АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ

97
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
7— Биология,  9-сынып
  § 41.  Постэмбриондыє даму
1.
2.
3.
4.
Зигота дегенiмiз не?
БЈлшектенуде жа¦а жасушалар єалай пайда болады?
Жетiлген жануар жасушаларыны¦ митоз бЈлiнуi мен бЈлшектенудi¦ 
єандай айырмасы бар?
Эмбрион єабаттары єалай аталады?
тµр¬ысынан жасушалар ды¦ мЇшеленуi осы жасуша¬а тиiстi аєуыз дарды 
синтездеумен сипатталады. Кез келген жасуша Јзiне тЎн аєуызды син-
тездейдi. Биохимиялыє мЇшелену нЎтижесiнде эмбри он дыє єабаттар-
дан жеке мЇшенi¦ жЎне мЇшелер жЇйесiнi¦ дамуына Ўсерiн тигiзетiн 
жасушалар єµрамында¬ы Ўр тЇрлi гендердi¦ єызметi басталады.
Сан алуан тЇрлерге  тЎн жануарларды¦ µрыє єабаттарынан бiр келкi 
µлпалар мен мЇшелер тЇзiле бастайды. Ал бµл оларды¦ Јзара гомоло-
гиялыє екендiгiн дЎлелдейдi. 
Органогенез. Гаструляция аяєтал¬аннан кейiн Јзек мЇшелерi кешенi: 
жЇйке, хорда, iшек тЇтiкшелерi тЇзiледi. Ланцетникте Јзек мЇшелер 
тЈмендегiдей пайда болады (96-беттегi 53-сурет): ланцетникте эмбрион-
ны¦ артєы жа¬ынан науа пiшiнiндегi эктодерма орта бЈлiгiнен батып 
кiрiп, тЇтiкше жасайды.  
ТЇтiкше — бастапєы жЇйе, ол эктодерма астына тЇседi, оны¦ 
шеттерiне жабысып, жЇйке тЇтiкшесiн жасайды. Эктодерманы¦ єал¬ан 
бЈлiгiнен бастапєы терi эпителиi пайда болады.
ЖЇйке тЇтiкшесiнi¦ тiкелей астында орналасєан эктодерманы¦ жел-
ке бЈлiгi нен хорда тЇзiледi. Хорда жЇйке тЇтiкшесiнi¦ астына орнала-
сады. Эмбрион жасушаларды¦ кейiнгi мЇшеленуi нЎтижесiнде тµєым 
єабаттарынан Јте кЈп µлпалар мен мЇшелер пайда болады. 
ёрыє єабы¬ы эктодермасынан: жЇйке жЇйесi, сезiм мЇшелерi, терi 
эпителиi, тiстi¦ эмаль єабаты; эндодермадан: iшек эпителиi, ас єорыту 
бездерi — бауыр, µйєы безi, Јкпе жЎне желбезек; мезодермадан:  бµл-
шыєет µлпасын бiрiктiретiн µлпа (шемiршек сЇйек, єан жЎне лимфа), 
єан айналу жЎне зЎр шы¬ару жЇйесi мен жыныстыє мЇшелер пайда 
болады.
Эмбрионны¦ жµмыртєадан шы¬уы яки туылуы мен эмбриондыє 
даму кезе¦i аяєтал¬ан со¦ постэмбриондыє даму кезе¦i басталады. 
Постэмбриондыє даму дµрыс яки бµрыс (метаморфоз) болады.

98
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
Дµрыс дамуда (бауырымен жор¬алаушылар, єµстар, сЇтєоректiлер) 
жµмыртєадан шыєєан яки аналыє а¬задан туыл¬ан эмбрион жетiлген 
а¬залар¬а µєсайды, тек кiшкентай болады. Постэмбриондыє дамуда 
эмбрион тек Јседi жЎне жыныстыє кЎмелетке жетедi.
Бµрыс (метаморфоз) дамуда жµмыртєадан єµрт (личинка) шы¬ады. 
јµрт жетiлген а¬задан єµрылысы тµр¬ысынан ерекшеленiп тµрады. 
јµрт єорек тенедi, Јседi жЎне белгiлi мерзiм барысында жетiлген а¬за 
мЇше лерiмен алмасады. Сондай-ає бµрыс дамуда личинка мЇшелерi 
орнында есейген а¬за¬а тЎн мЇшелер пайда болады. Бµрыс эмбриондыє 
дамуды бiрнеше мысалдар арєылы єарас тырайыє.
Ассидияны¦ (хордалылар типi, личинка — хордалыларды¦ кенже 
типi) єµрты хордалы жануарларды¦ негiзгi белгiлерiн: хорданы, жЇй-
ке тЇтiкшесiн жЎне желбезек жарыєтарын Јз бойына жинаєтайды 
(54-сурет). јµрт суда еркiн жЇзiп жЇредi, кейiн су тЇбiндегi єаттырає 
затєа жабысып алып, метаморфоз¬а µшырайды. Оны¦  єµйрыєшасы, 
хордасы, бµлшыєеттерi жойылып кетедi, жЇйке тЇтiкшесi жасушалар¬а 
бЈлiнiп, фагоциттердi єµрайды. Личинкаларды¦ жЇйке тЇтiкшесiнен 
жЇйке тЇйiнiн жасау¬а єатысатын кейбiр жасушалар жиынты¬ы ¬ана 
єалады. Жетiлген ассидияны¦ єµрылысы жалпы хордалы жануарлар 
єµрылысына µєсамайды. Ассидия єµртыны¦ єµрылысы бµл жануар-
ларды¦ келiп шы¬у тегi — еркiн Јмiр сЇретiн хор далылар екендiгiн 
дЎлелдейдi.
Ассидияда¬ы метаморфозды¦ пайда болуыны¦ негiзгi себебi — оны¦ 
отырыєты жа¬дайда тiршiлiк етуге Јтуiнде.
Амфибияларды¦ личинкалыє басєышы — итбалыє (55-сурет). Итба-
лыєта желбезек жарыєтарыны¦, бЇйiр сызы¬ыны¦, екi камералы жЇрек 
пен бiр єан айналу ше¦берiнi¦ болуы осыны дЎгелдейдi. Метаморфоз 
барысында єалєанша без гормондарыны¦ Ўсерiмен єµйрыєшасы жЎне 
бЇйiр сызыє  мЇшелерi жойылады. ¤кпесi жЎне екi єан айналу ше¦берi 
дамиды. Бµрыс даму — метаморфоз¬а жЎндiктердi¦ дамуы да мысал бо-
лады  (56-сурет). јо¦ыз, кЈбелек єµрттарыны¦ сыртєы єµрылысында,  
тiршiлiк ету салтында жетiлген а¬залардан айырма шылыє бар. Олар-
ды¦ ата-тегi саєиналы жауын єµртына µєсайды. Метаморфоз тiршiлiк 
ортасыны¦ алмасуына да байланысты.
Бµрыс дамуды¦ биологиялыє ма¦ызы сол, бiр тЇрдi¦ єµрттары мен 
жетiлген жеке а¬залары Ўр тЇрлi жа¬дайда жаса¬андыєтан, олар ды¦ 
тµр¬ылыєты мекенi мен єорек Їшiн Јзара бЎсекелесуi баєыланбайды. 
Тек єана отырыєты яки паразит кЇйде жасау¬а бейiмделген а¬залар-

99
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
54-сурет.
Жо¬арыда — топ жасап жетiлген а¬за. 
О¦да — ассидия  личинкасыны¦  єµрылысы: 
1—хорда, 2—жЇйке тЇтiкшесi, 3—желбезек 
жарыєтары.
Ассидияда¬ы 
метаморфоз:
55-сурет.
 Жо¬арыда¬ы сол жаєта  —  жµ-
мыр тєадан жа¦а шыєєан ит-
ба лыє;  жо¬арыда¬ы о¦ жаєта  
— метаморфозды¦ басталуы; тЈ-
менде — єµйрыє єалды¬ы бар жас баєа.
Баєада¬ы метаморфоз 
дамуыны¦ басєыштары:
1
2
3

100
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
КЈбелектi¦ толыє Јзгеруi мен даму 
(метаморфоз) басєыштары:
 
жµмыртєадан єµртты¦ шы¬уы, 
єуыршаєты¦ пайда болуы, 
єуыршаєтан кЈбелектi¦ шы¬уы.
56-сурет.
ды¦ єµрттары еркiн Ўрекет жа-
сап, тЇрдi¦ ке¦ таралуына себеп 
болады. Постэмбриондыє даму 
кезе¦i тЇрлi мерзiмге созылуы 
м Їмкiн. Мыса лы, т µт жiбек 
єµртыны¦ єµрттыє дЎуiрi 20—24 
кЇнге созылады, ал же тiл  ген кЈ-
белегi 5—10 кЇн жасайды. Баєа-
ны¦ личинкасы — итбалыє 2-3 
айда баєа¬а айналады. Жетiлген 
баєа бiрнеше жыл Јмiр сЇредi. КЈбi несе постэмбриондыє даму µзаєєа 
созылады.  Адамдарда  постэмбрион  дыє  жыныстыє  кЎ  ме   летке  жету  — 
кЎме  леттiк  жЎне  єар таю  кезе¦ дерiне  бЈлiнедi.
Гомеостаз, биоритм, анабиоз. Сыртєы орта жа¬дайыны¦ Јзге-
руiне єарамай, а¬заларды¦ Јз єµрылысын жЎне iшкi ортасыны¦ 
тµраєтылы¬ын Јзгертпей  саєтау єасиетiн гомеостаз деп атайды. Гоме-
остаз єасиетi жо¬ары єµрылымды а¬заларда, Ўсiресе сЇт єоректiлерде 
жаєсы дамы¬ан. 
Биоритм. Тiрi а¬заларды¦ жасау ортасы ыр¬аєты (ритмикалыє) тЇрде 
Јзгерiп тµрады. Тiрi а¬заларды¦ єызметi ыр¬аєты Јзгерiстерге байла-
нысты болады, бµл байланыстар эволюция нЎтижесiнде єалыптасады 
жЎне биоритмдер деп аталады. Биоритмдерге фотопериодизм айєын 
мысал бола алады. Фотопериодизм а¬заларды¦ кЇн µзынды¬ына жауап 
реакциясы болып табылады.
Анабиоз. јолайсыз жа¬дай туында¬анда а¬заларда¬ы зат алмасуды¦ 
Јте баяулауын жЎне уаєытша тоєтауын анабиоз деп атайды. Анаби-
оз¬а микроа¬заларды¦ споралары,  жануарларды¦ сыртєы єабыєтары 
(цисталары), єµстарды¦ жµмыртєасы, Јсiмдiктердi¦ тµєымы мысал 
бола алады.