АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ

101
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
јандай даму постэмбриондыє даму болып саналады?
Дµрыс жЎне бµрыс постэмбриондыє даму деген не? Мысал келтiр.
Бµрыс (метаморфоз)  дамуды¦ биологиялыє ма¦ызы єандай?
Личинкасы ата-тегiне µєсайтын жануарларды атап кЈрсет.
§ 42.  Дамуды¦ жалпы за¦дылыєтары. Биогенетикалыє за¦
Барша кЈп жасушалы а¬залар µрыєтан¬ан бiр жµмыртєа жа сушадан 
(зигота) дамиды. Бiр типке тиiстi а¬залар тµєымыны¦ дамуы кЈп 
жа¬ынан µєсас. Барлыє хордалы жануарларда эм бриондыє даму ке-
зе¦iнде iшкi єа¦єа — хорда єалыптасады, жЇйке тЇтiкшесi, алєымны¦ 
алды¦¬ы жа¬ында желбезек жарыєтары пайда болады.
Омыртєалыларды¦ бастапєы даму басєыштары Јте µєсас (57-сурет). 
Бµл дЎлелдер К. Бер тарапынан эмбриондарды¦ µєсастыє за¦ында µсы-
ныл¬ан. Эмбриондарды¦ µєсастыє за¦ыны¦ дЎлелi: «Эмбрион бастапєы 
даму ке зе¦iнде типтiк жалпы белгiлерi жа¬ынан Јзара µєсас бо лады». 
ўр тЇрлi жЇйелiк топєа тиiстi а¬залар дамуыны¦ µєсас болуы — олар-
1    клоакалылар (ехидна); 
2    єалталылар (кенгуру); 
3    жµп тµяєтылар (ᵬы);
4    жыртєыштар (мысыє); 
5    приматтар (мартышка);
6    адам.
57-сурет.
Омыртєалыларда¬ы 
тµєым µєсасты¬ы: 

102
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
Эмбриондыє дивергенцияны єалай тЇсiнесi¦?
Биогенетика за¦ыны¦ ма¦ызы єандай?
Биогенетикалыє за¦дарды кiмдер зерттеген?
ды¦ келiп шы¬у бiрлiгiнi¦ дЎлелi. Кейiнгi эмбриондыє дамуда сынып-
єа, жанµя¬а, тЇрге жЎне е¦ со¦ында  жеке а¬за¬а тЎн белгiлер дамиды. 
Эмбрионны¦ даму Їдерiсiнде белгiлердi¦ бЈлiнуi эмбриондыє дивер-
генция деп аталады. Бµл — тЇрдi¦ тарихи дамуында Ўр тЇрлi жЇйелiк 
топєа тЎн белгiлердi кЈрсетедi.
А¬за Јзiнi¦ даму кезе¦iнде Їнемi Јзгерiп отырады. Мутация жЇк-
тiлiктi¦ бастапєы кезе¦iнде а¬заны¦ єµрылысы мен зат алмасуына 
Ўсер ететiн гендердi¦ Јзгеруiне Ўкеледi. ¤згерген белгiлер кейiнгi даму 
барысында ма¦ызды рЈл ойнайды.
Бастапєы хорда жЇйке тЇтiкшесiнi¦ пайда болуына Ўсерiн тигiзедi, 
оны¦ жойылуы дамуды тоєтатады. Сондыєтан ал¬ашєы басєышта¬ы 
Јзгерiстер  дамудан артта єалу¬а яки жойылу¬а себеп болады. Кейiнгi 
басєышта¬ы Јзгерiстер аз мЎндi белгiлерге Ўсер етiп, а¬за Їшiн пайда-
лы белгiлердi єалыптастырады жЎне бµл Јзгерiс таби¬и тЇрде iрiктелiп 
отырады.
јазiргi заман жануарларыны¦ эмбриондыє даму басєышында 
ата-тегiне µєсас белгiлерiнi¦ пайда болуы мЇшелер єµрылысында¬ы 
эволю циялыє єайта єалыптасуды кЈрсетедi. А¬за Јзiнi¦ даму бары-
сында бiр жасушалы (зигота) басєыштан Јтедi, я¬ни бастапєы амїба 
тЎрiздес басєышты филогенетикалыє тµр¬ыдан єайталайды. Барша 
омыртєалыларда, жо¬ары єµрылысты а¬заларда алдымен хорда пайда 
болады, кейiн омыртєа сЇйегiне айналады, ал оларды¦ ата-тегiнде хор-
да Јмiр бойы саєталып єал¬ан. Эмбриондыє даму барысында єµстар-
да, сЇт єоректiлер мен адамда алєым айналасында желбезек болады. 
јµрлыєта тiршiлiк ететiн омыртєалылар эмбрионында желбезек жа-
рыєтарыны¦ болуы, оларды¦ желбезекпен тыныс алуы балыє тЎрiздес 
ататектен келiп шыєєан ды¬ын бiлдiредi.
Адам эмбрионыны¦ ал¬ашєы басєыштарында жЇрек єµрылысы ба-
лыєтардiкiне µєсайды: бiр єарынша мен бiр жЇрекшеден єµралады, єан 
айналу ше¦берi бiреу болады. Жо¬арыда келтiрiлген мысалдар дербес 
даму мен тарихи даму ортасында¬ы байланысты кЈрсетедi.

Генетика — а¬заларды¦ екi єасиетiн: тµєым єуалаушылыє пен 
Јзгергiштiктi зерттейдi.
Тµєым єуалаушылыє — а¬заны¦ Јз белгiлерi мен даму ерекшелiк­
терiн келесi µрпаєтар¬а Јткiзу єасиетi. Тµєым єуалаушылыє арєылы 
тЇр ше¦берiндегi барлыє жеке а¬залар µєсас болады. Тµєым єуалау­
шылыє жануарларды¦, Јсiмдiктер мен микроа¬заларды¦ тЇрiн, сµр­
пын, тµєымын жЎне басєа белгiлерiн µрпаєтан­µрпаєєа саєтап Јткiзу 
мЇмкiндiгiн бередi.
Белгiлердi¦ тµєым єуалауы кЈбею арєылы жЇзеге асады. Жыны­
стыє кЈбеюде жа¦а µрпаєтар µрыєтану кезiнде дЇниеге келедi. Тµєым 
єуалау шылыєты¦ материалдыє негiздерi — жыныстыє жасушалар¬а 
тиiстi хромо сомалар мен онда¬ы гендер. Ген ДНј­ны¦ белгiлi бiр бЈлi­
гi бол¬андыєтан, арнайы белгiлердi¦ дамуын аныєтайды яки аєуыз 
молекуласын єалыптастырады. Жыныссыз жЎне вегетативтiк кЈбеюде 
жа¦а µрпає бiр жасушалы яки кЈп жасушалы єµрылымдардан дамиды. 
КЈбеюдi¦ мµндай тЇрлерiнде де µрпаєтар арасында¬ы байланыс гендер 
арєылы жЇзеге асады.
¤згергiштiк — а¬заны¦ жа¦а белгiлерi мен єасиеттерiн кЈрсету 
єабiлетi.  ¤згергiштiк  арєылы  тЇр  ше¦берiндегi  жеке  а¬за  бiр-бiрiнен 
ерекшеленедi. Демек, тµєым єуалаушылыє пен Јзгергiштiк — а¬заны¦ 
бiр­бiрiне єарама­єарсы, бiрає Јзара байланысты єасиетi. Тµєым єу­
алау арєылы тЇрдi¦ бiркелкiлiгi саєталса, Јзгергiштiк керiсiнше тЇрдi 
Ўр тЇрлi етiп Јзгертедi. Бiр тЇрдi¦ жеке а¬залары арасында¬ы айыр­
машылыєтар а¬за генотипiнi¦ Јзгеруiне байланысты болуы мЇмкiн. 
¤згергiштiк сыртєы жа¬дайлармен де белгiленедi.
Белгiлi бiр а¬заларды¦ барлыє гендерiнi¦ жиынты¬ы генотип деп 
аталады. А¬заны¦ барша белгiлерi мен єасиеттерiнi¦ жиынты¬ы фено­
XI  тарау
 
 
Генетиканы¦ негiзгi µ¬ымдары
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
Генетиканы¦ негiзгi µ¬ымдары
¤згергiштiк за¦дары
Адам генетикасы
V
 
Б¤ЛIМ
§ 43.  Тµєым єуалаушылыє жЎне Јзгергiштiк