A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

104
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
тип деп єолданылады. Мµнда тек а¬заны¦ сыртєы белгiлерi (терiсiнi¦ 
тЇсi, шаш, єµлає яки мµрын пiшiнi, гЇлдердi¦ ре¦i) емес, сондай­ає 
биохимиялыє (аєуызды¦ єµрылысы, фермент белсен дiлiгi, єанда¬ы 
гормондар єаныєпасы жЎне басєалар), гистология лыє (жасушаны¦ 
пiшiнi, µлпалар мен дене єµрылысы), анатомиялыє (дене єµрылысы, 
дене мЇшелерiнi¦ орналасуы) белгiлерi де кiредi. 
Жыныстыє кЈбеюде белгiлердi¦ бiрнеше µрпаєтар барысында тµєым 
єуалаушылы¬ыны¦ негiзгi  за¦дылыєтарын ал¬аш рет чех ¬алымы Гре­
гор Мендель 1865 жылы жарияла¬ан едi. Оны¦ зерттеулерi кЈп уаєытєа 
шейiн  дµрыс ба¬аланбай келдi. 1900 жылы Мендель зерттеулерiн Їш 
iрi ¬алым Г. де Фриз, Е. Шермак жЎне К. Корренстер єайта тауып жЎне 
бекiтiп бердi. Сондыєтан 1900 жыл биологияны¦ жа¦а пайда бол¬ан 
саласы — гене тика¬а негiз салын¬ан жыл деп есептеледi. Г. Мендель 
Јз тЎжiрибелерiн асбµршаєпен Јткiздi. Бµл Јсiмдiктердi¦ тЇрлерi кЈп, 
олар жаєсы сипаттал¬ан тµєым єуалаушылыє белгiлерiмен бiр­бiрiнен 
ерекшеленедi. МЎселен, оны¦ гЇлдерi ає жЎне єызыл, саба¬ы биiк жЎне 
аласа, дЎндерi сары жЎне жасыл, тегiс яки бЇрiскен тЇрлерi бар. Мiне, 
осы єасиеттерiнi¦ Ўрбiрi осы тЇр ше¦берiнде тµєым єуалайды. Асбµр­
шає Јздiгiнен тоза¦данады, бiрає шеттен тоза¦дануы да мЇмкiн.
Мендель зерттеген асбµршаєты¦ тµєым
єуалаушылыє белгiлерi
1.
2.
3.
4.
5.
Генетика ¬ылымы ненi Їйретедi?
Тµєым єуалаушылыє деген не?
¤згергiштiк деп ненi айтады?
Ген деген не?
Генотип пен фенотип µ¬ымын Јзара салыстыр.
  § 44. Тµєым єуалаушылыєты зерттеудi¦ гибридтiк Ўдiсi
Белгiлер
Доминант
Рецессив
дЎн пiшiнi
дЎн тЇсi
гЇл тЇсi
сабає µзынды¬ы
дЎн пiшiнi
тегiс
сары
єызыл
µзын
жай єабыє
бЇрiскен
жасыл
ає
єысєа
буынды єабыє
Мендель тексерудi¦ гибридологиялыє Ўдiсiн — аныє белгiлерiмен 

105
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
бiр­бiрiнен ерекшеленiп тµратын ата­ана формаларын будандастыру 
Ўдiсiн єолданды жЎне баєыланып жатєан белгiлердi¦ бiрнеше µрпає­
тарда єалай єалыптасатынын зерттедi. Ол болжам жасау жолымен 
Јсiмдiк тердi¦ Ўр тЇрлi белгiлерiнен бiреуiн яки бiр­бiрiне єарама­єар­
сы бiрнеше белгiлердi айырып алды да, кезектесiп келетiн бiрнеше 
µрпаєтарда єалай болатынын баєылады. Мендель тЎжiрибелерiнi¦ 
ма¦ыздылы¬ы зерттелiп жатєан белгiлердi¦ барлыє жеке а¬заларда 
кЈрiнуiн Јлшемi жа¬ы нан аныє есептеуiнде болып табылады. Бµл о¬ан 
тµєым єуалаушылыєта¬ы белгiлi Јлшемдiк за¦ды лыєтарды белгiлеп 
алу¬а мЇмкiндiк бердi. Мендель єолдан¬ан тЎсiл — гибридтеу яки бу­
дандастыру деп аталады.
Тµєым єуалаушылыє за¦дарын талдауды Мендель моногибридтi 
будандасудан тµєым єуалаушылыє тµр¬ысынан бiр жµп белгiсiмен Јзге­
шеленетiн ата­ана а¬заларын будандастырудан бастады.
ДЎнi сары жЎне жасыл асбµршаєтар будандастырылса, сол будандас­
тыру нЎтижесiнде алынатын бiрiншi µрпає гибридтердi¦ бЎрi  сары 
дЎндi болады. јарама­єарсы белгi (дЎндердi¦ жасылды¬ы) жойылып 
кетедi. Сондай­ає дЎнi тегiс жЎне бЇрiскен Јсiмдiктер Јзара буданда­
сты­рыл¬анда, бiрiншi µрпає (F
1
) тегiс дЎндi бол¬ан, єызыл жЎне ає 
гЇлдi асбµршає тарды Јзара будандастыр¬анда, F
1
 (бiрiншi буын) єы­
зыл гЇлдi болды. Мендельдi¦ бiрiншi µрпає гибридтерiнi¦ бiркелкiлiгi 
осылайша дЎлел денген. ДЎндердi¦ сары ре¦iнен єµрал¬ан белгi  жасыл 
ре¦нi¦ шы¬уына жол єой майды жЎне F
1
 гибридтерiнi¦ бЎрi сары (бiр 
ре¦дi) болып єалады.
Белгiнi¦ жо¬ары тµруы доминанттыє, ал жо¬ары тµратын белгi доми­
нанттыє белгi деп аталады. Мендельдi¦  бiрiншi  за¦ы — доминанттыє 
за¦ы яки бiрiншi буында бiртЇрлiлiк за¦ы деп аталады.
јарастырыл¬ан мысалдарда дЎннi¦ сары, тегiс пiшiндерi, гЇлдi¦ 
єызыл тЇсi дЎннi¦ жасыл тЇсiне, ал тегiстiгi бЇрiскен тЇрiне, гЇлдi¦ ає 
ре¦iне доминанттыє, я¬ни Їстемдiк етедi. јарама­єарсы, я¬ни F
1
­де  
1.
2.
3.
4.
Тµєым єуалаушылыє за¦дылыєтарын бiрiншi кiм тапєан?
Мендель тЎжiрибелерiн єайсы ¬алымдар єайта тапты?
Мендель Јз тЎжiрибелерiн єай Јсiмдiкте жЇргiздi?
Мендель тЎжiрибелерiнi¦ ма¦ызы неде?
§ 45.  Мендель за¦дары. Мендельдi¦ бiрiншi за¦ы

106
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
кЈрiнбейтiн белгi рецессивтiк белгi деп аталады. Доминанттыє белгiлер 
Їлкен Ўрiптермен, мысал Їшiн (А), ал рецессивтiк белгi кiшi Ўрiппен 
(а) белгiленедi.
Егер а¬за генотипiнде екi бiр тЇрлi ген бар болса, ондай а¬за гомози­
готалыє а¬за делiнедi. Гомозиготалыє а¬за доминанттыє (АА яки ВВ) 
яки рецессивтiк (аа яки bb) кЇйде болады.
Егер аллель гендердi¦ бiр­бiрiнен айырмашылы¬ы бар болса, я¬ни 
бiрi доминанттыє, екiншiсi рецессивтiк (Аа яки Вb) болса, мµндай 
генотиптi а¬за гетерозиготалыє а¬за деп аталады.
Мендельдi¦ бiрiншi за¦ын тЈмендегiдей тЇсiндiруге болады: егер бiр 
жµп  белгiсiмен  ерекшеленетiн  гомозиготалыє  а¬залар  Јзара  будандас­
тырылса,  F
1
  гибридтер  ата­ана  а¬заларыны¦  бiр  белгiсiне  иелiк  етедi, 
фенотиптiк жЎне генотиптiк жа¬ынан бiрдей болады.
Асбµршає Јсiмдiгiнi¦ дЎнi ре¦i (сары жЎне жасыл) мен дЎнiнi¦ 
пiшiнi (тегiс жЎне бЇрiскен) тЇрлерiн будандастырып, F
1
 буынында 
алын¬ан нЎтижелердi кЈремiз.
F
1
 (бiрiншi µрпає
)
тегiс
сары
жасыл
тегiс
P  (ата­ана)
бЇрiскен
Гаметалар
сары
Шала доминанттыє. Бiрiншi µрпає гибридтерi бiркелкi болады де­
ген за¦ жо¬арыда келтiрiлген мысалдарда  гибридтердi¦ бЎрi сыртта 
ана¬а яки ата¬а µєсас бол¬анда, я¬ни доминанттыє байєал¬анда iске 
асады. Бµл Ўрєашан да байєала бермейдi. Гетерозиготалыє пiшiндер­
де белгiлерi кЈбiнесе аралыє сипатєа ие болады, я¬ни доминанттыє 
шала болуы мЇмкiн. ТЈменде намазшамгЇл Јсiмдiгiнi¦ екi тµєым єу­
алау формасыны¦ тоза¦дану нЎтижелерi кЈрсетiлген. Оларды¦ бiрiнi¦ 
гЇлi — єызыл, екiншiсi — ає. Бiрiншi µрпає гибридтердi¦ барлы¬ы єы­
з¬ыш гЇлдi, я¬ни аралыє сипатта болады.
Шала доминанттыє — ке¦ тарал¬ан єµбылыс. Шала доминанттыє, 
я¬ни аралыє тµєым єуалау єµлпынай жемiсiнi¦ ре¦iнен, єµстар ма­
сары
тегiс