A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

110
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
ласєан. Мейозда гомологты хромосомаларды¦ Ўрбiр жµбы гаметаларда 
бiреуден єалуын о¦ай тЇсiнсе болады, егер сондай бол¬анда, гамета­
ларда Ўрбiр жµпта бiреуден ген єалады. Моногибридтiк будандастыруда 
белгiлердi¦ бЈлiнуiнi¦ цитологиялыє негiз дерi — мейоз нЎтижесiнде 
гомологиялыє хромосомаларды¦ таралуы жЎне гаплоидтыє жыныс 
жасушаларыны¦ пайда болуы.
Аллельдi  гендер. Моногибридтiк будандастыруда¬ы тµєым єуалау 
за¦ды лыєтары туралы келтiрiлген материал генетиканы одан Ўрi те­
ре¦iрек зерттеуге байланысты кейбi𠵬ымдарды тЇсiндiруге мЇмкiндiк 
бердi. Бiрiн­бiрi жоєєа шы¬аратын белгiлердi¦ дамуын аныєтап беретiн 
гендерге жµп єµрайтын асбµршає, намазшамгЇл жЎне басєаларды¦ 
тµєым єуалауын мысал ретiнде кЈруге болады. МЎселен, асбµршає 
дЎндерi ре¦iнi¦ сары жЎне жасыл генi, гЇл ре¦iнi¦ ає жЎне єызыл 
тЇстi белгiлейтiн генi, та¬ы басєалар осы жµптар¬а жатады. Жµп ген­
дер аллель гендер деп аталады. Демек, асбµршає дЎндерi ре¦iнi¦ сары 
жЎне жасыл гендерi — аллель гендер (аллельдер). Аллель гендер гомолог­
ты, я¬ни жµп хромосомаларда орналасады, соны¦ салдарынан мейоз 
Їдерiсiнде олар Ўр тЇрлi гамета лар¬а Јтiп кетедi. 
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Моногибридтiк будандастыру дегенiмiз не?
Моногибридтiк будандастыруда фенотиптiк жЎне генотиптiк 
бЈлiну єандай єатынастарда болады?
Мендельдi¦ бiрiншi жЎне екiншi за¦дарын тЇсiндiрiп бер.
Аралыє тµєым єуалаушылыє дегенiмiз не?
Аллель гендер дегенiмiз не?
Тµєым єуалау за¦дылыєтарыны¦ цитологиялыє негiздерiн тЇсiн­
дiр.
Гаметалар
Гаметалар
a
a
a
a
a
a
a
a
A
A
A
A
A
A
A A

111
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
Мендельдi¦  Їшiншi  за¦ы. Бiр жµп аллельдердi¦ тµєым єуалауы, 
Мендель Їшiн доминанттыє гибридтерде рецессивтiк аллельдердi¦ 
Јзгермей тiндiгi, белгiлердi¦ 3:1 єатынаста бЈлiнетiнi жЈнiнде та¬ы бiр­
неше за¦дар ашу¬а мЇмкiндiк бердi. Ажыралу єµбылысы гаметаларды¦ 
жµп генiн, ал аллель дердi¦ тек бiр генiн саєтауы гаметаларды¦ генотип 
тазалы¬ын зерттеуге жол ашты. 
Бiрає а¬залар бiр­бiрiнен Јте кЈп белгiлерiмен ерекшеленедi. Екi 
жЎне одан кЈп белгiлердi¦ тµєым єуалаушылыє за¦дарын дигибридтiк 
немесе полигибридтiк будандастыру арєылы зерттеуге болады.
Дигибридтiк яки полигибридтiк будандастыру деп екi немесе одан 
да кЈп жµп белгiлерiмен ерекшеленген ата­ана а¬заларыны¦ Јзара 
будандасуын айтамыз. Дигибридтiк будандасуды тексеру Їшiн Мендель 
екi жµп белгiсiмен: дЎнiнi¦ ре¦i (сары жЎне жасыл) жЎне пiшiнi (тегiс 
жЎне бµдыр) бол¬ан гомозигота кЇйiндегi асбµршає Јсiмдiктерiн 
будандастырды. Асбµршає дЎнiнi¦ сары ре¦i (А) жЎне тегiс пiшiнi (В) 
доминантты, жасыл ре¦i (а) жЎне бЇрiскен пiшiнi (b) рецессивтi болады. 
ўрбiр Јсiмдiк бiр типтегi гаметаларда жасайды. Мµндай гаметаларды¦ 
єосылуынан алын¬ан нЎсiлдi¦ бЎрi бiркелкi, я¬ни сары­тегiс болады. 
Бiрiншi буын гибридтерiнде Ўр жµп аллель гендердi¦ тек бiреуi ¬ана 
гаметалар¬а тЇсiп єалады. Я¬ни бiрiншi мейоз бЈлiну нЎтижесiнде А ген 
В генмен бiр гамета¬а яки b генмен тЇсуi мЇмкiн, сол сияєты А ген В 
генмен яки b генмен бiр гамета¬а тЇсуi мЇмкiн.
ўрбiр а¬зада Јте кЈп жыныстыє жасушалар тЇзiледi. Ста тистикалыє 
за¦дылыєтар бойынша, Ўрбiр гибридте тЈрт тЇрлi (25%­дан) — АВ, Аb, 
aB, аb гаметалар пайда болады. ёрыєтану Їдерiсiнде бiр а¬за гамета­
лары екiншi а¬за гаметаларымен кездейсоє µшы расуы мЇмкiн. Мµны 
Пенет торкЈзiнi¦ жЎрдемiмен оп­о¦ай аныєтай аламыз. Пенет торкЈзiне 
горизонталь бойынша бiр а¬за гаметалары, вертикаль бойынша тор 
кЈздердi¦ сол жа¬ына екiншi а¬за гаметалары жазылады. Ал тор кЈздер 
iшiне гаметалар єосылуынан пайда бол¬ан зиго таларды¦ генотипi 
жазылады. (112­беттегi 59­сурет). F
2
 белгiсi бар а¬заларды фенотип бо­
йынша  есептеп шы¬у Јте о¦ай.
Гибридтер фенотип бойынша тЈрт топєа бЈлiнедi: 9 сары­тегiс; 3 
жасыл­тегiс; 3 сары­бµдыр; 1 жасыл­бµдыр гибридтер пайда болады. 
Егер Ўрбiр белгiлер бойынша бЈлiнудi есептеп шы¬атын болсає, сары 
дЎннi¦ саны жасыл¬а, тегiс пiшiннi¦ саны бµдыр пiшiнге єара¬анда 
§ 48.  Дигибридтi будандастыру. Мендельдi¦ Їшiншi за¦ы. 

112
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V   Б¤ЛIМ
3/1 болады. СЈйтiп, дигибридтiк будандастыруда Ўр жµп белгiлер басєа 
жµп белгiлерге байланыспа¬ан кЇйде дЎл моногибридтiк будандасуда¬ы­
дай бЈлiнуге тЇседi.
ёрыєтану барысында гаметаларды¦ кездейсоє µшырасу мЇмкiндiгi 
бЎрiне бiрдей. Пайда бол¬ан гаметаларды¦ зиготаларында гендердi¦ Ўр 
тЇрлi комбинациялары iске асады. Дигибридтiк будандасуда гендердi¦ 
Ўр тЇрлi комбинациялары нЎтижесiнде белгiлердi¦ дербес кЇйде Їлес­
тiрiлуi, егер жµп аллель гендер Ўр тЇрлi гомологтыє хромосомаларда 
орналасєан болса ¬ана iске асады.
Мендельдi¦ Їшiншi за¦ын тЈмендегiдей тЇсiндiру мЇмкiн: екi яки одан 
артыє жµп єайшы белгiлерiмен ажыралып тµратын ата­ана а¬залар Јзара 
будандасєанда, гендер жЎне со¬ан сай белгiлер бiр­бiрiнен  дербес µрыє 
єуалайды.
A    сары ре¦;  
a    жасыл ре¦; 
B   дЎннi¦ тегiс пiшiнi; 
b     дЎннi¦ бµдыр пiшiнi.
Гаметалар
Гаметалар
Сары тегiс
Сары тегiс
Сары тегiс
Сары тегiс
Сары тегiс
Сары тегiс
Сары тегiс Сары тегiс
Сары  
бЇрiскен
Сары тегiс
Сары  
бЇрiскен
Сары тегiс
Жасыл 
тегiс
Жасыл 
тегiс
Сары тегiс
Сары  
бЇрiскен
 
Жасыл 
бЇрiскен 
Жасыл 
тегiс
aabb
59­cурет.
Асбµршає Јсiмдiгiндегi 
дЎннi¦ ре¦i жЎне тµєым 
         єуалауы:
Гаме­
талар
Гаметалар
AABB
AaBb
Жасыл бµдыр
A 
b
 
AaBb
AB
aabb
AABB
AB
ab
ab
aВ