A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

107
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
ає
Гаметалар
єызыл
єыз¬ыш
мы¬ыны¦ єµрылысынан, андалус тауыє мамы¬ыны¦ тЇсiнен, адамда¬ы 
биохимиялыє белгiлерден жЎне басєалардан байєалады.
Iрi єарада мЇйiзсiздiк генi мЇйiздiлiк генiне доминанттыє болады. 
Гетерозиготалыє бµєаны мЇйiзсiз гетерозиготалыє сиырлармен 
шатыстырудан єандай нЎтиже кЇтуге болады? МЇйiзсiз гомозиго­
талыє сиырлармен будандастырыл¬анда не болады? МЇйiздi сиыр 
мен мЇйiздi бµєадан мЇйiзсiз бµзау туылуы мЇмкiн бе?
§ 46.  Мендельдi¦ екiншi за¦ы 
Мендельдi¦ екiншi (белгiлердi ажырату) за¦ы. Егер гетерозиготалыє 
жа¬дайда¬ы F
1
 буындары Јзара будандастырылса, екiншi буында (F
2
)  
ажыралу єµбылысы байєалады: Јзiнде ата­аналарыны¦ екеуiнi¦ де 
белгiлерi бар Јсiмдiктер белгiлi сан єатысында пайда болады. Алын¬ан 
гибридтердi¦ 3/4 бЈлiгi доминанттыє белгiге, 1/4 бЈлiгi рецессивтiк 
белгiге ие болып шы¬ады. Жо¬арыда¬ы мысалда гомо зиготалыє сары 
жЎне жасыл дЎндi асбµршаєтар Јзара тоза¦дастырылып, F
1
­де сары 
дЎндi бµршаєтар алынды. 
F
1
­дi Јзара тоза¦да¦дандырып кЈремiз:
Гетерезиготалыє а¬заларды будандастыру нЎтижесiнде алын¬ан µр­
сары
сары
сары
жасыл
AA
Aa
Aa
aa
Aa
Aa
A
a
A
a
x
сары
сары

108
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
паєтарды¦ белгiлi бiр бЈлiгi доминанттыє белгiлердi, ал басєа бЈлiгi 
рецессивтiк белгiлердi кЈрсетедi. Бµл Їдерiс белгiлердi¦ ажыралуы деп 
аталады.
СЈйтiп, бµл за¦ — Мендельдi¦ екiншi за¦ы болып табылады, ол 
тЈмендегiдей тЇсiндiрiледi: гетерозигота кЇйiндегi екi F
1
 буынды Јзара 
будандастыру нЎтижесi екiншi буында (F
2
) тЈмендегiдей ерекшеленедi, 
фенотип бойынша 3:1, генотип бойынша 1:2:1.
F
2
­де алын¬ан а¬заларды¦ 25%­ы гомозигота кЇйiнде доми нанттыє 
(AA), 50%­ы доминанттыє белгi бойынша гетерозигота (Aa), 25%­i ре­
цессивтiк белгi бойынша гомозигота (aa) болады.
Шала доминанттыєта F
2
 буында фенотиптiк жЎне генотиптiк єаты­
нас 1:2:1 болады (58­сурет).
1.
2.
јозада сар¬ыш тЇстi талшыє ає талшыє Їстiнен жартылай доми­
нанттыє жаса¬аны Їшiн F
1
 буында науат ре¦дi талшыєты форма 
жасалады. Егер F
1
 гиб ридтер Јзара тоза¦дандырылса, F
2
­де єандай 
нЎтиже алынады?
НамазшамгЇлдi¦ єызыл жЎне єыз¬ылт тЎждi жапыраєты пiшiндерi 
ає тЎждi жапыраєты формасымен тоза¦дандырыл¬анда, бiрiншi 
тоза¦дандыруда F
1
 єыз¬ылт тЎждi жапыраєты, екiншi тоза¦дан­
дыруда 50% єыз¬ылт, 50% ає гЇл тЎждi жапыраєты формалар 
пайда болады. Екi тЎжiрибедегi ата­ананы¦ жЎне F
1
 гибридтерiнi¦ 
генотипiн  аныє та.
AA     єызыл; 
Aa    єыз¬ыш; 
aa     ає.
Гаметалар
Гаметалар
58­сурет.
НамазшамгЇлде аралыє 
тµєым єуалау.

109
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Гаметалар  тазалы¬ы  гипотезасы. Мендельдi¦ пiкiрiнше, тµєым 
єуалау факторлары гибридтер тЇзiлген кезде бЈлiнiп кетпейдi, сол 
Јзгермеген кЇйде саєталады. јарама­єарсы белгiлерге ие бол¬ан 
ата­ана а¬заларын будандастырудан жасал¬ан F
1
 гибрид Јзiнде осы 
екi єарама­єарсы: доминанттыє жЎне рецессивтiк белгiлердi єамтиды. 
Жыныстыє кЈбеюде µрпаєтар ортасында¬ы байланыс жыныстыє жа­
сушалар — гаметалар ар єылы жЇзеге асады. ўрбiр гамета жµп тµєым 
єуалау белгiлерiнi¦ тек бiреуiне ¬ана ие болады. ёрыєтану Їдерiсiнде 
екi рецессивтiк белгiге ие гаметаны¦ єосылуынан рецессивтiк белгiлер 
фенотипте байєалады. Доминанттыє белгiлердi Јзiне жина¬ан немесе 
бiрi доми нанттыє, екiншiсi рецессивтiк белгiлерге ие екi гаметаны¦ 
єосы луы доминанттыє белгiсi басым а¬заны¦ дамуына себеп бола­
ды. СЈйтiп, F
2
 буында рецессивтiк белгiсi бар а¬за тЈмендегi екi шарт 
бо йынша пайда болады: 1) егер гибридтерде тµєым єуалау белгiлерi 
Јзгер меген кЇйде саєталса; 2) егер жыныстыє жасушалар (гаметалар) 
ал лельдер жµбыны¦ тек бiреуiне ¬ана ие болса. Мендель гетерозигота­
лыє а¬заларды Јзара будандастыр¬анда, белгiлердi¦ ажыралуын гене­
тикалыє жа¬ынан гаметалар тазалы¬ы жЎне олар аллель гендердi¦ тек 
бiреуiн Јзiнде саєтап єалатыны арєылы тЇсiндiрiп бередi.
Гаметалар тазалы¬ы гипотезасын тЈмендегiдей тЇсiндiруге болады: 
жыныстыє жасушаларды¦ пайда болуында Ўр гамета жµп гендерден тек 
бiреуiне ¬ана иелiк етедi. Бµл єалай жЇзеге асады?
Гаметаларды¦ пайда болуында гибридтердегi гомологиялыє хромо­
сомалар бiрiншi мейоз бЈлiнуi арєылы Ўр тЇрлi жасушалар¬а Јтедi.
Бµл а¬за екi тЇрлi гамета жасайды. Гаметалар тазалы¬ы гипотезасы 
бЈлiну за¦ы Ўр тЇрлi гендерге ие бол¬ан гаметаларды¦ кездейсоє єо­
сылып єалуыны¦ нЎтижесi болып табылады: AA, Aa, aa.
Тµєым єуалаушылыєты¦ цитологиялыє негiздерi. Мендель гаметалар 
тазалы¬ы гипотезасын тЇсiндiрiп берген кездерде митоз туралы, гаме­
таларды¦ дамуы жЎне мейоз жайлы Ўлi еште¦е мЎлiм емес едi. јазiргi 
кезде цитология жетiстiктерi арєылы Мендель за¦дары мыєты цито­
логиялыє негiзге ие болды.
¤сiмдiктер мен жануарларды¦ Ўрєайсысында хромосомалар белгiлi 
бiр мЈлшерде болады. О¦ай болу Їшiн кЈз алдымыз¬а келтiрейiк: зерт­
телiп жатєан а¬зада небЎрi бiр жµп хромосома, ал гендер осы хромосо­
маны¦ бЈлiктерi болсын. Жµп гендер гомологты хромосомаларда орна­
§ 47.  Тµєым єуалаушылыєты¦ цитологиялыє негiздерi