97
АFЗАЛАРДЫЁК¤БЕЮIЖўНЕДЕРБЕСДАМУЫ
IVБ¤ЛIМ
7— Биология, 9-сынып
§ 41. Постэмбриондыє даму
1.
2.
3.
4.
Зигота дегенiмiз не?
БЈлшектенуде жа¦а жасушалар єалай пайда болады?
Жетiлген жануар жасушаларыны¦ митоз бЈлiнуi мен бЈлшектенудi¦
єандай айырмасы бар?
Эмбрион єабаттары єалай аталады?
тµр¬ысынан жасушалар ды¦ мЇшеленуi осы жасуша¬а тиiстi аєуыз дарды
синтездеумен сипатталады. Кез келген жасуша Јзiне тЎн аєуызды син-
тездейдi. Биохимиялыє мЇшелену нЎтижесiнде эмбри он дыє єабаттар-
дан жеке мЇшенi¦ жЎне мЇшелер жЇйесiнi¦ дамуына Ўсерiн тигiзетiн
жасушалар єµрамында¬ы Ўр тЇрлi гендердi¦ єызметi басталады.
Сан алуан тЇрлерге тЎн жануарларды¦ µрыє єабаттарынан бiр келкi
µлпалар мен мЇшелер тЇзiле бастайды. Ал бµл оларды¦ Јзара гомоло-
гиялыє екендiгiн дЎлелдейдi.
Органогенез. Гаструляция аяєтал¬аннан кейiн Јзек мЇшелерi кешенi:
жЇйке, хорда, iшек тЇтiкшелерi тЇзiледi. Ланцетникте Јзек мЇшелер
тЈмендегiдей пайда болады (96-беттегi 53-сурет):
ланцетникте эмбрион-
ны¦ артєы жа¬ынан науа пiшiнiндегi эктодерма орта бЈлiгiнен батып
кiрiп, тЇтiкше жасайды.
ТЇтiкше — бастапєы жЇйе, ол эктодерма астына тЇседi, оны¦
шеттерiне жабысып, жЇйке тЇтiкшесiн жасайды. Эктодерманы¦ єал¬ан
бЈлiгiнен бастапєы терi эпителиi пайда болады.
ЖЇйке тЇтiкшесiнi¦ тiкелей астында орналасєан эктодерманы¦ жел-
ке бЈлiгi нен хорда тЇзiледi. Хорда жЇйке тЇтiкшесiнi¦ астына орнала-
сады. Эмбрион жасушаларды¦ кейiнгi мЇшеленуi нЎтижесiнде тµєым
єабаттарынан Јте кЈп µлпалар мен мЇшелер пайда болады.
ёрыє єабы¬ы эктодермасынан: жЇйке жЇйесi, сезiм мЇшелерi, терi
эпителиi, тiстi¦ эмаль єабаты; эндодермадан: iшек эпителиi, ас єорыту
бездерi — бауыр, µйєы безi, Јкпе жЎне
желбезек; мезодермадан: бµл-
шыєет µлпасын бiрiктiретiн µлпа (шемiршек сЇйек, єан жЎне лимфа),
єан айналу жЎне зЎр шы¬ару жЇйесi мен жыныстыє мЇшелер пайда
болады.
Эмбрионны¦ жµмыртєадан шы¬уы яки туылуы мен эмбриондыє
даму кезе¦i аяєтал¬ан со¦ постэмбриондыє даму кезе¦i басталады.
Постэмбриондыє даму дµрыс яки бµрыс (метаморфоз) болады.
98
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV Б¤ЛIМ
Дµрыс дамуда (бауырымен жор¬алаушылар, єµстар, сЇтєоректiлер)
жµмыртєадан шыєєан яки аналыє а¬задан туыл¬ан эмбрион жетiлген
а¬залар¬а µєсайды, тек кiшкентай болады.
Постэмбриондыє дамуда
эмбрион тек Јседi жЎне жыныстыє кЎмелетке жетедi.
Бµрыс (метаморфоз) дамуда жµмыртєадан єµрт (личинка) шы¬ады.
јµрт жетiлген а¬задан єµрылысы тµр¬ысынан ерекшеленiп тµрады.
јµрт єорек тенедi, Јседi жЎне белгiлi мерзiм барысында жетiлген а¬за
мЇше лерiмен алмасады. Сондай-ає бµрыс дамуда личинка мЇшелерi
орнында есейген а¬за¬а тЎн мЇшелер пайда болады. Бµрыс эмбриондыє
дамуды бiрнеше мысалдар арєылы єарас тырайыє.
Ассидияны¦ (хордалылар типi, личинка — хордалыларды¦ кенже
типi) єµрты хордалы жануарларды¦ негiзгi белгiлерiн: хорданы, жЇй-
ке тЇтiкшесiн жЎне желбезек жарыєтарын Јз бойына жинаєтайды
(54-сурет). јµрт суда еркiн жЇзiп жЇредi, кейiн су тЇбiндегi єаттырає
затєа
жабысып алып, метаморфоз¬а µшырайды. Оны¦ єµйрыєшасы,
хордасы, бµлшыєеттерi жойылып кетедi, жЇйке тЇтiкшесi жасушалар¬а
бЈлiнiп, фагоциттердi єµрайды. Личинкаларды¦ жЇйке тЇтiкшесiнен
жЇйке тЇйiнiн жасау¬а єатысатын кейбiр жасушалар жиынты¬ы ¬ана
єалады. Жетiлген ассидияны¦ єµрылысы жалпы хордалы жануарлар
єµрылысына µєсамайды. Ассидия єµртыны¦ єµрылысы бµл жануар-
ларды¦ келiп шы¬у тегi — еркiн Јмiр сЇретiн
хор далылар екендiгiн
дЎлелдейдi.
Ассидияда¬ы метаморфозды¦ пайда болуыны¦ негiзгi себебi — оны¦
отырыєты жа¬дайда тiршiлiк етуге Јтуiнде.
Амфибияларды¦ личинкалыє басєышы — итбалыє (55-сурет). Итба-
лыєта желбезек жарыєтарыны¦, бЇйiр сызы¬ыны¦, екi камералы жЇрек
пен бiр єан айналу ше¦берiнi¦ болуы осыны дЎгелдейдi. Метаморфоз
барысында єалєанша без гормондарыны¦ Ўсерiмен єµйрыєшасы жЎне
бЇйiр сызыє мЇшелерi жойылады. ¤кпесi жЎне екi єан айналу ше¦берi
дамиды. Бµрыс даму — метаморфоз¬а жЎндiктердi¦ дамуы да мысал бо-
лады (56-сурет). јо¦ыз, кЈбелек єµрттарыны¦ сыртєы єµрылысында,
тiршiлiк ету салтында жетiлген а¬залардан айырма шылыє бар. Олар-
ды¦ ата-тегi саєиналы жауын єµртына µєсайды. Метаморфоз тiршiлiк
ортасыны¦ алмасуына да байланысты.
Бµрыс дамуды¦ биологиялыє ма¦ызы сол, бiр тЇрдi¦ єµрттары мен
жетiлген жеке а¬залары Ўр тЇрлi жа¬дайда жаса¬андыєтан, олар ды¦
тµр¬ылыєты мекенi мен єорек Їшiн Јзара бЎсекелесуi баєыланбайды.
Тек єана отырыєты яки паразит кЇйде жасау¬а бейiмделген а¬залар-
100
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV Б¤ЛIМ
КЈбелектi¦ толыє Јзгеруi мен даму
(метаморфоз) басєыштары:
жµмыртєадан єµртты¦ шы¬уы,
єуыршаєты¦ пайда болуы,
єуыршаєтан кЈбелектi¦ шы¬уы.
56-сурет.
ды¦ єµрттары еркiн Ўрекет жа-
сап, тЇрдi¦ ке¦
таралуына себеп
болады. Постэмбриондыє даму
кезе¦i тЇрлi мерзiмге созылуы
м Їмкiн. Мыса лы, т µт жiбек
єµртыны¦ єµрттыє дЎуiрi 20—24
кЇнге созылады, ал же тiл ген кЈ-
белегi 5—10 кЇн жасайды. Баєа-
ны¦ личинкасы — итбалыє 2-3
айда баєа¬а айналады. Жетiлген
баєа бiрнеше жыл Јмiр сЇредi. КЈбi несе постэмбриондыє даму µзаєєа
созылады. Адамдарда постэмбрион дыє жыныстыє кЎ ме летке жету —
кЎме леттiк жЎне єар таю кезе¦ дерiне бЈлiнедi.
Гомеостаз, биоритм, анабиоз. Сыртєы орта жа¬дайыны¦ Јзге-
руiне єарамай, а¬заларды¦ Јз єµрылысын жЎне iшкi ортасыны¦
тµраєтылы¬ын Јзгертпей саєтау єасиетiн
гомеостаз деп атайды. Гоме-
остаз єасиетi жо¬ары єµрылымды а¬заларда, Ўсiресе сЇт єоректiлерде
жаєсы дамы¬ан.
Биоритм. Тiрi а¬заларды¦ жасау ортасы ыр¬аєты (ритмикалыє) тЇрде
Јзгерiп тµрады. Тiрi а¬заларды¦ єызметi ыр¬аєты Јзгерiстерге байла-
нысты болады, бµл байланыстар эволюция нЎтижесiнде єалыптасады
жЎне биоритмдер деп аталады. Биоритмдерге фотопериодизм айєын
мысал бола алады. Фотопериодизм а¬заларды¦ кЇн µзынды¬ына жауап
реакциясы болып табылады.
Анабиоз. јолайсыз жа¬дай туында¬анда а¬заларда¬ы зат алмасуды¦
Јте баяулауын жЎне уаєытша тоєтауын анабиоз деп атайды. Анаби-
оз¬а микроа¬заларды¦ споралары, жануарларды¦ сыртєы єабыєтары
(цисталары), єµстарды¦ жµмыртєасы, Јсiмдiктердi¦ тµєымы мысал
бола алады.
