101
АFЗАЛАРДЫЁК¤БЕЮIЖўНЕДЕРБЕСДАМУЫ
IVБ¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
јандай даму постэмбриондыє даму болып саналады?
Дµрыс жЎне бµрыс постэмбриондыє даму деген не? Мысал келтiр.
Бµрыс (метаморфоз) дамуды¦ биологиялыє ма¦ызы єандай?
Личинкасы ата-тегiне µєсайтын жануарларды атап кЈрсет.
§ 42. Дамуды¦ жалпы за¦дылыєтары. Биогенетикалыє за¦
Барша кЈп жасушалы а¬залар µрыєтан¬ан бiр жµмыртєа жа сушадан
(зигота) дамиды. Бiр типке тиiстi а¬залар тµєымыны¦ дамуы кЈп
жа¬ынан µєсас. Барлыє хордалы жануарларда
эм бриондыє даму ке-
зе¦iнде iшкi єа¦єа — хорда єалыптасады, жЇйке тЇтiкшесi, алєымны¦
алды¦¬ы жа¬ында желбезек жарыєтары пайда болады.
Омыртєалыларды¦ бастапєы даму басєыштары Јте µєсас (57-сурет).
Бµл дЎлелдер К. Бер тарапынан эмбриондарды¦ µєсастыє за¦ында µсы-
ныл¬ан. Эмбриондарды¦ µєсастыє за¦ыны¦ дЎлелi: «Эмбрион бастапєы
даму ке зе¦iнде типтiк жалпы белгiлерi жа¬ынан Јзара µєсас бо лады».
ўр тЇрлi жЇйелiк топєа тиiстi а¬залар дамуыны¦ µєсас болуы — олар-
1 клоакалылар (ехидна);
2 єалталылар (кенгуру);
3 жµп тµяєтылар (ᵬы);
4 жыртєыштар (мысыє);
5 приматтар (мартышка);
6 адам.
57-сурет.
Омыртєалыларда¬ы
тµєым µєсасты¬ы:
102
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
Эмбриондыє дивергенцияны єалай тЇсiнесi¦?
Биогенетика за¦ыны¦ ма¦ызы єандай?
Биогенетикалыє за¦дарды кiмдер зерттеген?
ды¦ келiп шы¬у бiрлiгiнi¦ дЎлелi. Кейiнгi эмбриондыє дамуда сынып-
єа, жанµя¬а, тЇрге жЎне е¦ со¦ында жеке а¬за¬а тЎн белгiлер дамиды.
Эмбрионны¦ даму Їдерiсiнде белгiлердi¦ бЈлiнуi эмбриондыє
дивер-
генция деп аталады. Бµл — тЇрдi¦ тарихи дамуында Ўр тЇрлi жЇйелiк
топєа тЎн белгiлердi кЈрсетедi.
А¬за Јзiнi¦ даму кезе¦iнде Їнемi Јзгерiп отырады. Мутация жЇк-
тiлiктi¦ бастапєы кезе¦iнде а¬заны¦ єµрылысы мен
зат алмасуына
Ўсер ететiн гендердi¦ Јзгеруiне Ўкеледi. ¤згерген белгiлер кейiнгi даму
барысында ма¦ызды рЈл ойнайды.
Бастапєы хорда жЇйке тЇтiкшесiнi¦ пайда болуына Ўсерiн тигiзедi,
оны¦ жойылуы дамуды тоєтатады. Сондыєтан ал¬ашєы басєышта¬ы
Јзгерiстер дамудан артта єалу¬а яки жойылу¬а себеп болады. Кейiнгi
басєышта¬ы Јзгерiстер аз мЎндi белгiлерге Ўсер етiп, а¬за
Їшiн пайда-
лы белгiлердi єалыптастырады жЎне бµл Јзгерiс таби¬и тЇрде iрiктелiп
отырады.
јазiргi заман жануарларыны¦ эмбриондыє даму басєышында
ата-тегiне µєсас белгiлерiнi¦ пайда болуы мЇшелер єµрылысында¬ы
эволю циялыє єайта єалыптасуды кЈрсетедi. А¬за Јзiнi¦
даму бары-
сында бiр жасушалы (зигота) басєыштан Јтедi, я¬ни бастапєы амїба
тЎрiздес басєышты филогенетикалыє тµр¬ыдан єайталайды. Барша
омыртєалыларда, жо¬ары єµрылысты а¬заларда алдымен хорда пайда
болады, кейiн омыртєа
сЇйегiне айналады, ал оларды¦ ата-тегiнде хор-
да Јмiр бойы саєталып єал¬ан. Эмбриондыє даму барысында єµстар-
да, сЇт єоректiлер мен адамда алєым айналасында желбезек болады.
јµрлыєта тiршiлiк ететiн омыртєалылар эмбрионында желбезек жа-
рыєтарыны¦ болуы, оларды¦ желбезекпен тыныс алуы балыє тЎрiздес
ататектен келiп шыєєан ды¬ын бiлдiредi.
Адам эмбрионыны¦ ал¬ашєы басєыштарында жЇрек єµрылысы ба-
лыєтардiкiне µєсайды: бiр єарынша мен бiр жЇрекшеден єµралады, єан
айналу ше¦берi бiреу болады. Жо¬арыда келтiрiлген мысалдар дербес
даму мен тарихи даму ортасында¬ы байланысты кЈрсетедi.
Генетика — а¬заларды¦ екi єасиетiн: тµєым
єуалаушылыє пен
Јзгергiштiктi зерттейдi.
Тµєым єуалаушылыє — а¬заны¦ Јз белгiлерi мен даму ерекшелiк
терiн келесi µрпаєтар¬а Јткiзу єасиетi. Тµєым єуалаушылыє арєылы
тЇр ше¦берiндегi барлыє жеке а¬залар µєсас болады. Тµєым єуалау
шылыє жануарларды¦, Јсiмдiктер мен микроа¬заларды¦ тЇрiн, сµр
пын, тµєымын жЎне басєа белгiлерiн µрпаєтанµрпаєєа саєтап Јткiзу
мЇмкiндiгiн бередi.
Белгiлердi¦ тµєым єуалауы кЈбею арєылы жЇзеге асады. Жыны
стыє кЈбеюде жа¦а µрпаєтар µрыєтану кезiнде дЇниеге келедi. Тµєым
єуалау шылыєты¦ материалдыє негiздерi — жыныстыє жасушалар¬а
тиiстi хромо сомалар мен онда¬ы гендер. Ген ДНјны¦ белгiлi бiр бЈлi
гi бол¬андыєтан, арнайы белгiлердi¦ дамуын аныєтайды яки аєуыз
молекуласын єалыптастырады. Жыныссыз жЎне вегетативтiк кЈбеюде
жа¦а µрпає бiр жасушалы яки кЈп жасушалы єµрылымдардан дамиды.
КЈбеюдi¦ мµндай тЇрлерiнде де µрпаєтар арасында¬ы
байланыс гендер
арєылы жЇзеге асады.
¤згергiштiк — а¬заны¦ жа¦а белгiлерi мен єасиеттерiн кЈрсету
єабiлетi. ¤згергiштiк арєылы тЇр ше¦берiндегi жеке а¬за бiр-бiрiнен
ерекшеленедi. Демек, тµєым єуалаушылыє пен Јзгергiштiк — а¬заны¦
бiрбiрiне єарамаєарсы, бiрає Јзара байланысты єасиетi. Тµєым єу
алау арєылы тЇрдi¦ бiркелкiлiгi саєталса, Јзгергiштiк керiсiнше тЇрдi
Ўр тЇрлi етiп Јзгертедi. Бiр тЇрдi¦ жеке а¬залары арасында¬ы айыр
машылыєтар а¬за генотипiнi¦ Јзгеруiне байланысты болуы мЇмкiн.
¤згергiштiк сыртєы жа¬дайлармен де белгiленедi.
Белгiлi бiр а¬заларды¦ барлыє гендерiнi¦ жиынты¬ы
генотип деп
аталады. А¬заны¦ барша белгiлерi мен єасиеттерiнi¦ жиынты¬ы
фено
XI тарау
Генетиканы¦ негiзгi µ¬ымдары
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
Генетиканы¦ негiзгi µ¬ымдары
¤згергiштiк за¦дары
Адам генетикасы
V
Б¤ЛIМ
§ 43. Тµєым єуалаушылыє жЎне Јзгергiштiк