107
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
ає
Гаметалар
єызыл
єыз¬ыш
мы¬ыны¦ єµрылысынан, андалус тауыє мамы¬ыны¦ тЇсiнен, адамда¬ы
биохимиялыє белгiлерден жЎне басєалардан байєалады.
Iрi єарада мЇйiзсiздiк генi мЇйiздiлiк генiне доминанттыє болады.
Гетерозиготалыє бµєаны мЇйiзсiз гетерозиготалыє сиырлармен
шатыстырудан єандай нЎтиже кЇтуге болады? МЇйiзсiз гомозиго
талыє сиырлармен будандастырыл¬анда не болады? МЇйiздi сиыр
мен мЇйiздi бµєадан мЇйiзсiз бµзау туылуы мЇмкiн бе?
§ 46. Мендельдi¦ екiншi за¦ы
Мендельдi¦ екiншi (белгiлердi ажырату) за¦ы. Егер гетерозиготалыє
жа¬дайда¬ы F
1
буындары Јзара будандастырылса, екiншi буында (F
2
)
ажыралу єµбылысы байєалады: Јзiнде атааналарыны¦ екеуiнi¦ де
белгiлерi бар Јсiмдiктер белгiлi сан єатысында пайда болады. Алын¬ан
гибридтердi¦ 3/4 бЈлiгi доминанттыє белгiге, 1/4 бЈлiгi рецессивтiк
белгiге ие болып шы¬ады. Жо¬арыда¬ы мысалда
гомо зиготалыє сары
жЎне жасыл дЎндi асбµршаєтар Јзара тоза¦дастырылып, F
1
де сары
дЎндi бµршаєтар алынды.
F
1
дi Јзара тоза¦да¦дандырып кЈремiз:
Гетерезиготалыє а¬заларды будандастыру нЎтижесiнде алын¬ан µр
сары
сары
сары
жасыл
AA
Aa
Aa
aa
Aa
Aa
A
a
A
a
x
сары
сары
108
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
паєтарды¦ белгiлi бiр бЈлiгi доминанттыє белгiлердi, ал басєа бЈлiгi
рецессивтiк белгiлердi кЈрсетедi. Бµл Їдерiс
белгiлердi¦ ажыралуы деп
аталады.
СЈйтiп, бµл за¦ — Мендельдi¦ екiншi за¦ы болып
табылады, ол
тЈмендегiдей тЇсiндiрiледi: гетерозигота кЇйiндегi екi F
1
буынды Јзара
будандастыру нЎтижесi екiншi буында (F
2
) тЈмендегiдей ерекшеленедi,
фенотип бойынша 3:1, генотип бойынша 1:2:1.
F
2
де алын¬ан а¬заларды¦ 25%ы гомозигота кЇйiнде доми нанттыє
(AA), 50%ы доминанттыє белгi бойынша гетерозигота (Aa), 25%i ре
цессивтiк белгi бойынша гомозигота (aa) болады.
Шала доминанттыєта F
2
буында фенотиптiк жЎне генотиптiк єаты
нас 1:2:1 болады (58сурет).
1.
2.
јозада сар¬ыш тЇстi талшыє ає талшыє Їстiнен жартылай доми
нанттыє жаса¬аны Їшiн F
1
буында науат ре¦дi талшыєты форма
жасалады. Егер F
1
гиб ридтер Јзара тоза¦дандырылса, F
2
де єандай
нЎтиже алынады?
НамазшамгЇлдi¦ єызыл жЎне єыз¬ылт тЎждi жапыраєты пiшiндерi
ає тЎждi жапыраєты формасымен тоза¦дандырыл¬анда,
бiрiншi
тоза¦дандыруда F
1
єыз¬ылт тЎждi жапыраєты, екiншi тоза¦дан
дыруда 50% єыз¬ылт, 50% ає гЇл тЎждi жапыраєты формалар
пайда болады. Екi тЎжiрибедегi атаананы¦ жЎне F
1
гибридтерiнi¦
генотипiн аныє та.
AA єызыл;
Aa єыз¬ыш;
aa ає.
Гаметалар
Гаметалар
58сурет.
НамазшамгЇлде аралыє
тµєым єуалау.
109
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
Гаметалар тазалы¬ы гипотезасы. Мендельдi¦ пiкiрiнше, тµєым
єуалау факторлары гибридтер тЇзiлген кезде бЈлiнiп кетпейдi, сол
Јзгермеген кЇйде саєталады. јарамаєарсы белгiлерге ие бол¬ан
атаана а¬заларын будандастырудан жасал¬ан F
1
гибрид Јзiнде осы
екi єарамаєарсы: доминанттыє жЎне рецессивтiк белгiлердi єамтиды.
Жыныстыє кЈбеюде µрпаєтар ортасында¬ы байланыс жыныстыє жа
сушалар — гаметалар ар єылы жЇзеге асады. ўрбiр гамета жµп тµєым
єуалау белгiлерiнi¦ тек бiреуiне ¬ана ие болады. ёрыєтану Їдерiсiнде
екi рецессивтiк белгiге ие гаметаны¦ єосылуынан рецессивтiк белгiлер
фенотипте байєалады. Доминанттыє белгiлердi Јзiне жина¬ан
немесе
бiрi доми нанттыє, екiншiсi рецессивтiк белгiлерге ие екi гаметаны¦
єосы луы доминанттыє белгiсi басым а¬заны¦ дамуына себеп бола
ды. СЈйтiп, F
2
буында рецессивтiк белгiсi бар а¬за тЈмендегi екi шарт
бо йынша пайда болады: 1) егер гибридтерде тµєым єуалау белгiлерi
Јзгер меген кЇйде саєталса; 2) егер жыныстыє жасушалар (гаметалар)
ал лельдер жµбыны¦ тек бiреуiне ¬ана ие болса. Мендель гетерозигота
лыє а¬заларды Јзара будандастыр¬анда, белгiлердi¦ ажыралуын гене
тикалыє жа¬ынан гаметалар тазалы¬ы жЎне олар аллель гендердi¦ тек
бiреуiн Јзiнде саєтап єалатыны арєылы тЇсiндiрiп бередi.
Гаметалар тазалы¬ы гипотезасын тЈмендегiдей тЇсiндiруге болады:
жыныстыє жасушаларды¦ пайда болуында Ўр гамета жµп
гендерден тек
бiреуiне ¬ана иелiк етедi. Бµл єалай жЇзеге асады?
Гаметаларды¦ пайда болуында гибридтердегi гомологиялыє хромо
сомалар бiрiншi мейоз бЈлiнуi арєылы Ўр тЇрлi жасушалар¬а Јтедi.
Бµл а¬за екi тЇрлi гамета жасайды. Гаметалар тазалы¬ы гипотезасы
бЈлiну за¦ы Ўр тЇрлi гендерге ие бол¬ан гаметаларды¦ кездейсоє єо
сылып єалуыны¦ нЎтижесi болып табылады: AA, Aa, aa.
Тµєым єуалаушылыєты¦ цитологиялыє негiздерi. Мендель гаметалар
тазалы¬ы гипотезасын тЇсiндiрiп берген кездерде митоз туралы, гаме
таларды¦ дамуы жЎне мейоз жайлы Ўлi еште¦е мЎлiм емес едi. јазiргi
кезде цитология жетiстiктерi арєылы Мендель за¦дары мыєты цито
логиялыє негiзге ие болды.
¤сiмдiктер мен жануарларды¦ Ўрєайсысында хромосомалар белгiлi
бiр мЈлшерде болады. О¦ай болу Їшiн кЈз алдымыз¬а келтiрейiк: зерт
телiп жатєан а¬зада небЎрi бiр жµп хромосома, ал гендер осы хромосо
маны¦ бЈлiктерi болсын. Жµп гендер гомологты хромосомаларда орна
§ 47. Тµєым єуалаушылыєты¦ цитологиялыє негiздерi
