A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

113
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Мендель за¦дарын пайдаланып, бЈлiнудi¦ бiршама кЇрделi тЇрлерiн 
Їш, тЈрт жЎне одан да кЈп жµп белгiлерiмен ерекшеленетiн гибридтер­
дегi бЈлiну жа¬дайларын да тЇсiнуге болады. Егер ата­ана а¬засы бiр 
жµп белгiсiмен ерекшеленсе, екiншi буында бЈлiну 3:1, ал дигибрид 
будан дасуда 9:3:3:1 єатынаста бЈлiну байєалады.
Гибридтерде пайда бол¬ан гаметаларды есептеп табу¬а болады.
Полигибридтердегi гаметаларды¦ жалпы санын есептеу формуласы 
— 2n, n — генотиптегi гетерозигота жµп гендерiнi¦ саны (Aa) гибрид­
те 2
1
 тЇрлi гамета; AaBb гибридте 4 тЇрлi 2
2
 типтегi гамета тЇзiледi. 
АаВвСс — тригибридте 8 тЇрлi 2
3
 типтегi гамета пайда болады. 
§ 49.  Аналитикалыє будандастыру
Аналитикалыє  будандастыру Мендель зерттеуi бойынша тµєым 
єуалаушылыєты зерттеудi¦ гибридтеу тЎсiлi болып саналады. Доми­
нанттыє генге ие фенотиптiк а¬заларды¦ генотипi гомозигота яки 
гетерозигота екендiгiн аныєтау мЇмкiндiгiн бермейдi. Бµл Їшiн аныє 
емес генотиптi а¬за таза гомозигота кЇйiндегi рецессивтiк а¬замен єайта 
будандастырылады.
Егер доминанттыє а¬за гомозигота болса, бiрiншi буында бiркелкiлiк 
байєалады, я¬ни бЈлiнбейдi:
Егер тексерiлiп жатєан а¬за гетерозигота кЇйiнде болса:
Гаметалар
Гаметалар
8— Биология, 9­сынып

114
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Дигибридтiк будандасу деген не?
Мендельдi¦ Їшiншi за¦ын тЇсiндiрiп бер.
Аналитикалыє будандасу деген не? Мысалдар келтiр.
Дигибридтiк будандасуда фенотиптiк єатынас єандай болады?
1.
2.
3.
4.
Фенотип жЎне генотип бойынша 1:1 єатынаста бЈлiну iске асады. 
Мµндай нЎтиже ата­ана а¬заларды¦ бiрi гетерозигота болып, екi тЇрлi 
гамета тЇзетiндiгiнi¦ дЎлелi саналады (60­сурет). Аналитикалыє будан­
дастыру екi жµп белгiсi бойынша гетерозигота а¬заларда тЈмендегiдей 
болады:
Мµндай будандастырудан алын¬ан гибридтер бiр­бiрiнен айырма ­
шы лы¬ы бар тЈрт тЇрлi фенотип тЇзедi, єатысы 1:1:1:1 болады.
Гаметалар
A   гЇлдi¦ єызыл тЇсi;
a   гЇлдi¦ ає тЇсi.
Гаметалар
60­сурет.
Моногибридтiк µрыєтануда 
аналитикалыє будандастыру:
1.
јызанає
 жемiсiнi¦ домалає пiшiнi (A) алмµрт сияєты пiшiнге 
(a), єызыл тЇсi (B) сары тЇске (в) доминант болады. Гене­
тикалыє формулаларды пайдаланып, тЈмендегiдей будан дасу­
ды¦ нЎтижесiн жазып бер: домалає єызыл жемiстi Јсiм дiк 
ал мµрт сияєты сары жемiстi Јсiмдiкпен будандастырылады. 
Тµ єымында¬ы барлыє Јсiмдiктер домалає єызыл жемiс бердi. 
Ата­ана Јсiмдiктерiнi¦ генотипi єандай? Гибридтi¦ генотипi 
єандай? Формулаларын жаз.

115
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Жµмысты¦  маєсаты: оєушыларды¦ тµєым єуалау¬а тиiстi бiлiмдерiн герба­
рийлер негiзiнде пысыєтау.
јажеттi жабдыєтар: єозаны¦, єызанаєты¦, намазшамгЇлдi¦ Ўр тЇрлi сµрып­
тарынан дайындал¬ан гербарийлер, єозаны¦ ає, єо¦ыр, сар¬ыш тЇстi, науат тЇстi 
талшыєтары, єызанаєты¦ Ўр тЇрлi пiшiндегi жЎне ре¦дегi жемiстерi.
Жµмысты¦ барысы: Оєушылар Їш топєа бЈлiнедi. ўрбiр топ жеке Јсiмдiктер 
бойынша жµмыс iстеп, жµмыс нЎтижелерiн жариялап, єор¬айды.
Тапсырмалар:
1. јызанає Јсiмдiгiнi¦ Ўр тЇрлi сµрыптарыны¦ гербарийлерiн зертте. Доми­
нанттыє, рецессивтiк белгiлерiн аныєта; сабає, жапырає, жемiс пiшiндерiн 
зертте жЎне салыстыр.
2. јоза Јсiмдiгiнi¦ Ўр тЇрлi сµрыптарынан дайындал¬ан гербарийлерiн тексер.  
Доминанттыє, рецессивтiк аралыє белгiлерiн аныєта. Талшыєты¦ ре¦­
дерiнi¦ Ўр тЇрлi болу себебiн зертте.
3. НамазшамгЇл Јсiмдiгiнi¦ єызыл, ає, єыз¬ыш гЇлдi сµрыптарына гербарий­
лер негiзiнде баєылау Јткiз. Сабає, жапырає, гЇл єµрылысын салыстыр.
   Жµмыс нЎтижелерi негiзiнде тЈмендегi кестенi толтыр жЎне мЎселенi шеш.
1. јозада сар¬ыш тЇстi талшыє ає тЇстi талшыє Їстiнен доминанттыє жаса¬а­
ны Їшiн F
1
 буынында єо¦ырєай тЇстi талшыє формасы пайда болады. Егер 
F
1
 гибридтер рецессивтiк а¬залармен Јзара тоза¦датылса, F
б
­дан єандай 
нЎтиже алынады?
2. НамазшамгЇлдi¦ єызыл жЎне ає гЇлтЎжiжапыраєты формалары Јзара то­
за¦датылса, F
1
 жЎне F
2
 буында єандай бЈлiну баєыланады? Аналитикалыє 
тоза¦данту жасалса ше?
§ 50.  6­зертханалыє жµмыс
јозаны¦, єызанає пен намазшамгЇлдi¦ тоза¦дану нЎтижесiн 
гербарий негiзiнде зерттеу
Ата­ана Јсiмдiктерiнi¦ фенотипi алды¦¬ы тЎжiрибедегi сияєты, бiрає 
бЈлiну нЎтижесi басєаша. Гибридтер арасында 25% Јсiмдiктер домалає 
єызыл жемiс, 25%­ы алмµрт сияєты єызыл жемiс, 25%­ы домалає сары 
жемiс, 25% алмµрт сияєты сары жемiс бердi (єатысы 1:1:1:1). Ата­ана 
Јсiмдiктерiнi¦ генотипi єандай? Гибридтердi¦ генотипi ше? 
2.
¤сiмдiк тЇрi
 
 јоза
  
јызанає
 НамазшамгЇл
Доминанттыє 
белгi
Рецессивтiк белгi
Аралыє кЇйде пайда 
болатын белгi

116
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Мендель Јз тЎжiрибелерiнде хош иiстi асбµршає Јсiмдiгiнi¦ жетi жµп 
тµєым єуалау белгiсiнi¦ µрпаєтан­µрпаєєа Јтетiнiн баєылады. Кейiн­
нен ¬алымдарды¦ ¬ылыми iзденулерiнi¦ нЎтижесiнде Ўр тЇрдегi а¬за­
ларда¬ы Ўр тЇрлi жµп белгiлерiнi¦ тµєым єуалауы зерттелiп, Мендель 
за¦дылыєтары дЎлелдендi. НЎтижеде бµл за¦дарды¦ жалпы сипаты 
мойындалды. Бiрає кейiнгi ¬ылыми iзденулер хош иiстi асбµр шаєты¦ 
кейбiр белгiлерi — будандасушы пiшiнi, гЇлдi¦ ре¦i тµєымдарда дербес 
Їлестiрiлмеуi дЎлелдендi. Тµєымдар ата­ана¬а µєса¬ан болады. Бiртiн­
деп Мендельдi¦ Їшiншi за¦ы негiзiнде мµндай белгiлер кЈбейе бердi. 
Мµнда µрпаєтарда белгiлердi¦ бЈлiнуi мен комбинациясында барлыє 
гендер таралмайтынды¬ы аныєталды. ўрине, ерiктi а¬зада белгiлер 
саны Јте кЈп болады. 
Хромосомаларды¦ саны белгiлi мЈлшерден аспайды. ўрбiр хромо­
сомада Јте кЈп гендер орналасады. Мµндай гендер бiр­бiрiмен бiрiк­
кен  гендер деп аталады. Олар бiрiккен топтарды єµрайды. Гендердi¦ 
бiрiккен тобы хромосомаларды¦ гаплоидтыє жина¬ына сЎйкес келедi. 
Мысалы, адамда 46 хромосома — 23 бiрiккен топ, дрозофилада 8 хромо­
сома — 4 бiрiккен топ, асбµршаєта 14 хромосома — 7 бiрiккен топ бола­
ды. Бiр хромосомада орналасєан гендер тЈмендегiдей тµєым єуалайды:
Гендер бiр хромосомада бол¬анда, тµєым єуалау за¦дылыєтары 
жЈнiндегi мЎселенi Т. Морган мен оны¦ шЎкiрттерi мµєият зерттеген. 
Негiзiнен дрозофила деген кiшкентай жемiс шыбыны зерттелген (61­су­
рет). Бµл жЎндiк генетикалыє зерттеулер Їшiн Јте єолайлы. Дрозофила 
зертханада о¦ай кЈбейедi, Јсiмтал келедi: олар +25—26
о
С­да Ўр 10­15 
кЇнде жа¦а µрпає бередi, тµєым єуалау белгiлерi Јте кЈп жЎне Ўр тЇрлi 
хромосомалары аз (диплоидтiк саны 8) болады.
ТЎжiрибелерден аныєтал¬анындай, бiр хромосомада орналасєан 
§ 51.  Гендердi¦ бiрiккен кЇйде тµєым єуалауы