126
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
дамуына бiрнеше гендердi¦ Ўсерiн єарастырдыє. Сонымен єатар бiр
геннi¦ бiрнеше белгiнi¦ дамуына Ўсерi де аныєталды. Бµл плейотропия
деп аталады. Плейотропия таби¬атта ке¦ тарал¬ан Ўрi аса ма¦ызды. Бµл
єµбылыс Јсiмдiктер мен жануарларды¦ кЈп генiнде кездеседi. Мыса
лы, генетикалыє жа¬ынан жаєсы зерттелген дрозофила шыбыныны¦
кЈздерiнде пигмент болмауын белгiлейтiн ген µрпає жал¬астыруды
кемейтедi, кейбiр iшкi мЇшелердi¦ тЇсiне Ўсер етедi жЎне Јмiрiнi¦
єысєа руына себеп болады.
ГЇлдi Јсiмдiктерде гЇлдердi¦ єою єызыл тЇсте болуын єамтамасыз
ететiн ген оларды¦ саба¬ы мен бµтаєтарыны¦ тоє єызыл тЇстi болуына
тiкелей байланысты. Тауыєтарда, мЎселен, бµйралан¬ан єауырсынды
тµєымдар кездеседi. Мµндай єауырсын тауыєты¦ денесiне жабысып
тµрмайды, кЈбiнесе сынып кетедi. Тауыє денесiнен сыртєа кЈп жылу
таралады, тамає сi¦iру, жЇрекєан тамырлары єызметi бµзылады.
Мµны¦ барлы¬ы тауыєты¦ µрпає єалдыру єасиетiне жЎне Јмiрiне керi
Ўсер етедi. Кейбiр гендердi¦ плейотроптыє Ўсерiнен а¬зада¬ы Ўр тЇрлi
мЇшелердi¦ дамуында Їлкен Јзгерiстер болады, нЎтижеде олар жойы
лады. Мµндай гендер леталдыє, я¬ни апатєа алып келетiн гендер деп
аталады. Мысалы, тышєандарда жЇн тЇсiнi¦ сары жЎне єара болуы бiр
жµп аллель гендерге (Aa) байланысты. Бµл ген рецессивтiк гомозигота
лы (аа) жа¬дайда болса, тышєан жЇнiнi¦ ре¦i єара болады. ЖЇнi сары
тЇстi тышєандар Ўрєашан гетерозиготалыє (Аа) жа¬дайда болады. Сары
тышєан дарды¦ iшiнде доминант гомозиготалы (АА) тЇрлер мЇлдем
кездеспейдi. Оны¦ себебi — жЇннi¦ сарылы¬ын єамтамасыз ететiн ген
доминант гомозиготалы жа¬дайда а¬заны¦ жойылуына алып келедi.
ТЈмендегi тЎжiрибенi¦ нЎтижесi мµны¦ дЎлелi болады. ТЎжiрибеде
сары, генотиптi (Аа) атаана тышєандар Јзара будандастырылды. Олар
ды¦ µрпа¬ында сары жЎне єара тЇстi тышєандар пайда болды. Бiрає
оларды¦ Јлшемдiк єатынасы Ўдеттегiдей 3:1 емес, бЎлкiм 2:1 болды.
Мµны¦ себебi доминант гомозиготалы (АА) тышєандар эмбрио нды
даму кезе¦iндеає єырылып кетедi. Демек, гомозигота доминанттыє
ген леталдыє єасиетке ие, я¬ни а¬заны¦ жойылуына алып келедi. ўр
тЇрлi Јсiмдiктердi¦, жануарларды¦, микроа¬заларды¦ тµєым єуалауын
зерттеу бойынша генетикада жинал¬ан Їлкен материалдар гендердi¦
жанжаєты Ўсер ететiнiн дЎлелдейдi. Гендердi¦ Јзара жЎне жанжаєты
Ўсер етуi бойынша келтiрiлген мЎлiметтер мен баєылаулар а¬заны¦
тµєым єуалау шылыє негiзi — генотиптi¦ таби¬аты туралы бiлiмдердi
127
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
тере¦детуге жол ашады. Гибрид µрпаєта¬ы бЈлiну мЎлiметi генотиптiк
жолмен бiрбiрiнен бЈлiнетiн жЎне дербес тЇрде тµєым єуалайтын ген
дерден єµралады деуге мЇмкiндiк бередi. Сонымен бiрге генотип толыє
болады жЎне оны кейбiр гендердi¦ жай ¬ана механикалыє жина¬ы деп
єарау¬а болмайды.
Генотиптi¦ осындай бЇтiндiгi тЇрдi¦ эволюциясы барысында тарихи
єалыптасєан, е¦ алдымен, ол кейбiр єµрамдыє бЈлiмдерiнi‚¦ (гендерiнi¦)
бiрбiрiне Јзара Ўсер етуiмен сипат талады. А¬за белгiлерiнi¦ дамуы кЈп
теген гендердi¦ Јзара Ўсерiне байланысты болады. ўрбiр ген а¬заны¦
бiр емес, бЎлкiм кЈптеген белгiлерiнi¦ дамуына жанжаєты Ўсер етедi.
Генетикадан мЎселе шешу яки орындау теориялыє бiлiмдерд
i‚¦
єай дЎрежеде
ме¦герiлгенiне байланысты. Егер оєушы генетикадан єажеттi теориялыє бiлiмге
ие болмаса, мЎселенi немесе жатты¬уларды дербес шеше алмайды.
Сондыєтан оєытушыны¦ мЎселе, жатты¬у шешудi Їйретуi олар¬а тиянаєты
жЎне жанжаєты бiлiм беруден басталуы керек. Ба¬дарлама талаптарына сЎй
кес бiлiмдердi оєушылар мµєият ме¦геруi Їшiн Ўрбiр таєырып тЇсiндiрiлгенде,
оєытушы кесте, диафильм немесе кинофильмдер кЈрсету арєылы дайын бiлiм
берумен єатар оєу материалын бЈлiмдерге (фрагменттерге) бЈле отырып, оларды¦
белсендiлiгiн арттыруы керек. Я¬ни дiлгiрлiктi сµраєтар беру, диалог тЎсiлiмен
сабає Јткiзу, таєтаны орынды пайдалану, мЎселен, атаана жЎне гибридтер тЇрлi
буындарды¦ генотипi мен фенотипiн жазу, моно-, ди-, полигибридтерден гаме
талар алу, гибридтер арасында¬ы кЈптЇрлiлiктi талєылау немесе гендердi¦ Јзара
Ўсерлесу механизмiн жазып тЇсiндiру ма¦ызды.
Дербес шешуге арнал¬ан мЎселелер:
1. Тауыєтарда гЇлтЎрiздес тЎж доминанттыє (А), єарапайым тЎж рецессивтiк
(а). ТЎжiрибеде гЇлтЎрiздес тЎждi тауыєтар єарапайым тЎждi Ўтештермен
§ 54. 7— 8зертханалыє жµмыс
Генетикадан мысалдар мен жатты¬уларды шешу
1.
2.
3.
4.
Гендердi¦ Јзара Ўсер етуiн тЇсiндiрiп бер.
Гендердi¦ Јзара Ўсер етуi нешеге бЈлiнедi?
Гендердi¦ кезектiлiгiне сай Ўсерi деген не? Мысалдармен тЇсiндiр.
Эпистаз деген не? Мысал келтiр.
1.
2.
3.
Гендердi¦ полимерлiк Ўсерiн тЇсiндiр.
Гендердi¦ жанжаєты Ўсерiнi¦ мЎнi неден єµралады?
Гендердi¦ Јзара Ўсерiнi¦ Мендель за¦дарынан єандай айырмашы
лы¬ы бар?
128
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
будандастырылды. F
1
гибридтердi¦ фенотипi жЎне генотипi єандай болады?
А) Егер F
1
Јзара будандастырылса, F
2
де єандай нЎтиже болуы мЇмкiн?
Б) F
1
єарапайым тЎждi Ўтештермен єайталап будандастырылса ше?
2. јояндарда тЇгiнi¦ єалыпты µзынды¬ы доминанттыє (Б), єысєалы¬ы рецес
сивтiк белгi (б) болып есептеледi. ТЈмендегi генотипке ие а¬залар будан
дастырыл¬анда єандай фенотиптi а¬залар алынады: BbxBb; BBxbb; BbxBB?
3. јызанає жемiсiнi¦ єызыл тЇсi (А) сары ре¦i (а) Їстiнен доминанттыє жа
сайды. ТЎжiрибеде атаана а¬залар єызыл тЇстi, бiрає олар тоза¦датыл¬анда
3/4 єызыл, 1/4 сары єызанає пайда болады. Атаананы¦ жЎне F
1
гибрид
тердi¦ генотипiн аныєта.
4. Адамда єойкЈздiлiк — доминант, кЈккЈздiлiк — рецессивтiк белгi. Неке
ленген жiгiт пен єызды¦ бiрi єойкЈз болса, екiншiсi кЈккЈз болса, оларды¦
перзенттерiнi¦ кЈзi єандай болады?
5. Дрозофила жемiс шыбынында єалыпты єанат доминанттыє, иiлген єанат
рецессивтiк геннi¦ Ўсерiмен дамиды. Тµєымда 3:1 немесе 1:1 єатынас алу
Їшiн єандай генотиптi шыбындарды Јзара будандастыру керек?
6. Жiбек єµрты личинкаларыны¦ жолаєты¬ы (А) бiр тЇстi личинка (а) Їстiнен
доминанттыє етедi. Жолаєты гетерозиготалы єµрттан шыєєан кЈбелек бiр
тЇстi єµрттан шыєєан еркек кЈбелекпен будан дастырылады. F
1
буыныны¦
фенотипi мен генотипiн тап.
7. Жiбек є µрты тµєымыны¦ єараєошєыл тЇсi (А) ає тЇсi (а) Їстiнен
доминанттыє етедi. Гетерозиготалы µр¬ашы кЈбелек осы сияєты еркек
кЈбелекпен будандастырылса єандай нЎсiл (тќµєым) алынады?
Аралыє тµєым єуалаушылыєєа байланысты мЎселелер
1. јозада сары тЇстi талшыє ає талшыє Їстiнен жартылай доминанттыє еткенi
Їшiн F
1
µрпа¬ында ашыє сар¬ылт тЇстi талшыєты пiшiн пайда болады. Егер
F
1
гибридтер Јзара будандастырылса, G
2
да єандай нЎтиже алынады?
2. НамазшамгЇлдi¦ єызыл жЎне єыз¬ылт гЇлтЎждi жапыраєты пiшiндерi ає
гЇлтЎждi жапыраєты пiшiнмен будандастырылса, бiрiншi будандастырылуда
F
1
єыз¬ылт гЇлтЎждi жапыраєты, екiншi будандастырылуда 50% єыз¬ылт,
50% ає гЇлтЎждi жапыраєты пiшiндер пайда болады. Осы екi тЎжiрибедегi
будандасушы жЎне будандастырушы гибридтердi¦ генотипiн аныєта.
Дигибрид будандастыру¬а байланысты мЎселелер
1) јызанає жемiсiнi¦ домалає пiшiнi (А) алмµрт тЎрiздес пiшiнi (а) єызыл тЇстi
(V) cары тЇстi (b) Їстiнен доминанттыє жасайды.
a)AABB; b) AaBB; d) aaBB; e) AABb; f) AaBb;
2) Жаєсы еститiн, бiреуiнi¦ шашы толєын тЎрiздес, екiншiсiнiкi тегiс бол¬ан
атаанадан бiрiншi перзент кере¦, тегiс шашты болады да, екiншi перзент
жаєсы еститiн, толєын тЎрiздес шашты болып туылады. Егер толєын
тЎрiздес шаш тегiс шаш Їстiнен доминантты¬ы жЎне кере¦дiк рецессивтiк
белгi екендiгi белгiлi болса, сол жанµяда кейiнгi перзенттердi¦ кере¦,
толєын тЎрiздес шашты болып туылуыны¦ єандай ыєтималы бар?
Достарыңызбен бөлісу: | 
