113
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
Мендель за¦дарын пайдаланып, бЈлiнудi¦ бiршама кЇрделi тЇрлерiн
Їш, тЈрт жЎне одан да кЈп жµп белгiлерiмен ерекшеленетiн гибридтер
дегi бЈлiну жа¬дайларын да тЇсiнуге болады. Егер атаана а¬засы бiр
жµп белгiсiмен ерекшеленсе, екiншi буында бЈлiну 3:1, ал дигибрид
будан дасуда 9:3:3:1 єатынаста бЈлiну байєалады.
Гибридтерде пайда бол¬ан гаметаларды есептеп табу¬а болады.
Полигибридтердегi гаметаларды¦ жалпы санын есептеу формуласы
— 2n, n — генотиптегi гетерозигота жµп гендерiнi¦ саны (Aa) гибрид
те 2
1
тЇрлi гамета; AaBb гибридте 4 тЇрлi 2
2
типтегi гамета тЇзiледi.
АаВвСс — тригибридте 8 тЇрлi 2
3
типтегi гамета пайда болады.
§ 49. Аналитикалыє будандастыру
Аналитикалыє будандастыру Мендель зерттеуi бойынша тµєым
єуалаушылыєты зерттеудi¦ гибридтеу тЎсiлi болып саналады. Доми
нанттыє генге ие фенотиптiк а¬заларды¦ генотипi гомозигота яки
гетерозигота екендiгiн аныєтау мЇмкiндiгiн бермейдi. Бµл Їшiн аныє
емес генотиптi а¬за таза гомозигота кЇйiндегi рецессивтiк а¬замен єайта
будандастырылады.
Егер доминанттыє а¬за гомозигота болса, бiрiншi буында бiркелкiлiк
байєалады, я¬ни бЈлiнбейдi:
Егер тексерiлiп жатєан а¬за гетерозигота кЇйiнде болса:
Гаметалар
Гаметалар
8— Биология, 9сынып
114
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
Дигибридтiк будандасу деген не?
Мендельдi¦ Їшiншi за¦ын тЇсiндiрiп бер.
Аналитикалыє будандасу деген не? Мысалдар келтiр.
Дигибридтiк будандасуда фенотиптiк єатынас єандай болады?
1.
2.
3.
4.
Фенотип жЎне генотип бойынша 1:1 єатынаста бЈлiну iске асады.
Мµндай нЎтиже атаана а¬заларды¦ бiрi гетерозигота болып, екi тЇрлi
гамета тЇзетiндiгiнi¦ дЎлелi саналады (60сурет). Аналитикалыє будан
дастыру екi жµп белгiсi бойынша гетерозигота а¬заларда тЈмендегiдей
болады:
Мµндай будандастырудан алын¬ан гибридтер бiрбiрiнен айырма
шы лы¬ы бар тЈрт тЇрлi фенотип тЇзедi, єатысы 1:1:1:1 болады.
Гаметалар
A гЇлдi¦ єызыл тЇсi;
a гЇлдi¦ ає тЇсi.
Гаметалар
60сурет.
Моногибридтiк µрыєтануда
аналитикалыє будандастыру:
1.
јызанає
жемiсiнi¦ домалає пiшiнi (A) алмµрт сияєты пiшiнге
(a), єызыл тЇсi (B) сары тЇске (в) доминант болады. Гене
тикалыє формулаларды пайдаланып, тЈмендегiдей будан дасу
ды¦ нЎтижесiн жазып бер: домалає єызыл жемiстi Јсiм дiк
ал мµрт сияєты сары жемiстi Јсiмдiкпен будандастырылады.
Тµ єымында¬ы барлыє Јсiмдiктер домалає єызыл жемiс бердi.
Атаана Јсiмдiктерiнi¦ генотипi єандай? Гибридтi¦ генотипi
єандай? Формулаларын жаз.
115
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
Жµмысты¦ маєсаты: оєушыларды¦ тµєым єуалау¬а тиiстi бiлiмдерiн герба
рийлер негiзiнде пысыєтау.
јажеттi жабдыєтар: єозаны¦, єызанаєты¦, намазшамгЇлдi¦ Ўр тЇрлi сµрып
тарынан дайындал¬ан гербарийлер, єозаны¦ ає, єо¦ыр, сар¬ыш тЇстi, науат тЇстi
талшыєтары, єызанаєты¦ Ўр тЇрлi пiшiндегi жЎне ре¦дегi жемiстерi.
Жµмысты¦ барысы: Оєушылар Їш топєа бЈлiнедi. ўрбiр топ жеке Јсiмдiктер
бойынша жµмыс iстеп, жµмыс нЎтижелерiн жариялап, єор¬айды.
Тапсырмалар:
1. јызанає Јсiмдiгiнi¦ Ўр тЇрлi сµрыптарыны¦ гербарийлерiн зертте. Доми
нанттыє, рецессивтiк белгiлерiн аныєта; сабає, жапырає, жемiс пiшiндерiн
зертте жЎне салыстыр.
2. јоза Јсiмдiгiнi¦ Ўр тЇрлi сµрыптарынан дайындал¬ан гербарийлерiн тексер.
Доминанттыє, рецессивтiк аралыє белгiлерiн аныєта. Талшыєты¦ ре¦
дерiнi¦ Ўр тЇрлi болу себебiн зертте.
3. НамазшамгЇл Јсiмдiгiнi¦ єызыл, ає, єыз¬ыш гЇлдi сµрыптарына гербарий
лер негiзiнде баєылау Јткiз. Сабає, жапырає, гЇл єµрылысын салыстыр.
Жµмыс нЎтижелерi негiзiнде тЈмендегi кестенi толтыр жЎне мЎселенi шеш.
1. јозада сар¬ыш тЇстi талшыє ає тЇстi талшыє Їстiнен доминанттыє жаса¬а
ны Їшiн F
1
буынында єо¦ырєай тЇстi талшыє формасы пайда болады. Егер
F
1
гибридтер рецессивтiк а¬залармен Јзара тоза¦датылса, F
б
дан єандай
нЎтиже алынады?
2. НамазшамгЇлдi¦ єызыл жЎне ає гЇлтЎжiжапыраєты формалары Јзара то
за¦датылса, F
1
жЎне F
2
буында єандай бЈлiну баєыланады? Аналитикалыє
тоза¦данту жасалса ше?
§ 50. 6зертханалыє жµмыс
јозаны¦, єызанає пен намазшамгЇлдi¦ тоза¦дану нЎтижесiн
гербарий негiзiнде зерттеу
Атаана Јсiмдiктерiнi¦ фенотипi алды¦¬ы тЎжiрибедегi сияєты, бiрає
бЈлiну нЎтижесi басєаша. Гибридтер арасында 25% Јсiмдiктер домалає
єызыл жемiс, 25%ы алмµрт сияєты єызыл жемiс, 25%ы домалає сары
жемiс, 25% алмµрт сияєты сары жемiс бердi (єатысы 1:1:1:1). Атаана
Јсiмдiктерiнi¦ генотипi єандай? Гибридтердi¦ генотипi ше?
2.
¤сiмдiк тЇрi
јоза
јызанає
НамазшамгЇл
Доминанттыє
белгi
Рецессивтiк белгi
Аралыє кЇйде пайда
болатын белгi
116
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
Мендель Јз тЎжiрибелерiнде хош иiстi асбµршає Јсiмдiгiнi¦ жетi жµп
тµєым єуалау белгiсiнi¦ µрпаєтанµрпаєєа Јтетiнiн баєылады. Кейiн
нен ¬алымдарды¦ ¬ылыми iзденулерiнi¦ нЎтижесiнде Ўр тЇрдегi а¬за
ларда¬ы Ўр тЇрлi жµп белгiлерiнi¦ тµєым єуалауы зерттелiп, Мендель
за¦дылыєтары дЎлелдендi. НЎтижеде бµл за¦дарды¦ жалпы сипаты
мойындалды. Бiрає кейiнгi ¬ылыми iзденулер хош иiстi асбµр шаєты¦
кейбiр белгiлерi — будандасушы пiшiнi, гЇлдi¦ ре¦i тµєымдарда дербес
Їлестiрiлмеуi дЎлелдендi. Тµєымдар атаана¬а µєса¬ан болады. Бiртiн
деп Мендельдi¦ Їшiншi за¦ы негiзiнде мµндай белгiлер кЈбейе бердi.
Мµнда µрпаєтарда белгiлердi¦ бЈлiнуi мен комбинациясында барлыє
гендер таралмайтынды¬ы аныєталды. ўрине, ерiктi а¬зада белгiлер
саны Јте кЈп болады.
Хромосомаларды¦ саны белгiлi мЈлшерден аспайды. ўрбiр хромо
сомада Јте кЈп гендер орналасады. Мµндай гендер бiрбiрiмен бiрiк
кен гендер деп аталады. Олар бiрiккен топтарды єµрайды. Гендердi¦
бiрiккен тобы хромосомаларды¦ гаплоидтыє жина¬ына сЎйкес келедi.
Мысалы, адамда 46 хромосома — 23 бiрiккен топ, дрозофилада 8 хромо
сома — 4 бiрiккен топ, асбµршаєта 14 хромосома — 7 бiрiккен топ бола
ды. Бiр хромосомада орналасєан гендер тЈмендегiдей тµєым єуалайды:
Гендер бiр хромосомада бол¬анда, тµєым єуалау за¦дылыєтары
жЈнiндегi мЎселенi Т. Морган мен оны¦ шЎкiрттерi мµєият зерттеген.
Негiзiнен дрозофила деген кiшкентай жемiс шыбыны зерттелген (61су
рет). Бµл жЎндiк генетикалыє зерттеулер Їшiн Јте єолайлы. Дрозофила
зертханада о¦ай кЈбейедi, Јсiмтал келедi: олар +25—26
о
Сда Ўр 1015
кЇнде жа¦а µрпає бередi, тµєым єуалау белгiлерi Јте кЈп жЎне Ўр тЇрлi
хромосомалары аз (диплоидтiк саны 8) болады.
ТЎжiрибелерден аныєтал¬анындай, бiр хромосомада орналасєан
§ 51. Гендердi¦ бiрiккен кЇйде тµєым єуалауы
Достарыңызбен бөлісу: | 
