзiнде бидайды¦ жа¦а дЎндi жемшЈп сµрпы жасалды, ол бiр маусымда
34 рет орып алынады, 300—450 ц/га жасыл масса бередi. Бiрбiрi
нен µзає тЇрлердi будандастыру жолымен та¬ы да жа¦а дЎндi жЎне
жемшЈпке лайыєтал¬ан Јсiмдiк — бидай мен єара бидай алынды. Бµл
будандасєан сµрып тритикале деп аталды. Бидай мен єара бидайды¦ е¦
жаєсы єасиеттерiн жина¬ан бµл Јсiмдiк жо¬ары Јнiмдi, кЈп мЈлшерде
жасыл жемшЈп жинайды жЎне жо¬ары дЎрежедегi єоректiк сапа¬а ие.
¤сiмдiктануда органикалыє элементтерi бiршама белсендi синтездегiш,
Јнiмдiлiгi жо¬ары, Їлкен Јлшемiмен Јзгешеленiп тµратын полиплоид
Јсiмдiктер де алынады (74–75суреттер).
Будандастыруды¦ гетероциз Јнiмдiлiгi
(ортада), екi жа¬ында Ўр тЇрлi жЇгерiнi
будандастырудан алын¬ан нЎтиже.
A диплоид сорт (2n = 14).
Б тетраплоид (4n = 28).
74сурет.
75сурет.
Бидай µрыєтары:
А
Б
Достарыңызбен бөлісу: | 
