ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI

60
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Тiрi а¬залар єµрамында кездесетiн аєуыздар екi тЇрлi: талшыє 
тЎрiздес жЎне домалає яки жµмыртєа тЎрiздес пiшiнде болады. Талшыє 
тЎрiздес аєуыздар¬а жануарларды¦ жЇнiндегi, адамны¦ шашы мен 
бµлшыє етiндегi жЎне жiбек єµртыны¦ жiбегiндегi аєуыздар жатады. 
Ал домалає аєуыздар¬а жасушада¬ы тез ерiгiш аєуыздар мысал бола 
алады. Бµлар¬а, Јршiткi мiндетiн атєаратын аєуыздар мен єанда¬ы 
гемоглобин аєуыздары кiредi. 
Аєуыздар Ўр тЇрлi Ўсерлер нЎтижесiнде Јзiнi¦ таби¬и єасиеттерiн 
жояды. Мысалы, жµмыртєаны єайнатєанда аєуызы µйып єалады. Бµл 
єµбылыс денатурация (денатура — таби¬и кЇйiн жо¬алту) деп аталады. 
А¬заларды¦ єартаюы онда¬ы аєуыздарды¦ бiрте-бiрте денатурация¬а 
µшырауына байланысты. 
јарапайым жЎне кЇрделi аєуыздар. Барлыє аєуыздар екi Їлкен 
топєа: єарапайым жЎне кЇрделi аєуыздар¬а бЈлiнедi. јарапайым 
аєуыздар тек аминєышєылдардан ¬ана тµрады. КЇрделi аєуыздар 
єµрамында аминєышєылдардан тыс жай металл атомы, яки аєуыз емес 
кЇрделi заттар да кездеседi. 
јарапайым аєуыздар суда жЎне басєа ерiтiндiлерде еру єасиетiне 
єарай бiр-бiрiнен ерекшеленедi. Таза дистильденген суда еритiн 
аєуыздар  альбуминдер деп аталады. Жµмыртєа аєуызы, бидай жЎне 
ноєат аєуыздары альбуминдерге мысал бола алады. Ас тµзыны¦ Ўлсiз 
ерiтiндiсiнде еритiн аєуыздар глобулиндер делiнедi. јан єµрамында¬ы 
аєуыздар мен кЈптеген Јсiмдiктердегi аєуыздар — глобулиндердi¦ 
Јкiлдерi. Тiрi а¬заларды¦ жасушаларында, спиртте, Ўлсiз сiлтi 
ерiтiндiлерiнде еритiн єарапайым аєуыздар да бар.
КЇрделi аєуыздар єµрамында¬ы басєа аєуызы жоє єоспаларды¦ 
сипатына єарай нуклеопротеин, хромопротеин, липопротеин жЎне та¬ы 
басєалар болып бЈлiнедi.
Хромропротеиндер тЇстi аєуыздар болып саналады, тiрi а¬заларда 
§ 23.  Аєуыздарды¦ єасиеттерi. јарапайым жЎне
кЇрделi аєуыздар
1.
2.
3.
4.
5.
Аєуыздар деп єандай єоспаларды айтады? 
Аєуыздар єµрамында єандай элементтер кездеседi?
Аєуыздар неше тЇрлi аминєышєылдардан єµрал¬ан? 
Жасушада Јршiткi мiндетiн єандай заттар орындайды? 
Жасушада аєуыздар єандай мiндеттердi атєарады?

61
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
§ 24.  КЈмiрсулар
1.
2.
3.
4.
Аєуыздар єандай пiшiндерде кездеседi?
јанда¬ы гемоглобин аєуызыны¦ пiшiнi єандай?
Денатурация Їдерiсiнде аєуыз єандай єасиетiнен айырылады?
Жай аєуыздар деген не?
КЇрделi аєуыздар¬а мысал келтiр.
јарапайым аєуыздар бiр-бiрiнен єай єасиеттерi бойынша ерек-
шеленедi?
Хромопротеиндер єандай аєуыздар єµрамына енедi?
1.
2.
3.
кЈп тарал¬ан. јанда¬ы гемоглобин аєуызы хромопротеиндерге жатады, 
оны¦ єµрамында темiр атомы бар. Нуклеопротеиндер — аєуыз бен 
нуклеин єышєылдарыны¦ бiрiгуiнен пайда бол¬ан кЇрделi єоспа. 
Олар барша тiрi а¬заларды¦ єµрамында кездеседi жЎне ядро мен цито-
плазманы¦ ажыралмайтын бЈлiгi болып табылады. 
КЈмiрсулар — таби¬атта ке¦ тара¬ан органикалыє єоспалар, олар 
жалпы С
п
(Н
2
О)
м
 формуласымен белгiленедi. «КЈмiрсу» атауыны¦ 
Јзi єµрамында¬ы сутегi мен оттегiнi¦ Јзара  єатынасынан, су 
молекуласына µєсасты¬ынан келiп шыєєан. 
КЈмiрсулар — тiрi а¬заларды¦ тiршiлiгiнде зор ма¦ыз¬а ие 
єоспалар. Оларды¦ аєуыздар, нуклеин єышєылдары жЎне майларды¦ 
пайда болуында рЈлi Їлкен. КЈмiрсуларды¦ кЈпшiлiгi Јсiмдiктерде 
єор элементтерi ретiнде шо¬ырланады. МЎселен, маєта талшы¬ын, 
кенеп Јсiмдiгiнi¦  єабы¬ын целлюлоза деп аталатын полисахарид 
єµрайды. Ал крахмал тамыр жемiстi, тЇйнектi Јсiмдiктерде жЎне дЎндi 
даєылдарды¦ тµєымдарында єор элементi ретiнде жиналады. 
Жануарларды¦ жасушаларында кЈмiрсуларды¦ мЈлшерi аз, 
небары 1–2%-ды, кейде 5%-ды єµрайды. Ал Јсiмдiк жасушаларында 
кЈмiрсулар кЈп мЈлшерде кездеседi жЎне кейбiр жа¬дайларда єµр¬ає 
массаны¦ 95%-ынан (маєта талшы¬ында) єµралады.
КЈмiрсулар екi тЇрге: моносахаридтер жЎне полисахаридтер 
болып бЈлiнедi. Моносахаридтер жай кЈмiрсулар яки єант болып 
табылады. Оларды¦ е¦ ма¦ыздылары — глюкоза (жЇзiм єанты) жЎне 
фруктоза (жемiс єанты). Глюкозаны¦ єанда¬ы мЈлшерi 0,10,–12%-¬а 
те¦. Рибоза мен дезоксирибоза да моносахаридтерге тЎн, олар нуклеин 
єышєылдары єµрамында кездеседi.

62
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Екi моносахаридтен єµрал¬ан єоспа дисахаридтер деп аталады. 
Олар¬а сахароза (єант єызылшасы єанты), мальтоза (дЎн єанты), 
лактоза (сЇт єанты) мысал бола алады.
КЈптеген сахаридтердi¦ єосындысынан пайда бол¬ан кЇрделi 
кЈмiрсу полисахаридтер деп аталады. Крахмал, глюкоген, целлюлоза 
сияєты заттар полисахаридтерге мысал болады. Маєта талшы¬ы дерлiк 
таза целлюлозадан єµрал¬ан. Оларды¦ мономерлерi глюкоза болып 
саналады.
Полисахаридтер тiрi а¬заларда екi негiзгi: жаратушылыє жЎне 
энер гетикалыє мiндеттердi атєарады. МЎселен, целлюлоза Јсiмдiк 
жасуша сыны¦ єабыєтарын жасау¬а єатысады; ал кЇрделi єµрылымды 
хитин элементi єµрт-єµмырсєаларды¦ сыртєы єа¦єасыны¦ єµрамында 
болады. Хи тин са¦ырауєµлає жасушасыны¦ єµрамында да кездеседi.
КЈмiрсулар жасушаны¦ негiзгi энергетикалыє єайнар кЈзi болып 
табылады. 1 г. кЈмiрсу ыдыра¬анда 17,6 кДж. энергияны¦ бЈлiнетiнi 
аныєтал¬ан.
¤сiмдiктерде — крахмал, жануарларда — глюкоген єор ретiнде жа-
сушалар¬а жиналады жЎне бµл заттар єорек пен энергия єоры мiндетiн 
атєарады.
Суда ерiмейтiн органикалыє єоспалар липидтер, яки майлар деп 
аталады. Бµл топєа тиiстi єоспалар алуан тЇрлiлiгiмен ерекшеленедi. 
Бµларды¦ iшiндегi е¦ кЈп тара¬аны єарапайым липидтер — бейтарап 
майлар болып саналады. Жануарларды¦ бейтарап майлары — майлар, 
ал Јсiмдiк майлары — Јсiмдiк майлары деп аталады. ¤сiмдiк майлары 
єалыпты температурада сµйыє болады. 
Майларды¦ жасушада¬ы негiзгi мiндетi энергияны¦ єайнар 
кЈзi ретiнде байєалады. Майларды¦ калориясы кЈмiрсу¬а єара¬анда 
  § 25.  Липидтер
1.
2.
3.
4.
КЈмiрсуларды¦ аталуы єалай тЇсiндiрiледi?
јай а¬заларды¦ єµрамында кЈмiрсулар кЈп болады?
Нелiктен кЇрделi кЈмiрсулар деп аталады?
КЈмiрсулар єандай мiндеттердi атєарады?
1.
2.
Моносахаридтерге мысал келтiр.
Сахароза єандай єорлардан алынатынын тЇсiндiрiп бер.