A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

117
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
гендер бiрiккен гендер болады, я¬ни дербес Їлестiрiлмей, бiрге тµєым­
нан­тµєым¬а Јтедi. О¬ан аныє мысал бойынша талдау жасайыє. Егер 
сµр тЇстi денелi жЎне єалыпты єанатты дрозофила мен єара денелi 
жЎне єысєа єанатты дрозофила будандастырылса, гибридтердi¦ бiрiншi 
µрпа¬ында¬ы барлыє шыбындар сµр тЇстi денелi жЎне єалыпты єанатты 
болып шы¬ады. Бµл екi жµп аллель бойынша гетерозигота (сµр тЇстi 
денелi, єара денелi жЎне єалыпты єанат, єысєа єанатты болады. Осы  
аналитикалыє будандасу кезiнде дигетерозигота (сµр тЇстi денелi жЎне 
єалыпты єанат ты) µр¬ашы шыбындарды рецессивтiк белгiлi єара денелi 
жЎне єысєа єанатты ер шыбындармен будандастырамыз. Мендель­
дi¦ екiншi за¦ы негiзiнде, тµєымда 4 тЇрлi фенотиптi: 25% єалыпты 
єанатты сµр тЇстi денелi, 25% єысєа єанатты сµр тЇстi денелi, 25 % 
єалыпты єара денелi жЎне 25% єысєа єанатты єара денелi шыбындар 
алу мЇмкiн едi.
Шынымен­ає бастапєы комбинациялы (сµр тЇстi денелi, єалып­
ты єанатты, єара денелi, єысєа єанатты) шыбындармен жЇргiзiл ген 
тЎжiри беде (тiкелей тЎжiрибеде 41,5%) белгiлерiнен єайта комбина­
циялан¬ан (сµр тЇстi денелi, єысєа єанатты жЎне єара денелi єалыпты 
єанатты) шыбындар¬а єара¬анда белгiлер бiраз кЈбiрек болады. Ке­
йiнгiлерi небары 8,5%­¬а те¦ болады (61­сурет). СЈйтiп, осы мысал дан 
кЈргенiмiздей, сµр тЇстi дене — єалыпты єанат жЎне єара дене —Їлкен  
єанат белгiлерiн жЇзеге асыратын гендер тµєым нан­тµєым¬а Јтедi, 
я¬ни басєаша айтєанда, Јзара бiрiккен кЇйде болады. Бµл бiрiгу ген­
дердi¦ белгiлi бiр хромосомада орналасуына байланысты. Сондыєтан 
мейозда бµл гендер таралып кетпейдi, нЎсiлден­нЎсiлге Јтедi. Бiр хро­
мосомада орналасєан гендердi¦ бiрiгуi Морган 
за¦ы деген атпен Ўйгiлi. Бiр­бiрiне бiрiккен 
гендер топтарыны¦ саны тiкелей тЇрдегi хро­
мосомаларды¦ гаплоидтыє санына сЎйкес 
келедi. Олар дрозофила шыбынында 4­еу, жЇ­
герiде — 10 болады. Бiрiккен топ тар саныны¦ 
хромосомалар санына сай ке луi — тµєым єу­
алаушылыєта хромосомаларды¦ зор ма¦ыз¬а 
ие екендiгiнi¦ дЎлелi. 
Онда нелiктен екiншi буындар арасында 
ата­ана белгiлерi єайта комбинациялан¬ан 
аз¬ана жеке а¬залар пайда болады? Нелiктен 
гендердi¦ бiрiгуi бiр єµбылыс емес? Зерттеу­
 
ёр¬ашы
Еркек
Дрозофила шыбыныны¦ 
Ўр тЇрлi нЎсiлдiк 
пiшiндерi:
61­сурет.

118
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
лерге єара¬анда, гендердi¦ жо¬арыда айтыл ¬андай єайта комбинаци­
ялануыны¦ себебi — мейоз барысында гомо логиялыє хромосомалар 
конъюгациялан¬анда оларды¦ белгiлi бiр пайызы Јз бЈлiктерiн айыр­
бастайды, яки басєаша айтєанда, бiр­бiрiмен будандасады. Мµнда 
ал¬аш гомологиялыє хромосомаларды¦ бiрiнде орналасєан гендер ендi 
Ўр тЇрлi гомологиялыє хромосомалар¬а Јтiп кететiнi аныє. Олар єайта 
комбинацияланады. ўр тЇрлi гендердi¦ будандастырылу дЎрежесi Ўр 
тЇрлi болып келедi. Бµл оларды¦ ара єашыє ты¬ына байланысты. Ген­
дер хромосомада бiр­бiрiне єаншалыєты жаєын орналасса, будандас­
тырыл¬ан кезде бiрiгу дЎрежесi де сонша лыєты жо¬ары болады. 
Себебi мµнда¬ы хромосомалар Ўр тЇрлi бЈлiктерiмен алмасады жЎне 
бiр­бiрiне жаєын тµр¬ан гендердi¦ бiрге болу мЇмкiндiгi кЈбейедi. 
Мiне, осы за¦дылыєтар¬а негiзделiп, генетикалыє жа¬ынан жетiк зерт­
телген а¬залар хромосомала рыны¦ генетикалыє картасын жасау¬а єол 
жеткiзiлдi, ал бµл картада гендер аралы¬ында¬ы єатынастыє єашыєтыє 
кЈрсетiлген. Дрозофила шыбынында гомологиялыє хромосомаларды¦ 
будандастырылуы жЎне бЈлiктерiнi¦ алмасуы тек єана µр¬ашыларда 
пайда болады. Еркек шыбындарда бµл басєыш болмайды, сондыєтан 
оларда бiр хромосомада орналасєан гендердi¦ бiрiгуi толыє болып са­
налады. Сондыєтан аналитикалыє будандасу¬а µр¬ашы шыбындарды 
алу керек.
Жануарлар Ўлемiндегi жыныстыє айырмашылыєтарды¦ пайда бо­
луы, жынысты аныєтау механизмi, жыныстар арасында¬ы єатынас­
тарды зерттеудi¦ биология ¬ылымы Їшiн теориялыє жЎне практикалыє 
ма¦ызы зор. Жануарларды¦ жынысын жасанды жолмен басєару мЇмкiн 
бол¬анда, ауыл шаруашылы¬ына Їлкен пайда келтiретiн едi. Жыныс 
жµмыртєа жасушасы µрыєтан¬ан со¦ белгiлi болады. Кейбiр жынысты 
а¬заларда (соны¦ iшiнде адамда да) жыныстыє єатынас 1:1­дi єµрайды. 
КЈбiнесе кейбiр жынысты а¬заларды¦ еркектерi мен  µр¬ашы ларында 
хромосомалар бiрдей болмайды. Мiне, осы айырма шылыє тармен дро­
1.
2.
3.
4
.
Мендельдi¦ Їшiншi за¦ы єандай гендерге тЎн? Жµптас єан гендер 
єалай орналасєанда бµл за¦ «Ўсер етпейдi»?
Бiрiккен кЇйде тµєым єуалау деген не?
Бiрiккен топтар деген не? Адамда мµндай топтар нешеу?
Гендердi¦ бiрiккен кЇйде тµєым єуалауын єайсы єµбылыс бµзады?
§ 52.  Жыныстыє генетика

119
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
зофила шыбынында¬ы хромосомаларды¦ санын мыса л¬а ала отырып 
танысайыє.
Дрозофилада хромосома жина¬ы диплоидтыє кЇйде 8 болады. 
°ш жµп хромосомалар бойынша, бµл шыбындарды¦ жыныстарында 
бiр­бiрiнен айырмашылыє болмайды. Бiрає бiр жµп жа¬дайына кел­
генде ма¦ызды айырмашылыєтар бар. ёр¬ашысында екi бiрдей (жµп) 
таяєша тЎрiздi хромосомалар болады, ал еркегiнде мµндай хромосома 
бiреу­ає, оны¦ жµбын екi иiндi арнайы бiр хромосома єµрайды. Еркек­
терiнi¦ µр¬ашыларынан Јзге шелiгi жоє хромосомалар ауто сома деп 
аталады. Ал еркектерi мен µр¬ашыларыны¦ бiр­бiрiнен айыр машылы¬ы 
бар хромосомалар жыныс тыє  хромосомалар делiнедi.
СЈйтiп, дрозофила хромосомаларыны¦ саны алты аутосомадан 
жЎне екi жыныстыє хромосомалардан єµралады. ёр¬ашы шыбында 
єосалєы кЇйде (XX), ал еркек шыбында (XY) жеке кЇйде болатын 
таяєша тЎрiздес жыныстыє хромосома X­хромосома, екiншi жыныстыє 
хромосома (µр¬а шы шыбында болмайтын, еркек шыбында екi иiндi 
болатын хромо сома) Y­хромосома делiнедi.
Еркек жЎне µр¬ашы шыбындарды¦ хромосомаларыны¦ жиынты­
¬ында¬ы бµл жыныстыє Јзгешелiктер кЈбею барысында єалай саєта­
лып єалады? Бµл сµраєєа жауап табу Їшiн мейозда жЎне µрыєтануда 
хромосомалар єандай кЇйде екендiгiн аныєтап ал¬ан жЈн. ёр¬ашы 
шыбынны¦ жы ныстыє хромосомаларыны¦ жетiлу кезе¦iнде мейоз 
нЎтижесiнде Ўрбiр жµмыртєа жасуша¬а тЈрт хромосомадан єµрал¬ан 
гаплоидтыє жинає, сонымен бiрге бiреуден X­хромосома Јтедi. Мейозда 
еркек шыбында екi тЇрлi сперматозоидтар пайда болады. Жыныстыє 
хромосомалар жасушаны¦ єарама­єарсы полюстерiне таралып кетедi.
СЈйтiп, Х­хромосома бiр полюске, Y­хромосома екiншi по люс ке ба­
рады. Соны¦ салдарынан еркек шыбындарда екi тЇр лi сперматозоидтар 
те¦ мЈлшерде пайда болады. Бiр тЇрлi сперма тозоидтарда 3 аутосома 
мен бiр хромосома, ал басєаларында Їш аутосома мен бiр Y­хромосома 
болады. ёрыєтануда екi комбинация болу мЇмкiндiгi бiрдей. Жµмырт­
єа жасушаны Х яки Y­хромосомалы сперма µрыєтандыруы мЇмкiн. 
Бiрiншi жа¬дайда µрыєтан¬ан жµмырт єадан µр¬ашы шыбын, екiншi 
жа¬дайда еркек шыбын дамиды. А¬заны¦ жынысы µрыєтану кезе¦iнде 
белгiленедi де, зи готаны¦ хромосомалар санына байланысты болады.
Жыныстыє белгiленуiнi¦ хромосомалыє механизмi адамдарда да 
дЎл дрозофилада¬ы секiлдi бiрдей болады. Адам хромосомаларыны¦ 
диплоид саны — 46. Осы сан¬а 22 жµп аутосома жЎне 2 жыныстыє хро­