60
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
Тiрi а¬залар єµрамында кездесетiн аєуыздар екi тЇрлi: талшыє
тЎрiздес жЎне домалає яки жµмыртєа тЎрiздес пiшiнде болады. Талшыє
тЎрiздес аєуыздар¬а жануарларды¦ жЇнiндегi, адамны¦ шашы мен
бµлшыє етiндегi жЎне жiбек єµртыны¦ жiбегiндегi аєуыздар жатады.
Ал домалає аєуыздар¬а жасушада¬ы тез ерiгiш аєуыздар мысал бола
алады. Бµлар¬а, Јршiткi мiндетiн атєаратын аєуыздар мен єанда¬ы
гемоглобин аєуыздары кiредi.
Аєуыздар Ўр тЇрлi Ўсерлер нЎтижесiнде Јзiнi¦ таби¬и єасиеттерiн
жояды. Мысалы, жµмыртєаны єайнатєанда аєуызы µйып єалады. Бµл
єµбылыс денатурация (денатура — таби¬и кЇйiн жо¬алту) деп аталады.
А¬заларды¦ єартаюы онда¬ы аєуыздарды¦ бiрте-бiрте денатурация¬а
µшырауына байланысты.
јарапайым жЎне кЇрделi аєуыздар. Барлыє аєуыздар екi Їлкен
топєа: єарапайым жЎне кЇрделi аєуыздар¬а бЈлiнедi. јарапайым
аєуыздар тек аминєышєылдардан ¬ана тµрады. КЇрделi аєуыздар
єµрамында аминєышєылдардан тыс жай металл атомы, яки аєуыз емес
кЇрделi заттар да кездеседi.
јарапайым аєуыздар суда жЎне басєа ерiтiндiлерде еру єасиетiне
єарай бiр-бiрiнен ерекшеленедi. Таза дистильденген суда еритiн
аєуыздар альбуминдер деп аталады. Жµмыртєа аєуызы, бидай жЎне
ноєат аєуыздары альбуминдерге мысал бола алады. Ас тµзыны¦ Ўлсiз
ерiтiндiсiнде еритiн аєуыздар глобулиндер делiнедi. јан єµрамында¬ы
аєуыздар мен кЈптеген Јсiмдiктердегi аєуыздар — глобулиндердi¦
Јкiлдерi. Тiрi а¬заларды¦ жасушаларында, спиртте, Ўлсiз сiлтi
ерiтiндiлерiнде еритiн єарапайым аєуыздар да бар.
КЇрделi аєуыздар єµрамында¬ы басєа аєуызы жоє єоспаларды¦
сипатына єарай нуклеопротеин, хромопротеин, липопротеин жЎне та¬ы
басєалар болып бЈлiнедi.
Хромропротеиндер тЇстi аєуыздар болып саналады, тiрi а¬заларда
§ 23. Аєуыздарды¦ єасиеттерi. јарапайым жЎне
кЇрделi аєуыздар
1.
2.
3.
4.
5.
Аєуыздар деп єандай єоспаларды айтады?
Аєуыздар єµрамында єандай элементтер кездеседi?
Аєуыздар неше тЇрлi аминєышєылдардан єµрал¬ан?
Жасушада Јршiткi мiндетiн єандай заттар орындайды?
Жасушада аєуыздар єандай мiндеттердi атєарады?
61
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
§ 24. КЈмiрсулар
1.
2.
3.
4.
Аєуыздар єандай пiшiндерде кездеседi?
јанда¬ы гемоглобин аєуызыны¦ пiшiнi єандай?
Денатурация Їдерiсiнде аєуыз єандай єасиетiнен айырылады?
Жай аєуыздар деген не?
КЇрделi аєуыздар¬а мысал келтiр.
јарапайым аєуыздар бiр-бiрiнен єай єасиеттерi бойынша ерек-
шеленедi?
Хромопротеиндер єандай аєуыздар єµрамына енедi?
1.
2.
3.
кЈп тарал¬ан. јанда¬ы гемоглобин аєуызы хромопротеиндерге жатады,
оны¦ єµрамында темiр атомы бар. Нуклеопротеиндер — аєуыз бен
нуклеин єышєылдарыны¦ бiрiгуiнен пайда бол¬ан кЇрделi єоспа.
Олар барша тiрi а¬заларды¦ єµрамында кездеседi жЎне ядро мен цито-
плазманы¦ ажыралмайтын бЈлiгi болып табылады.
КЈмiрсулар — таби¬атта ке¦ тара¬ан органикалыє єоспалар, олар
жалпы С
п
(Н
2
О)
м
формуласымен белгiленедi. «КЈмiрсу» атауыны¦
Јзi єµрамында¬ы сутегi мен оттегiнi¦ Јзара єатынасынан, су
молекуласына µєсасты¬ынан келiп шыєєан.
КЈмiрсулар — тiрi а¬заларды¦ тiршiлiгiнде зор ма¦ыз¬а ие
єоспалар. Оларды¦ аєуыздар, нуклеин єышєылдары жЎне майларды¦
пайда болуында рЈлi Їлкен. КЈмiрсуларды¦ кЈпшiлiгi Јсiмдiктерде
єор элементтерi ретiнде шо¬ырланады. МЎселен, маєта талшы¬ын,
кенеп Јсiмдiгiнi¦ єабы¬ын целлюлоза деп аталатын полисахарид
єµрайды. Ал крахмал тамыр жемiстi, тЇйнектi Јсiмдiктерде жЎне дЎндi
даєылдарды¦ тµєымдарында єор элементi ретiнде жиналады.
Жануарларды¦ жасушаларында кЈмiрсуларды¦ мЈлшерi аз,
небары 1–2%-ды, кейде 5%-ды єµрайды. Ал Јсiмдiк жасушаларында
кЈмiрсулар кЈп мЈлшерде кездеседi жЎне кейбiр жа¬дайларда єµр¬ає
массаны¦ 95%-ынан (маєта талшы¬ында) єµралады.
КЈмiрсулар екi тЇрге: моносахаридтер жЎне полисахаридтер
болып бЈлiнедi. Моносахаридтер жай кЈмiрсулар яки єант болып
табылады. Оларды¦ е¦ ма¦ыздылары — глюкоза (жЇзiм єанты) жЎне
фруктоза (жемiс єанты). Глюкозаны¦ єанда¬ы мЈлшерi 0,10,–12%-¬а
те¦. Рибоза мен дезоксирибоза да моносахаридтерге тЎн, олар нуклеин
єышєылдары єµрамында кездеседi.
62
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
Екi моносахаридтен єµрал¬ан єоспа дисахаридтер деп аталады.
Олар¬а сахароза (єант єызылшасы єанты), мальтоза (дЎн єанты),
лактоза (сЇт єанты) мысал бола алады.
КЈптеген сахаридтердi¦ єосындысынан пайда бол¬ан кЇрделi
кЈмiрсу полисахаридтер деп аталады. Крахмал, глюкоген, целлюлоза
сияєты заттар полисахаридтерге мысал болады. Маєта талшы¬ы дерлiк
таза целлюлозадан єµрал¬ан. Оларды¦ мономерлерi глюкоза болып
саналады.
Полисахаридтер тiрi а¬заларда екi негiзгi: жаратушылыє жЎне
энер гетикалыє мiндеттердi атєарады. МЎселен, целлюлоза Јсiмдiк
жасуша сыны¦ єабыєтарын жасау¬а єатысады; ал кЇрделi єµрылымды
хитин элементi єµрт-єµмырсєаларды¦ сыртєы єа¦єасыны¦ єµрамында
болады. Хи тин са¦ырауєµлає жасушасыны¦ єµрамында да кездеседi.
КЈмiрсулар жасушаны¦ негiзгi энергетикалыє єайнар кЈзi болып
табылады. 1 г. кЈмiрсу ыдыра¬анда 17,6 кДж. энергияны¦ бЈлiнетiнi
аныєтал¬ан.
¤сiмдiктерде — крахмал, жануарларда — глюкоген єор ретiнде жа-
сушалар¬а жиналады жЎне бµл заттар єорек пен энергия єоры мiндетiн
атєарады.
Суда ерiмейтiн органикалыє єоспалар липидтер, яки майлар деп
аталады. Бµл топєа тиiстi єоспалар алуан тЇрлiлiгiмен ерекшеленедi.
Бµларды¦ iшiндегi е¦ кЈп тара¬аны єарапайым липидтер — бейтарап
майлар болып саналады. Жануарларды¦ бейтарап майлары — майлар,
ал Јсiмдiк майлары — Јсiмдiк майлары деп аталады. ¤сiмдiк майлары
єалыпты температурада сµйыє болады.
Майларды¦ жасушада¬ы негiзгi мiндетi энергияны¦ єайнар
кЈзi ретiнде байєалады. Майларды¦ калориясы кЈмiрсу¬а єара¬анда
§ 25. Липидтер
1.
2.
3.
4.
КЈмiрсуларды¦ аталуы єалай тЇсiндiрiледi?
јай а¬заларды¦ єµрамында кЈмiрсулар кЈп болады?
Нелiктен кЇрделi кЈмiрсулар деп аталады?
КЈмiрсулар єандай мiндеттердi атєарады?
1.
2.
Моносахаридтерге мысал келтiр.
Сахароза єандай єорлардан алынатынын тЇсiндiрiп бер.
Достарыңызбен бөлісу: | 
