A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет38/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   45

123
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
гендердi¦ Јзара Ўсер етушi жЇйесi, я¬ни генотиппен байланысты хро­
мосомаларды¦ белгiлi бЈлiгiнде орналасєан аллель жЎне аллель емес 
гендер бiр­бiрiмен Јзара ыєпалдасады. Аллель гендер доминанттыє 
жЎне рецессивтiк жа¬дайларда болады. Толыє жЎне толыє емес доми­
нанттыє айырмашылыєтар кездеседi.
Гендердi¦ кезектiлiгiне сай (комплементарлыє) Ўсерi Ўр тЇрлi ал­
лельге тиiстi гендердегi кейбiр белгiлердi¦ дамуына бiраз дербес Ўсер 
етумен бiрге, Ўр тЇрлi формада Јзара Ўсерлеседi. НЎтижеде а¬зада 
кейбiр белгiнi¦ дамуы бiрнеше геннi¦ баєылауында болады. Мысалы, 
тауыєты¦ тЎжi Ўр тЇрлi тµєымдарында Ўр тЇрлi пiшiнде болады. Бµл 
нЎрсе екi жµп геннi¦ Јзара Ўсерлесуi нЎтижесiнде жЇзеге асады. Ген­
дердi¦ арнайы комбинациясы арєылы тЎждер тЈрт тЇрлi болады, я¬ни 
жай (ааbb), бµршає тЎрiздi (ааВВ яки ааВb), жবຠтЎрiздi (AABB яки 
AaBb), гЇлге µєсас тЎждер (AAbb, Aabb) (64­сурет).
Аллель емес гендер Јзара, негiзiнен кезектiлiгiне сай, эпистазды, 
полимерлi жолмен Ўсерлеседi.
      A                          Б                      В 
                       Ã
 
ўтеш тЎждерiнi¦ тЇрлерi: 
64­сурет.
A     жай (aabb); 
Б    бµршає тЎрiздi (aaBB яки aaBb); 
В    жবຠтЎрiздi (AABB яки АaBb); 
Г    гЇлге µєсас (AAbb яки Aabb).
Генотипте аллель емес гендердi¦ Јзара Ўсерлесуi нЎтижесiнде а¬зада 
жа¦а белгiнi¦ дамуы гендердi¦ кезектiлiгiне сай (комплементарлыє), 
я¬ни толыєтырушы Ўсерi деп аталады. Гендердi¦ мµндай Ўсерi хош 
иiстi, ає гЇлдi бµршаєты Јзара будан дастырудан да айєын кЈрiнедi. 
Алын¬ан бiрiншi буын єызыл тЇстi болады.
Бiрiншi буында Јзара будандастырыл¬анда екiншi буын Јсiмдiктерде 
бЈлiну:  9:7 єатынасында, я¬ни бiр фенотиптiк сынып (9/16) єызыл, 
екiншiсi (7/16) ає, демек сы єатынасы 9:7 болады. Ата­ана Јсiмдiк­
тердi¦ генотипi — AAbb жЎне aaBB, оларды¦ Ўрєайсысында бiреуден 


124
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
доминанттыє (A яки B) ген бар. Бµл доминанттыє гендер жеке­жеке 
гЇлге єызыл ре¦ бере алмайды, сол Їшiн ата­ана асбµршає Јсiмдiк­
терiнi¦ гЇлi ає болады.
Гендердi¦  полимерлiк  Ўсерi.  А л­
лель емес бiрнеше геннi¦ бiр белгiнi¦ 
дамуына µєсас Ўсер етуi — гендердi¦ 
полимерлiк Ўсерi делiнедi. Гендердi¦ 
полимерлiк Ўсерi а¬заларды¦ мЈлшерлiк 
белгiлерiнде кездеседi. Мысалы, жану­
арларды¦ салма¬ы, Јсуi, Јсiмдiктердi¦ 
бойы, тауыєтарды¦ жµмыртєа єоюы, iрi 
єара сЇтiнi¦ мЈлшерi мен майлы лы¬ы, 
Јсiмдiктер єµра мында¬ы дЎрумендер 
мЈлшерi жЎне басєалар. МЈлшер белгiлерiнi¦ даму дЎрежесi о¬ан Ўсер 
ететiн полимерлi гендер санына байланысты болады.
Полимердi ал¬аш рет швед ¬алымы Нильсон Элле зерттедi. Ол 
бидай ды¦ єызыл (A
1
A
1
A
2
A
2
) жЎне ає (a
1
a
1
a
2
a
2
) сµрыптарын Јзара 
будандас тырып,  F
1
 Јсiмдiктерiн алады (65­сурет).
F
1
­де гендердi¦ ре¦i єыз¬ыш болды. F
1
 Јзара будандастырылып 
F
2
­дегi Јсiмдiктер дЎн ре¦iне єарай 5 топєа бЈлiнедi. Оларды¦ мЈл­
шерлiк єатысы тЈмендегiдей: 1 єызыл, 4 ашыє єызыл, 6 єыз¬ылт, 4 
ашыє єыз¬ылт, 1 ає дЎндi Јсiмдiк. Полимерия арєылы тµєым єуа­
лау за¦дылы¬ын зерттеудi¦ ма¦ызы зор. А¬заларды¦, атап айтєанда, 
Јсiмдiктер мен Їй жануарларыны¦ адам Їшiн пайдалы Јлшемдiк 
белгiлерi гендер Ўсерiмен тµєым єуалайды жЎне дамиды. МЎселен, Їй 
жануарларыны¦ ауырлы¬ы, сЇт мЈлшерi мен майлылы¬ы, єызылшада¬ы 
єантты¦ мЈлшерi, дЎндi даєылдарда¬ы масає ты¦ µзынды¬ы, жЇгерiнi¦ 
Їлкен­кiшiлiгi жЎне та¬ы басєалар.
Гендердi¦  Јзара  эпистаз  Ўсерi. Фенотипiнде бiр доминант геннi¦ 
аллель емес екiншi доминант генге Їстемдiк етуi эпистаз деп аталады. 
Бµл за¦дылыєты¦ мЎнiн тауыє тµєымдарында (тЇрiнде) єауыр сын 
тЇсiнi¦ тµєым єуалауы мысалымен єарастырайыє. јауырсындары ає 
тЇстi екi тауыє тµєымдарыны¦ фенотипi бiр тЇрлi болса да, оларды¦ 
бµл белгi бойынша генотиптерi сан алуанды¬ы аныєталды. Мµны тек­
серу Їшiн екеуi де ає єауырсынды тауыє тµєымдары будандастырылды. 
F
1
­де барлыє гибридтердi¦ єауырсындары ає тЇстi болады. F
1
­гибрид 
µрпа¬ында¬ы Ўтештер мен тауыєтар Јзара будандастырылып, алын¬ан 
Ає
Ає
Гаметалар
јызыл


125
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
екiншi µрпає єауырсын тЇсi бойынша екi фенотиптiк топєа бЈлiнетiнi 
баєыланды. Оларды¦ 13/16 бЈлiгi ає єауырсынды, 3/16 бЈлiгi єара єа­
уырсынды тауыє­Ўтештер екендiгi аныєталды. СЈйтiп, екi ає єауыр­
сынды тауыє тµєымын будандастырудан алын ¬ан екiншi µрпаєта жа¦а 
белгiге (єауырсыны єара тЇстi) ие а¬залар пайда болды.
Ендi тауыєтарда¬ы єауырсын тЇсiнi¦ мµндай тµєым єуалап, F
2
­де 
Ўр тЇрлi болып бЈлiнуiн баєылауды¦ генотиптiк негiздерiмен таны­
сайыє. Тауыє тµєымдарында IiCC, IICC,IiCc, iicc, IIcc, Iicc генотип­
тер єауырсынны¦ ає болуын єамтамасыз етедi. iiCC,iiCc генотиптер 
єауыр сынны¦ єара болуын єамтамасыз етедi. Тауыє тµєымдарында 
єауыр сынны¦ ає­єара болуы екi жµп аллель емес, гендерге байланыс­
ты. Оларды¦ бiрiншi жµбы — Сс генi. Бµл геннi¦ доминанттыє аллелi 
(СС) жЎне (Сс) кЇйiнде єауырсынны¦ єара тЇстi болуын єамтамасыз 
етедi. Бµл геннi¦ (сс) жа¬дайы єауырсынны¦ ає болуыны¦ негiзiн єа­
лайды. О¬ан аллель емес екiншi жµп ген I­i болса, С­с геннi¦ єызметiн 
басєарады. Бµл ген ингибатор деп аталады жЎне II, Ii жа¬дайларында 
єауырсын¬а тЇс беретiн (С) генiнi¦ єызметiн тоєтатады. НЎтижеде С 
генi генотипте болса да, єауырсынны¦ єара болуын фенотипте кЈрсете 
алмайды жЎне єауырсынны¦ тЇсi ає кЇйiнде єалады. СЈйтiп, аллель 
емес гендердi¦ Јзара эпистаз Ўсерiндегi тµєым єуалауында да будандас­
тырыл¬ан µрпаєтарда, ата­ана а¬засында жа¦а белгiлер пайда болады.
Гендердi¦ жан­жаєты Ўсерi. Плейотропия. Бiз жо¬арыда бiр белгiнi¦ 
Бидай дЎнi тЇсiнi¦ тµєым 
єуалауы (полимерия).
65­сурет.

1  
 
 


  
A
1  
  a
2
 a


2  
 a
1  
  a
2

1  
 
 


  
Јызыл
A

A

A

A
2
ашыі іызыл
A

A

A

a
2
ашыі іызыл
A

a

A

A
2
ЈызІылт
A

a

A

a
2
A
1  
  a
2
ашыі іызыл
A

A

A

a
2
ЈызІылт
A

A

a

a
2
ЈызІылт
A

a

A

a
2
ашыі іызІылт
A

a

a

a
2
a


2  
ашыі іызыл
A

a

A

A
2
ЈызІылт
A

a

A

a
2
ЈызІылт
a

a

A

A
2
ашыі іызІылт
a

a

A

a
2
  
 a
1  
  a

ЈызІылт
A

a

A

a
2
ашыі іызІылт
A

a

a

a
2
ашыі іызІылт
a

a

A

a
2
аі
a

a

a

a
2
јызыл                   Aє
јыз¬ылт
A
1
 A
1
 A
2
 A
2
a
1
 a
1
 a
2
 a
2
F
1
 A
1
 a
1
 A
2
 a
2


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау