А. Д. Дінасылов, Э. А. Яхъяев, Е. М. Мажиев

 
 
 
4 
   7.6 Құрастыру сызбаларындағы  шарттылықтар мен 
   қарапайымдылықтар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 
8 Аксонометриялық проекциялар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100 
   8.1 Тікбұрышты проекциялар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 
        8.1.1 Изометриялық проекция   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  102 
        8.1.2 Диметриялық  проекциялар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . .102     
   8.2 Қиғаш бұрышты аксонометриялық проекциялар. . . . . . . . . . . . . . . .. . . 104 
       8.3 Аксонометриялық проекцияның түрін таңдау. . . . . . . . . . . . . . . . . . .   . 106 
9 Сұлбалар және оларды орындау ережелері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . 107 
         9.1 Жалпы қағидалар       . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  . . . . . . . . . . . . . 107 
   9.2 Сұлбаның түрлері және типтері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108    
   9.3 Сұлбаларды орындауға қойылатын жалпы талаптар. . . . . . . . . . . . . . . .109 
                    9.3.1 Сұлбалар номенклатурасы. Пішімдер. Сұлба коды. . . . . . . . . . . . . 109 
        9.3.2 Сұлбаны тұрғызу   . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  110    
        9.3.3 Элементтердің шартты графикалық белгілеулері . . . . . . . . . . . . . . 112 
        9.3.4 Өзара байланыс сызықтары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 
          9.3.5 Мәтіндік ақпарат       . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  114 
          9.3.6 Элементтер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .  115 
           9.4 Электрлік принциптік сұлбаларды орындау. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 117 
           9.5 Басқа типтегі сұлбаларды орындау мысалдары  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124     
Әдебиеттер тізімі   . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  128 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                   
                                                     
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
5 
Кіріспе 
 
Ұсынылып  отырған  оқу  құралы  техниканың  түрлі  салалары  үшін 
бакалаврлар  даярлаудың  жалпы  техникалық  негізінде  жатқан  мынандай: 
«Инженерлік  және  компьютерлік  графика»,  «Компьютерлік  сызу  негіздері 
және 3D модельдеу», «Инженерлік графика» және басқа да пәндер бойынша, 
негізінен  машықтану  сабақтарында  баяндалатын  материалдан  тұрады.  Осы 
пәндерді  оқу  барысында  конструкторлық  құжаттарды  дайындауға,  оқуға, 
сақтау  мен  беру  үшін  қажетті  білімдер,  орындай  білулер  мен  дағдылар 
қалыптасады.  
Қазіргі  уақытта  сызбаларды  дайындау  компьютерлік  технологиялар 
көмегімен  орындалады,  және  де  осымен  байланысты  маманға  сызбалар 
орындалатын  ережелерді  білу  міндетті  емес  деген  пікір  таралған.  Бірақ  бұл 
мүлдем  қате  пікір,  өйткені  басқаны  былай  қойғанда  бұйымдардың  3D 
модельдерін  пайдалану  кезінде  де,  оларды  жасау  үшін  дұрыс  безендірілген 
кәдімгі  сызбалар  қажет  етіледі:  оларда  барлық  қажетті  кескіндер  мен 
түсіндірмелер  келтірілуі,  өлшемдер  дұрыс  қойылуы,  сызба  жақсы  «оқылуы» 
және т.б. болуы тиіс. 
Бұл  оқу  құралында  конструкторлық  құжаттарды  (сызбалар,  сұлбалар, 
мәтіндік  ақпараттар)  орындау  ережелеріне  қатысты  тек  қажетті  шағын 
мәліметтер  ғана  берілген.  Осы  оқу  құралының  материалы  баяндалатын, 
пәндер көлемдерінің шектеулігіне, және де бұл пәндерді студенттер негізінен 
бірінші  курста  оқитындықтан,  сондай-ақ  олар  бұған  дейін  сызбаларды 
безендіруге  қатысты  тақырыптар  (пішіндерді  сызу,өлшемдерін  және  
жіберілімдерін   қою,  сызбаларда  бет кедір-бұдырлығын көрсету,  техникалық 
талаптарды  тағайындау  және  т.б.)  қарастырылатын  механика  және  материал 
тану  сияқты  пәндерді  әлі  оқымағандықтан  бірқатар  сұрақтар  мұнда 
қарастырылмайды.  Қажеттілік  туындаған  жағдайда  оқырманға  неғұрлым 
толық анықтамалық әдебиеттерді  [36-44] қарауды ұсынамыз. 
 
  

 
 
 
6 
 
1  Жалпы мәліметтер 
1.1 Сызба туралы  ұғым
                                           
 
Машиналарды,  аппараттарды,  механизмдер  мен  құралдарды  жобалау, 
жасау  және  пайдалану  мамандардан  техниканың  барлық  салаларында 
бұйымға қатысты техникалық құжаттармен жұмыс істей білуді  талап етеді. 
Бұйым  деп  өндірістік  кәсіпорындармен  шығарылатын  кез-келген  зат 
немесе  заттар  жиынтығы  аталады.  Айтарлықтай  дәрежеде  бұйымның  сапасы 
техникалық құжаттардың,  соның ішінде сызбалардың сапасымен қамтамасыз 
етіледі.  
Сызба  –  бұл  бұйымның  (машинаның,  құралдың,  құрылғы  немесе  оның 
бөліктерінің)  кескіндерінен  және  де  бұйымды  жасау  технологиясы,  өндіру, 
жинау және бақылауды жүзеге асыруға қажетті басқа мәліметтерден тұратын 
графикалық  құжат.  Дұрыс  орындалған  сызба  маманға,  ол  менгерген  тілге 
тәуелсіз  түсінікті,  үлкен  көлемде  ақпарат  беруі  мен  көрнекілікке  ие  болуы 
тиіс.  Бірақта  «сызбаны  оқу»  оларды  орындаудың  ережелерін  және 
шарттылықтарын білуді талап етеді. 
1.2 Стандарттар туралы бастапқы  мәліметтер 
Іс  әрекеттердің  барлық  аумақтарында  ережелерді  тағайындау  мен 
қолдану  стандарттау  деп  аталады.  Стандарттау  ғылымның,  техниканың  және 
машықтану 
тәжірибесінің 
біріктірілген 
жетістіктеріне 
негізделген. 
Стандарттау бойынша жұмыстың нақты нәтижесі болып стандарт табылады. 
Инженерлік  графикада  стандарттар  жалпыға  ортақ  және  көп  қайталап 
пайдалану  үшін  тағайындалған  бірқатар  талаптар  немесе  нормалардан 
тұратын  құжаттар  түрінде  келтірілген.  Стандарттарды  қатаң  және  мүлтіксіз 
орындау  талап  етіледі,  өйткені  кейбір  кездері  бір  қарағанға,    тағайындалған 
ережелерден  болмашы  ғана  ауытқудың  өзі  үлкен  қателіктерге  және  тіпті 
апаттарға да алып келуі мүмкін. Тиісті стандарттың бар екендігі туралы біліп 
қана  қоймай,  оны  таба  білу,  сондай-ақ  маманның  еңбек  іс  әрекетіне  тікелей 
қатысы бар негізгі талаптарды есте ұстау маңызды.  
Біздің елімізде және бұрынғы КСРО құрамында одақтас республикалар 
болып  келген  көптеген  елдерде  барлық  өнімдерге,  сонымен  қатар  нормалар, 
ережелер, талаптар, ұғымдар, белгілеулер және т.б. тағайындалған Мемлекет 
аралық  стандарттар  қолданылады.  КСРО  кезінде  бұл  Кеңестік  Социалистік 
Республикалар  Одағының  мемлекеттік  стандарттары  (ГОСТ)  болатын. 
Мемлекет  аралық  стандарттар  (ГОСТтар)  стандарттардың  жоғарғы 
категориясына жатады. Мұнымен қатар Республикалық стандарттар (ҚР СТ), 
салалық  стандарттар,  кәсіпорын  стандарттары,  және  т.б.  стандарттар 
қолданылады.  
Мемлекет 
аралық 
стандарттар 
стандарттардың 
сала 
аралық 
сыныптарына біріктірілген және қазіргі уақытта олардың саны 30 дан асады. 
Әрбір сыныпқа (кешенге) стандарт белгілеуіне енгізілген нөмір берілген.