Рим құқығының ұғымы, жүйесі Рим құқығының тарихи мәні

Латын тiлiнде Азаматтық деген сөзге civiles. Алайда ius civile қазiргi азаматтық құқыққа толығымен сәйкес келмейдi. Бұл терминмен бiрден Еж. Римнiң ұлттық құқығы сипатталады. Бұл құқықтың тек Рим азаматтарына – квириттерге ғана таралған. Сондықтан, ол кейде Квириттiк құқық деп аталады. Бұл жағдайда ius civile халық құқығына, яғни  ius gentium-ге қарсы шығады. ius gentium Римнiң барлық тұрғындарына тән, соның iшiнде перегриндерге тән құқық болатын. ius gentium перегриндермен Рим азаматтарының арасындағы туындайтын мүлiктiк құқықты реттейтiн болғандықтан, ол Рим азаматтарының құқықтарының бiрi болып табылатын. Рим құқығы терминiмен Рим заңгерлерi кең философиялық категорияны қамтитын, жалпы барлық халыққа тән, олардың табиғи құқығын айқындайтын құқық деп есептеген – ius, naturale - табиғи құқық. ius civile-кей жағдайда құқықтың кей жүйесiне қарсы шығады. Олар преторлардың тәжрибесiнде және магистраттардың тәжрибесiнде қалыптасқан құқық, кейде преторлық құқық деп аталады. Бұл қарсылықта ius civile – халық жиналысында, кейiннен сенаттан шыққан құқық нормаларын белгiлейдi. Сонымен азаматтық құқыққа бүгiнгi түсiнiк бойынша Римде 3 аталған жүйе кiрген:

1.       Цивильдiк құқық (қарапайым құқық)

2.       Халық құқығы.

3.       Преторлар құқығы.

Бұл үш түсiнiкке жалпы терминi ретiнде ius privatium, яғни жеке құқық деген мағынаны бiлдiредi. Жеке құқық көпшiлiк құқыққа қарсы қарсы қойылады. Римнiң классикалық мерзiмдегi Ульпиан атты заңгерi құқықтың осы 2 саласын былай бұлектейдi: Көпшiлiк құқық - бұл Рим мемлекетiнiң мәртебесiне және жағдайына қатысты құқық, ал Жеке құқық жеке тұлғалардың мұдделерi мен пайдасына қатысты құқық. Сонымен жеке және көпшiлiк құқықтарды ажырататын жағдай Ульпианның ойы бойынша құқықтық қорғаудағы сипаты: Көпшiлiк құқық саласына жеке тұлғалардың мүдделерiн қорғайтын нормалар, ал жеке құқық саласына мемлекет мүдделерiн қорғайтын нормалар жатады.

Рим заңгерлерiнiң құқықты көпшiлiк  және жеке құқыққа бөлуi тәжiрибесi бүгiнгi күнгi көпшiлiк құқық жүйелерiнде де кейбiр елдерде қабылданған мысалы: Франция мен Германияда, азаматтық құқықты бөлудi талап етедi. Субъектiлердiң өзара мүлiктiк қатынастарын реттеу. Сауда жағдайындағы қатынастардан бөлiп шығарады.Сауда қатынастары арқылы реттеледi. Азаматтық құқық сауда құқығымен бiрiгiп жеке құқықты қарастырады, ол азаматтық құқық синонимi сипатында қолданылады. Жоғарыда көрсетiлген көпшiлiк мүдделер мен жеке мүдделер құқығын бұлектеу өзiнiң сипаты арқылы да айырмашылықта болады. Жеке қоғамдық қатынастарды реттеуде кұпшiлiк құқыққа келесi принциптер тән:

1.Көпшiлiк құқықтың мәселелерi жеке тұлғалардың келiсiмi арқылы өзгертiлмейдi.

2. Құқықтық нормаларды қандай да жағдайда жеке тұлғалар өзгерте алмайды.

Мiне осы көрсетiлген жағдайларда көпшiлiк құқық мәселерiнiң 2 жақтың келiсiмi арқылы өзгертiлуге болмайтындығы дәлелденедi. Бұндай жағдайда бұгiнгi күнгi теорияда императивтiк, әмiршiлдiк мiндеттi тұрде орындалуы қажет деп аталады. Императивтiк нормалар жеке азаматтық құқықта кездеседi. Мысалы: Римдегi қамқоршылыққа алу институты жеке азаматтық құқық институты болып табылады. Дегенмен, құқық институтына қатысты мәселелер мысалы, қамқоршының қамқорлықтағы тұлғаның мүлкiн өз қарамағына алуы императивтiк нормалармен реттеледi. Жеке азаматтық құқыққа тән емес бұл құқық саласына бiр жағынана екi жақ ұз ерiктерiмен келiсiмге келуi тән болса, 12 кесте заңдарында көзделген.

2. Рим жеке құқығының жүйесі жеке кұқығының құқықтық нормаларының топтастырылуының  анықталған тәртібі.Теорияда құқықтық нормалардың топтастырылуының екі жүйесін атап көрсетеді: пандектілік жэне институциялық.

Пандектілік жүйе төрт негізгі арнайы бөлімдерді қамтиды:

Заттық құкық

Міндеттемелік құқық

Отбасы қүқығы

Мұрагерлік құқық

Институциялық жүйеде жалпы бөлім болмайды, ал негізгі бөлім мынадай бөлімдерге бөлінеді:

Құқық субъектілері

Заттық құқық

Міндеттемелік қүдық

Мұрагерлік құқық.