A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет31/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   45

101
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
јандай даму постэмбриондыє даму болып саналады?
Дµрыс жЎне бµрыс постэмбриондыє даму деген не? Мысал келтiр.
Бµрыс (метаморфоз)  дамуды¦ биологиялыє ма¦ызы єандай?
Личинкасы ата-тегiне µєсайтын жануарларды атап кЈрсет.
§ 42.  Дамуды¦ жалпы за¦дылыєтары. Биогенетикалыє за¦
Барша кЈп жасушалы а¬залар µрыєтан¬ан бiр жµмыртєа жа сушадан 
(зигота) дамиды. Бiр типке тиiстi а¬залар тµєымыны¦ дамуы кЈп 
жа¬ынан µєсас. Барлыє хордалы жануарларда эм бриондыє даму ке-
зе¦iнде iшкi єа¦єа — хорда єалыптасады, жЇйке тЇтiкшесi, алєымны¦ 
алды¦¬ы жа¬ында желбезек жарыєтары пайда болады.
Омыртєалыларды¦ бастапєы даму басєыштары Јте µєсас (57-сурет). 
Бµл дЎлелдер К. Бер тарапынан эмбриондарды¦ µєсастыє за¦ында µсы-
ныл¬ан. Эмбриондарды¦ µєсастыє за¦ыны¦ дЎлелi: «Эмбрион бастапєы 
даму ке зе¦iнде типтiк жалпы белгiлерi жа¬ынан Јзара µєсас бо лады». 
ўр тЇрлi жЇйелiк топєа тиiстi а¬залар дамуыны¦ µєсас болуы — олар-
1    клоакалылар (ехидна); 
2    єалталылар (кенгуру); 
3    жµп тµяєтылар (ᵬы);
4    жыртєыштар (мысыє); 
5    приматтар (мартышка);
6    адам.
57-сурет.
Омыртєалыларда¬ы 
тµєым µєсасты¬ы: 


102
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
Эмбриондыє дивергенцияны єалай тЇсiнесi¦?
Биогенетика за¦ыны¦ ма¦ызы єандай?
Биогенетикалыє за¦дарды кiмдер зерттеген?
ды¦ келiп шы¬у бiрлiгiнi¦ дЎлелi. Кейiнгi эмбриондыє дамуда сынып-
єа, жанµя¬а, тЇрге жЎне е¦ со¦ында  жеке а¬за¬а тЎн белгiлер дамиды. 
Эмбрионны¦ даму Їдерiсiнде белгiлердi¦ бЈлiнуi эмбриондыє дивер-
генция деп аталады. Бµл — тЇрдi¦ тарихи дамуында Ўр тЇрлi жЇйелiк 
топєа тЎн белгiлердi кЈрсетедi.
А¬за Јзiнi¦ даму кезе¦iнде Їнемi Јзгерiп отырады. Мутация жЇк-
тiлiктi¦ бастапєы кезе¦iнде а¬заны¦ єµрылысы мен зат алмасуына 
Ўсер ететiн гендердi¦ Јзгеруiне Ўкеледi. ¤згерген белгiлер кейiнгi даму 
барысында ма¦ызды рЈл ойнайды.
Бастапєы хорда жЇйке тЇтiкшесiнi¦ пайда болуына Ўсерiн тигiзедi, 
оны¦ жойылуы дамуды тоєтатады. Сондыєтан ал¬ашєы басєышта¬ы 
Јзгерiстер  дамудан артта єалу¬а яки жойылу¬а себеп болады. Кейiнгi 
басєышта¬ы Јзгерiстер аз мЎндi белгiлерге Ўсер етiп, а¬за Їшiн пайда-
лы белгiлердi єалыптастырады жЎне бµл Јзгерiс таби¬и тЇрде iрiктелiп 
отырады.
јазiргi заман жануарларыны¦ эмбриондыє даму басєышында 
ата-тегiне µєсас белгiлерiнi¦ пайда болуы мЇшелер єµрылысында¬ы 
эволю циялыє єайта єалыптасуды кЈрсетедi. А¬за Јзiнi¦ даму бары-
сында бiр жасушалы (зигота) басєыштан Јтедi, я¬ни бастапєы амїба 
тЎрiздес басєышты филогенетикалыє тµр¬ыдан єайталайды. Барша 
омыртєалыларда, жо¬ары єµрылысты а¬заларда алдымен хорда пайда 
болады, кейiн омыртєа сЇйегiне айналады, ал оларды¦ ата-тегiнде хор-
да Јмiр бойы саєталып єал¬ан. Эмбриондыє даму барысында єµстар-
да, сЇт єоректiлер мен адамда алєым айналасында желбезек болады. 
јµрлыєта тiршiлiк ететiн омыртєалылар эмбрионында желбезек жа-
рыєтарыны¦ болуы, оларды¦ желбезекпен тыныс алуы балыє тЎрiздес 
ататектен келiп шыєєан ды¬ын бiлдiредi.
Адам эмбрионыны¦ ал¬ашєы басєыштарында жЇрек єµрылысы ба-
лыєтардiкiне µєсайды: бiр єарынша мен бiр жЇрекшеден єµралады, єан 
айналу ше¦берi бiреу болады. Жо¬арыда келтiрiлген мысалдар дербес 
даму мен тарихи даму ортасында¬ы байланысты кЈрсетедi.


Генетика — а¬заларды¦ екi єасиетiн: тµєым єуалаушылыє пен 
Јзгергiштiктi зерттейдi.
Тµєым єуалаушылыє — а¬заны¦ Јз белгiлерi мен даму ерекшелiк­
терiн келесi µрпаєтар¬а Јткiзу єасиетi. Тµєым єуалаушылыє арєылы 
тЇр ше¦берiндегi барлыє жеке а¬залар µєсас болады. Тµєым єуалау­
шылыє жануарларды¦, Јсiмдiктер мен микроа¬заларды¦ тЇрiн, сµр­
пын, тµєымын жЎне басєа белгiлерiн µрпаєтан­µрпаєєа саєтап Јткiзу 
мЇмкiндiгiн бередi.
Белгiлердi¦ тµєым єуалауы кЈбею арєылы жЇзеге асады. Жыны­
стыє кЈбеюде жа¦а µрпаєтар µрыєтану кезiнде дЇниеге келедi. Тµєым 
єуалау шылыєты¦ материалдыє негiздерi — жыныстыє жасушалар¬а 
тиiстi хромо сомалар мен онда¬ы гендер. Ген ДНј­ны¦ белгiлi бiр бЈлi­
гi бол¬андыєтан, арнайы белгiлердi¦ дамуын аныєтайды яки аєуыз 
молекуласын єалыптастырады. Жыныссыз жЎне вегетативтiк кЈбеюде 
жа¦а µрпає бiр жасушалы яки кЈп жасушалы єµрылымдардан дамиды. 
КЈбеюдi¦ мµндай тЇрлерiнде де µрпаєтар арасында¬ы байланыс гендер 
арєылы жЇзеге асады.
¤згергiштiк — а¬заны¦ жа¦а белгiлерi мен єасиеттерiн кЈрсету 
єабiлетi.  ¤згергiштiк  арєылы  тЇр  ше¦берiндегi  жеке  а¬за  бiр-бiрiнен 
ерекшеленедi. Демек, тµєым єуалаушылыє пен Јзгергiштiк — а¬заны¦ 
бiр­бiрiне єарама­єарсы, бiрає Јзара байланысты єасиетi. Тµєым єу­
алау арєылы тЇрдi¦ бiркелкiлiгi саєталса, Јзгергiштiк керiсiнше тЇрдi 
Ўр тЇрлi етiп Јзгертедi. Бiр тЇрдi¦ жеке а¬залары арасында¬ы айыр­
машылыєтар а¬за генотипiнi¦ Јзгеруiне байланысты болуы мЇмкiн. 
¤згергiштiк сыртєы жа¬дайлармен де белгiленедi.
Белгiлi бiр а¬заларды¦ барлыє гендерiнi¦ жиынты¬ы генотип деп 
аталады. А¬заны¦ барша белгiлерi мен єасиеттерiнi¦ жиынты¬ы фено­
XI  тарау
 
 
Генетиканы¦ негiзгi µ¬ымдары
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
Генетиканы¦ негiзгi µ¬ымдары
¤згергiштiк за¦дары
Адам генетикасы
V
 
Б¤ЛIМ
§ 43.  Тµєым єуалаушылыє жЎне Јзгергiштiк


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау