A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

132
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Хромосома єµрылысыны¦ Јзгеруi хромосома мутациясы деп ата­
лады. Мµндай мутациялар хромосоманы¦ белгiлi бiр бЈлiгiнi¦ жо­
йылуынан пайда болады.
Кейбiр жа¬дайларда хромосомадан бЈлiнген бЈлiк гомологиялыє 
емес хромосомамен бiрiгiп, гендердi¦ жа¦а комбинациясын жасайды 
жЎне оларды¦ бiр­бiрiне Ўсер етуiн Јзгертедi. 
ёрыєтану кезiнде мµндай гаметаларды¦ єалыпты гаплоидтыє га­
метамен єосылуы нЎтижесiнде пайда бол¬ан зиготада аталмыш тЇрге 
тЎн диплоидты жинаєєа єара¬анда хромосомалар саны бiреуге кЈп яки 
аз болады. Мµндай жа¬дайларда гендер тепе­те¦дiгiнi¦ бµзылуы а¬за 
дамуыны¦ бµзылуына соєтырады.
јарапайым жануарлар мен Јсiмдiктерде кЈбiнесе хромосомаларды¦ 
гаплоидтыє жинаєєа єара¬анда бiрнеше есе артуы баєыланады. Хромо­
сомалар жина¬ы ны¦ мµндай Јзгеруi полиплоидия деп аталады. Поли­
плоидияны¦ дЎрежесi Ўр тЇрлi болады. јарапайым жануарларда хро­
мосомаларды¦ саны жЇздеген есе кЈбеюi мЇмкiн. Полиплоидия жо¬ары 
сатылы Јсiмдiктерде ке¦ тарал¬ан. Кариотипте хромосомалар саныны¦ 
кЈбеюi мен а¬заны¦ генетикалыє тµ раєтылы¬ы артады, мутация бары­
сында а¬заны¦ жойылу єаупi кемейедi. Полиплоидия а¬заларды¦ Јмiр 
сЇргiштiгiн, Јнiмдiлiгi мен басєа єасиеттерiн арттырады. ¤сiмдiктануда 
полиплоидия ке¦ пайдаланылады. ¤йткенi мЎдени Јсiмдiктердi¦ жа­
санды жолмен алын¬ан полиплоид сµрыптары жо¬ары Јнiмдiлiгiмен 
ерекшеленiп тµрады (69­сурет).
Мутация єасиеттерi. Мутациялар тµєым єуалау¬а байланысты, я¬ни 
олар тµєымнан­тµєым¬а Јтедi. Бiр мутацияны¦ Јзi бiр тЇрге тиiстi Ўр 
тЇрлi а¬заларда пайда болуы мЇмкiн. Мутациялар Ўсер ету ше¦берiне 
єарай пайдалы жЎне зиянды, доминанттыє жЎне рецессивтiк болады.
Гендердi¦ ма¦ызды єасиеттерiнi¦ бiрi — мутациялар жасау.
Е¦ алдымен тµєым єуалауда¬ы Јзгерiстер жылдамды¬ын бiрден 
арттыру рентген сЎулесiнi¦ Ўсерiмен жЇзеге асырыл¬ан. Рентген сЎу­
À 
           
  Á 
                      
 
                                               
 
  
Полиплоидия. 
Орамжапырає:
A    диплоид;
Б   тетраплоид;
В   октаплоид.
69­сурет.

133
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
лесi Ўсерiмен мутацияларды¦ пайда болуын 150 есе арттыру¬а єол 
жеткiзiлдi. Рентген жЎне басєа ионданушы радиация сЎулелерiнен тыс, 
мутациялар химиялыє заттар Ўсерiнен де пайда болуы мЇмкiн.
1.
2.
3.
4.
5.
¤згергiштiктi¦ єайсы формаларын бiлесi¦?
Мутация деген не?
Мутациялыє Јзгергiштiкте жасушаны¦ єайсы єµрылымдары єайта 
бЈлi недi? Мутацияларды¦ тЇрленуiн атап Јт.
Полиплоидия деген не?
Мутациялар жылдамды¬ын єалай арттыру¬а болады?
ўрбiр а¬за сыртєы ортаны¦ белгiлi жа¬дайларына сай Јмiр сЇредi 
жЎне дамиды. Олар¬а сыртєы орта єµралдары — температура, ыл¬ал­
дылыє, єорек мЈлшерi жЎне сапасы Јз Ўсерiн кЈрсетедi. Сонымен 
бiрге ол Јз тЇрiндегi басєа а¬залар мен тЇрлерге тиiстi а¬залармен 
Јзара єарым­єатынаста болады. Бµл Ўдiстер а¬заны¦ физиологиялыє, 
морфологиялыє єасиеттерiн жЎне фенотипiн Јзгертуi мЇмкiн. А¬зада 
сыртєы орта єµбылыстарыны¦ Ўсерi нЎтижесiнде пайда болатын Јз­
герiстi єарастырайыє.
Гималай єояныны¦ желкесiндегi ає жЇндердi жµлып тастап, сол 
жерге суыє Ўсер тигiзiлсе, єара жЇн Јсiп шы¬ады.
Егер осы єара жЇндердi алып тастап, орнына ыстыє белбеу байласа, 
та¬ы да ає жЇн Јсiп шы¬ады. Гималай єояндары 30
о
С­де ба¬ылса, оны¦ 
барлыє жЇнi ає тЇстi болады. јалыпты жа¬дайда Јсiрiлген екi, осындай 
ає єоян µрпа¬ында пигменттердi¦ таралуы Ўдеттегiдей жЇредi. јорек 
жетiспесе, яки ата­анасына спирттi єорек берiлсе, туыл¬ан єояндар 
Гималай єояндарында¬ы жЇн ре¦iнi¦ 
температура Ўсерiмен фенотиптiк Јзгеруi.
70­сурет.
§ 56.  Фенотиптiк Јзгергiштiк

134
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
шала болып, дамуы баяу Јтедi. Сыртєы ортаны¦ Ўсерiмен белгiлердi¦ 
Јзгеруi µрпаєтан­µрпаєєа Јтпейдi.
Сыртєы орта Ўсерiмен пайда бол¬ан та¬ы бiр Јзгергiштiкке тоєта­
лып Јтейiк. ЛалагЇл (71­сурет) жЎне су жবа¬ында (72­сурет) су асты 
жЎне су Їстiндегi жапыраєтар Ўр тЇрлi форма¬а ие: лаланы¦ су астын­
да¬ы жапыра¬ы жi¦iшке ланцет тЎрiздi, су Їстiндегi жапыраєтары 
тЇтiкше тЎрiздi, ал су жবа¬ында су асты жапыраєтары єауырсын 
секiлдi єырєыл¬ан, ал су Їстi жапыраєтары тµтас болады. Барлыє 
адамдарда (егер олар альбинос болмаса) ультракЇлгiн сЎулелердi¦ 
Ўсерiмен меланин пигментiнi¦ жиналуы себептi терiсi єара тЇске енедi. 
СЈйтiп, сыртєы ортаны¦ белгiлi бiр Ўсерiмен а¬заларды¦ Ўрбiр тЇрi 
Јзiне тЎн Јзгерiстерге µшырайды жЎне мµндай Јзгерiстер сол тЇрдi¦ 
барлыє Јкiлдерi Їшiн бiрдей болады. Сонымен єатар сыртєы ортаны¦ 
Ўсерiмен белгiлердi¦ Јзгеруi шекарасыз емес. Белгiлердi¦ сан алуандыє 
дЎрежесi яки Јзгергiштiк шекаралары реакция нормасы деп аталады. 
Реакция нормасыны¦ ке¦дiгi генотиппен аныєталады жЎне а¬заны¦ 
Су лаласыны¦ жалпы кЈрiнiсi.
71­сурет.
ЖЇзiп жЇретiн су 
жবа¬ы Јсiмдiгiнi¦ 
жалпы кЈрiнiсi. 
72­cурет.
Жо¬арыда су Їстi, cабаєты¦ тЈменгi 
бЈлiгiнде  су асты жапыраєтары.

135
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
тiршiлiгiндегi белгiлердi¦ мЎнiне байланысты болады. Реакция нор­
масыны¦ тарлы¬ы бас миды¦ яки жЇректi¦ Їлкендiгi секiлдi ма¦ызды 
белгiлерге тЎн. Сондай­ає а¬зада¬ы майды¦ мЈлшерi Јте ке¦ ше¦ берде 
Јзгергiш болады (сЇт єµрамында¬ы май мЈлшерi iрi єараны¦ тµєымы­
на, генотипiне байланысты).
ЖЎндiктер кЈмегiмен тоза¦дан¬ан Јсiмдiктердi¦ гЇлi Јте сирек жа¬­
дайларда Јзгередi, бiрає жапыраєтарыны¦ Їлкендiгi Јзгергiш болады. 
Адам Їшiн пайдалы Јсiмдiктер, жануарлар, микроа¬заларда¬ы  модифи­
ка циялыє Јзгергiштiктi¦ реакция нормасын бiлу селекция практика­
сында айрыєша ма¦ызды. ўсiресе ауыл шаруа шылы¬ында жа¦а Јнiмдi 
тµ єым дар мен сµрыптарды ойлап табудан басєа, єолда бар тµєымдар 
мен сµрыптарды жо¬ары дЎрежеде пайдалану мЇмкiндiгiн бередi. 
Моди фи  кациялыє  Јзгергiштiк  за¦дылыєтарын  зерттеу  медици нада 
адам а¬за сын реакция нормасы ше¦берiнде саєтап тµру мен дамытуда 
ма¦ызды орын иелейдi. 
СЈйтiп, фенотиптiк Јзгергiштiк тЈмендегi негiзгi єасиеттермен си­
патталады:
1) тµєым єуалаушылыє єасиетi жоє;
2) Јзгергiштiк топтасу характерiне ие;
3) Јзгергiштiк сыртєы орта Ўсерiне байланысты;
4) Јзгергiштiк шекаралары генотиппен аныєталады, я¬ни Јзгерiстер 
бiр тЇрлi ба¬ытта болуына єарамай, оларды¦ байєалу дЎрежесi тЇрлi 
а¬заларда Ўр тЇрлi болады.
1.
2.
3.
4.
јорша¬ан орта белгiлердi¦ пайда болуына єалай Ўсер етедi?
Сыртєы ортаны¦ Ўсерiмен Јзгерген белгiлердi¦ тµєым єуаламайтынын 
мысал дар кЈмегiмен дЎлелде.
Реакция нормасы деген не? Оны¦ ке¦дiгi неге байланысты?
Фенотиптiк Јзгергiштiктi¦ Јзiне тЎн єасиеттерiн кЈрсет.
§ 57.  9­зертханалыє жµмыс
¤сiмдiктер мен жануарларда¬ы Јзгергiштiктi¦ вариациялыє 
єатары жЎне єисыє сызы¬ы
Таєырыпты¦ маєсаты: реакциялыє кЈлемi, а¬заларды¦ бейiмделгiштiк шека ­
расы туралы оєушыларды¦ бiлiмiн тере¦дету. Модификациялыє Јзгер гiштiктi¦ 
статистикалыє за¦дылыєтары жЈнiндегi бiлiмдердi єалыптастыру, белгiлердi¦