A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет35/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   45

113
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Мендель за¦дарын пайдаланып, бЈлiнудi¦ бiршама кЇрделi тЇрлерiн 
Їш, тЈрт жЎне одан да кЈп жµп белгiлерiмен ерекшеленетiн гибридтер­
дегi бЈлiну жа¬дайларын да тЇсiнуге болады. Егер ата­ана а¬засы бiр 
жµп белгiсiмен ерекшеленсе, екiншi буында бЈлiну 3:1, ал дигибрид 
будан дасуда 9:3:3:1 єатынаста бЈлiну байєалады.
Гибридтерде пайда бол¬ан гаметаларды есептеп табу¬а болады.
Полигибридтердегi гаметаларды¦ жалпы санын есептеу формуласы 
— 2n, n — генотиптегi гетерозигота жµп гендерiнi¦ саны (Aa) гибрид­
те 2
1
 тЇрлi гамета; AaBb гибридте 4 тЇрлi 2
2
 типтегi гамета тЇзiледi. 
АаВвСс — тригибридте 8 тЇрлi 2
3
 типтегi гамета пайда болады. 
§ 49.  Аналитикалыє будандастыру
Аналитикалыє  будандастыру Мендель зерттеуi бойынша тµєым 
єуалаушылыєты зерттеудi¦ гибридтеу тЎсiлi болып саналады. Доми­
нанттыє генге ие фенотиптiк а¬заларды¦ генотипi гомозигота яки 
гетерозигота екендiгiн аныєтау мЇмкiндiгiн бермейдi. Бµл Їшiн аныє 
емес генотиптi а¬за таза гомозигота кЇйiндегi рецессивтiк а¬замен єайта 
будандастырылады.
Егер доминанттыє а¬за гомозигота болса, бiрiншi буында бiркелкiлiк 
байєалады, я¬ни бЈлiнбейдi:
Егер тексерiлiп жатєан а¬за гетерозигота кЇйiнде болса:
Гаметалар
Гаметалар
8— Биология, 9­сынып


114
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Дигибридтiк будандасу деген не?
Мендельдi¦ Їшiншi за¦ын тЇсiндiрiп бер.
Аналитикалыє будандасу деген не? Мысалдар келтiр.
Дигибридтiк будандасуда фенотиптiк єатынас єандай болады?
1.
2.
3.
4.
Фенотип жЎне генотип бойынша 1:1 єатынаста бЈлiну iске асады. 
Мµндай нЎтиже ата­ана а¬заларды¦ бiрi гетерозигота болып, екi тЇрлi 
гамета тЇзетiндiгiнi¦ дЎлелi саналады (60­сурет). Аналитикалыє будан­
дастыру екi жµп белгiсi бойынша гетерозигота а¬заларда тЈмендегiдей 
болады:
Мµндай будандастырудан алын¬ан гибридтер бiр­бiрiнен айырма ­
шы лы¬ы бар тЈрт тЇрлi фенотип тЇзедi, єатысы 1:1:1:1 болады.
Гаметалар
A   гЇлдi¦ єызыл тЇсi;
a   гЇлдi¦ ає тЇсi.
Гаметалар
60­сурет.
Моногибридтiк µрыєтануда 
аналитикалыє будандастыру:
1.
јызанає
 жемiсiнi¦ домалає пiшiнi (A) алмµрт сияєты пiшiнге 
(a), єызыл тЇсi (B) сары тЇске (в) доминант болады. Гене­
тикалыє формулаларды пайдаланып, тЈмендегiдей будан дасу­
ды¦ нЎтижесiн жазып бер: домалає єызыл жемiстi Јсiм дiк 
ал мµрт сияєты сары жемiстi Јсiмдiкпен будандастырылады. 
Тµ єымында¬ы барлыє Јсiмдiктер домалає єызыл жемiс бердi. 
Ата­ана Јсiмдiктерiнi¦ генотипi єандай? Гибридтi¦ генотипi 
єандай? Формулаларын жаз.


115
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Жµмысты¦  маєсаты: оєушыларды¦ тµєым єуалау¬а тиiстi бiлiмдерiн герба­
рийлер негiзiнде пысыєтау.
јажеттi жабдыєтар: єозаны¦, єызанаєты¦, намазшамгЇлдi¦ Ўр тЇрлi сµрып­
тарынан дайындал¬ан гербарийлер, єозаны¦ ає, єо¦ыр, сар¬ыш тЇстi, науат тЇстi 
талшыєтары, єызанаєты¦ Ўр тЇрлi пiшiндегi жЎне ре¦дегi жемiстерi.
Жµмысты¦ барысы: Оєушылар Їш топєа бЈлiнедi. ўрбiр топ жеке Јсiмдiктер 
бойынша жµмыс iстеп, жµмыс нЎтижелерiн жариялап, єор¬айды.
Тапсырмалар:
1. јызанає Јсiмдiгiнi¦ Ўр тЇрлi сµрыптарыны¦ гербарийлерiн зертте. Доми­
нанттыє, рецессивтiк белгiлерiн аныєта; сабає, жапырає, жемiс пiшiндерiн 
зертте жЎне салыстыр.
2. јоза Јсiмдiгiнi¦ Ўр тЇрлi сµрыптарынан дайындал¬ан гербарийлерiн тексер.  
Доминанттыє, рецессивтiк аралыє белгiлерiн аныєта. Талшыєты¦ ре¦­
дерiнi¦ Ўр тЇрлi болу себебiн зертте.
3. НамазшамгЇл Јсiмдiгiнi¦ єызыл, ає, єыз¬ыш гЇлдi сµрыптарына гербарий­
лер негiзiнде баєылау Јткiз. Сабає, жапырає, гЇл єµрылысын салыстыр.
   Жµмыс нЎтижелерi негiзiнде тЈмендегi кестенi толтыр жЎне мЎселенi шеш.
1. јозада сар¬ыш тЇстi талшыє ає тЇстi талшыє Їстiнен доминанттыє жаса¬а­
ны Їшiн F
1
 буынында єо¦ырєай тЇстi талшыє формасы пайда болады. Егер 
F
1
 гибридтер рецессивтiк а¬залармен Јзара тоза¦датылса, F
б
­дан єандай 
нЎтиже алынады?
2. НамазшамгЇлдi¦ єызыл жЎне ає гЇлтЎжiжапыраєты формалары Јзара то­
за¦датылса, F
1
 жЎне F
2
 буында єандай бЈлiну баєыланады? Аналитикалыє 
тоза¦данту жасалса ше?
§ 50.  6­зертханалыє жµмыс
јозаны¦, єызанає пен намазшамгЇлдi¦ тоза¦дану нЎтижесiн 
гербарий негiзiнде зерттеу
Ата­ана Јсiмдiктерiнi¦ фенотипi алды¦¬ы тЎжiрибедегi сияєты, бiрає 
бЈлiну нЎтижесi басєаша. Гибридтер арасында 25% Јсiмдiктер домалає 
єызыл жемiс, 25%­ы алмµрт сияєты єызыл жемiс, 25%­ы домалає сары 
жемiс, 25% алмµрт сияєты сары жемiс бердi (єатысы 1:1:1:1). Ата­ана 
Јсiмдiктерiнi¦ генотипi єандай? Гибридтердi¦ генотипi ше? 
2.
¤сiмдiк тЇрi
 
 јоза
  
јызанає
 НамазшамгЇл
Доминанттыє 
белгi
Рецессивтiк белгi
Аралыє кЇйде пайда 
болатын белгi


116
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Мендель Јз тЎжiрибелерiнде хош иiстi асбµршає Јсiмдiгiнi¦ жетi жµп 
тµєым єуалау белгiсiнi¦ µрпаєтан­µрпаєєа Јтетiнiн баєылады. Кейiн­
нен ¬алымдарды¦ ¬ылыми iзденулерiнi¦ нЎтижесiнде Ўр тЇрдегi а¬за­
ларда¬ы Ўр тЇрлi жµп белгiлерiнi¦ тµєым єуалауы зерттелiп, Мендель 
за¦дылыєтары дЎлелдендi. НЎтижеде бµл за¦дарды¦ жалпы сипаты 
мойындалды. Бiрає кейiнгi ¬ылыми iзденулер хош иiстi асбµр шаєты¦ 
кейбiр белгiлерi — будандасушы пiшiнi, гЇлдi¦ ре¦i тµєымдарда дербес 
Їлестiрiлмеуi дЎлелдендi. Тµєымдар ата­ана¬а µєса¬ан болады. Бiртiн­
деп Мендельдi¦ Їшiншi за¦ы негiзiнде мµндай белгiлер кЈбейе бердi. 
Мµнда µрпаєтарда белгiлердi¦ бЈлiнуi мен комбинациясында барлыє 
гендер таралмайтынды¬ы аныєталды. ўрине, ерiктi а¬зада белгiлер 
саны Јте кЈп болады. 
Хромосомаларды¦ саны белгiлi мЈлшерден аспайды. ўрбiр хромо­
сомада Јте кЈп гендер орналасады. Мµндай гендер бiр­бiрiмен бiрiк­
кен  гендер деп аталады. Олар бiрiккен топтарды єµрайды. Гендердi¦ 
бiрiккен тобы хромосомаларды¦ гаплоидтыє жина¬ына сЎйкес келедi. 
Мысалы, адамда 46 хромосома — 23 бiрiккен топ, дрозофилада 8 хромо­
сома — 4 бiрiккен топ, асбµршаєта 14 хромосома — 7 бiрiккен топ бола­
ды. Бiр хромосомада орналасєан гендер тЈмендегiдей тµєым єуалайды:
Гендер бiр хромосомада бол¬анда, тµєым єуалау за¦дылыєтары 
жЈнiндегi мЎселенi Т. Морган мен оны¦ шЎкiрттерi мµєият зерттеген. 
Негiзiнен дрозофила деген кiшкентай жемiс шыбыны зерттелген (61­су­
рет). Бµл жЎндiк генетикалыє зерттеулер Їшiн Јте єолайлы. Дрозофила 
зертханада о¦ай кЈбейедi, Јсiмтал келедi: олар +25—26
о
С­да Ўр 10­15 
кЇнде жа¦а µрпає бередi, тµєым єуалау белгiлерi Јте кЈп жЎне Ўр тЇрлi 
хромосомалары аз (диплоидтiк саны 8) болады.
ТЎжiрибелерден аныєтал¬анындай, бiр хромосомада орналасєан 
§ 51.  Гендердi¦ бiрiккен кЇйде тµєым єуалауы


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау