А. Д. Дінасылов, Э. А. Яхъяев, Е. М. Мажиев

 
 
 
119 
құрылғылар  не  біріктірілген  әдіспен,не  болмаса  таратылған  әдіспен 
кескінделулері мүмкін. 
Біріктірілген  әдіспен  орындалатын  жағдайда,элементтердің  немесе 
құрылғылардың  құрамдас  бөліктері  сұлбада  мүмкіндігінше  бір-біріне  жақын 
етіп кескінделеді. 
Құрамында  үлкен  мөлшерде  контакторлар,релелер  және  әртүрлі 
контактілері  бар  сұлбаларды  таратылған  әдіспен  орындайды,  мысалы, 
автоматика  және  элетр  жабдықтарының  сұлбалары.  Мұндай  жағдайда 
сұлбаның  көрнекілігін  арттыру    үшін  элементтер  мен  құрылғылардың 
құрамдас  бөліктерін,  сондай-ақ  құрылғылардың  жекеленген  элементтерін 
сұлбаларда  әртүрлі  орындарда  кескіндейді.  Сұлбаларды  орындаған  кезде 
тізбекті  әдісті  пайдаланған    дұрыс  болады,және  оның  мәні  мынада:  бір 
тізбекке  кіретін  элементтердің  ШГБ  немесе  олардың  құрамдас  бөліктерін 
горизонталь  немесе  тік  сызықтар  бойынша  бірінен  кейін  бірін  тізбектей 
көрсетеді,  ал  жекелеген  элементтерді  олардың  қасынан  параллель  (не 
горизонталь, не тік) жолдар жасай отыра көрсетеді. Сұлбаны тізбекті әдіспен 
безендіру  кезінде  жолдарды  9.7  суретте  көрсетілгендей  араб  сандарымен 
нөмірлеуге рұқсат етіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Элементтерді  немесе  құрылғыларды  сұлбаның  бос  сызба  өрісінде 
таратылған  әдіспен  кескіндеу  кезінде  біріктірілген  әдіспен  орындалған 
элементтердің  немесе  құрылғылардың  ШГБ-де  онда  орналастыруға  рұқсат 
етіледі.  Мұндай  жағдайда  бұйымда  бір  бөлігі  ғана  пайдаланылатын 
элементтер 
мен 
құрылғыларды 
олардың 
пайдаланылған 
және 
пайдаланылмаған  бөліктерін  немесе  элементтерін  (мысалы,  көп  контактілі 
реленің  барлық  контактілерін  көрсетеді)  көрсете  отырып  толығымен 
кескіндейді.  Пайдаланылмаған  элементтердің  (бөліктердің)  шығыстарын 
(контактілерін)  пайдаланылған  элементтердің  (бөліктердің)  шығыстарына 
(контактілеріне) қарағанда қысқарақ етіп кескіндейді (9.8 сурет). 
 
 
Рисунок 9.7 – Пример выполнения схемыстрочным способом 
 
            9.7 сурет – Тізбекті әдіспен орындалған сұлба мысалы 
 

 
 
 
120 
Сұлбалар  көп  сызықты  немесе 
бір 
сызықты 
етіп 
кескінделіп 
орындалулары  мүмкін.Көп  сызықты 
кескін жағдайында (9.9,а сурет) әрбір 
тізбекті 
жеке 
сызық 
ретінде 
көрсетеді,және 
бұл 
тізбектердегі 
элементтерді  жеке  ШГБ  ретінде 
кескіндейді.  Бір  сызықты  кескін 
жағдайында  (9.9,б  сурет)  бірдей 
қызмет атқаратын барлық тізбектерді 
біз сызықпен көрсетеді,ал тізбектердегі бір-бірінен айнымайтын элементтерді 
бір шартты графикалық белгілеумен кескіндейді.  
Жеке  принциптік  сұлбасы  орындалған  элементтердің  немесе 
құрылғылардың  кез-келгені,  бұйымның  сұлбасына  кіретін  элемент  ретінде 
орын алатындықтан ГОСТ 2.710-81 сәйкес өзінің міндетті позициялық әріптік-
сандық белгілеуі болуы тиіс. Сұлбаның әртүрлі элементтері үшін  ШГБ тиісті 
стандарттарда [21-34] келтірілген. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жеке  принциптік  сұлбасы  жоқ  құрылғыларды  және  атқарушылық 
топтарды  ГОСТ  2.710-81  [25]  сәйкес  белгіленгені  дұрыс  болады. 
Элементтерге 
позициялық 
белгілеулерді 
берілген 
бұйым 
шегінде 
тағайындайды.  Элементтерге  немесе  құрылғыларға  реттік  нөмірлерді 
элементтер  немесе  құрылғылар  топтарының  шегінде,  оларға  сұлбада  бірдей 
әріптік позициялық белгілеулер берілгендіктен бірден бастап тағайындалады, 
мысалы,  С1,  С2,  С3  және  т.с.с.,  R1,  R2,  R3  және  т.с  .с.  Реттік  нөмірлерді 
элементтердің  немесе  құрылғылардың  сұлбада  орналасу  ретіне  сәйкес 
жоғарыдан  төмен  және  солдан  оңға  қарай  тағайындау  қажет.  Позициялық 
белгілеулерді  сұлбада  элементтердің  немесе  құрылғылардың  ШГБ  қасына 
 
Рисунок 9.8  
 
9.8 сурет 
  
 
                         
фрон-
тальной 
изомет-
рии 
а) көп сызықты кескінде        б) бір сызықты  кескінде 
9.9 сурет – Сұлбаның кескіні 
 

 
 
 
121 
және  элементтермен  құрылғылардың  оң  жағына  немесе  үстіне  кескіндейді. 
Принциптік сұлбада бұйымды құрайтын барлық элементтер мен құрылғылар 
бір  мәнді  анықталулары  тиіс,  және  сұлбада  көрсетілгенде олардың бір  мәнді 
белгілеулері болуы керек. 
Барлық  элементтермен  құрылғылар  туралы  берілгендер  элементттер 
тізіміне  жазылған  болулары  тиіс;  тізіммен  элементтердің  арасындағы 
байланыс позициялық белгілеулер көмегімен орындалуы тиіс. 
Жекеленген жағдайларда ШГБ және позициялық белгілеулердің қасына 
параметрлердің 
номинал 
мәндерін 
жазады. 
Сондай-ақ, 
төменде 
көрсетілгендей  өлшемдер  бірліктерін  белгілеудің  шарттты  әдісін  қолдануға 
рұқсат етіледі. 
Резисторлар үшін (9.10 сурет): 
а) 0-ден 999 Ом-ға дейін - өлшемдер бірліктерін көрсетпейақ; 
б)  1· 10
3 
– нен  999     Ом-ға  дейін  -  килоомдарда,  өлшемдер  бірліктерін 
кіші к әрпімен белгілеп; 
в) 1· 10
6 
нен
 
 999 · 10
6 
 Ом-ға дейін - мегаомдарда, өлшемдер бірліктерін 
бас М әрпімен белгілеп; 
г)  1·  10
9 
ОМ-нан  жоғары  -  гигаомдарда,  өлшемдер  бірліктерін  бас  Г 
әрпімен белгілеп. 
 
 
 
 
 
 
Конденсаторлар үшін: 
а)    0  ден    9999·10
-12 
Ф-ға  дейін  пикофарадада,  өлшемдер  бірліктерін 
көрсетпей-ақ; 
б)  1·10
-8 
ден    9999·10
-6 
Ф-ға  дейін  -  микрофарадада,  өлшемдер 
бірліктерін кіші мк әріптерін белгілеп. 
Сұлбада  мәндері  реттеу  жолымен  таңдап  алынатын  параметрлері  бар 
элементтерді  кескіндеген  жағдайда  сұлбадағы  мұндай  элементтердің  қасына 
және  элементтер  тізімінде  жұлдызшалар  қойылады  (мысалы,  L4*),ал 
сұлбаның сызба өрісіне «Реттеу кезінде таңдап алады» ескертпесін жазады. 
Электрлік  принциптік  сұлбаның  бос  сызба  өрісіне  маркалар,  қималар 
және кабельдердің түстері туралы нұсқауларға және кейбір тізбектердің неге 
арналғандығы туралы нұсқауларға (мысалы, микросұлбалардың жабдықталуы 
туралы) қатысты мәтіндік берілгендерді орналастыруға рұқсат етіледі. 
Егер сұлба бірден көп парақта орындалатын болса, онда келесі талаптар 
орындалулары тиіс: элементтерге позициялық белгілеулер берген кезде бұйым 
шегінде  өтпелі  нөмірлеуді  қамтамасыз  ету  қажет,  ал  элементтер  тізімі  бүкіл 
сұлба үшін ортақ болуы тиіс. 
9.11  суретте  электрлік  принциптік  сұлбаны  орындау  мысалы  көрсетіл-
ген; оның элементтер тізімі екі парақта жасалған (9.12 және 9.13 суреттер). 
          9.10 сурет - Резисторлар номиналдарын белгілеу 
 
                         фронтальной изометрии 

 
 
 
122 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
         9.11 сурет - Электрлік принциптік сұлбаны орындау мысалы  
 
                         фронтальной изометрии 

 
 
 
123 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9.12 сурет - 9.11 суреттегі сұлбаға арналған элементтер тізімінің бірінші парағы  
9.11 
 
                         фронтальной изометрии 

 
 
 
124 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9.13 сурет- 9.11 суреттегі сұлбаға арналған элементтер тізімінің екінші парағы 
                         фронтальной изометрии 

 
 
 
125 
 
9.5 Басқа типтегі сұлбаларды орындау мысалдары  
Төменде гидравликалық  сұлбаны (9.14 сурет), пневматикалық сұлбаны 
(9.15сурет),  кинематикалық  сұлбаларды  (9.16  сурет)  және  жылулық 
(энергетикалық ) сұлбаны (9.17 сурет) орындау мысалдары келтірілген.  
 
 
 
                    9.14 сурет- Гидравикалық сұлбаның мысалы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
126 
 
 
                   9.15сурет- Пневматикалық сұлбаның мысалы 
 
 
 
 
 
 
                                          
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
127 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
а) – с ременной и цепной передачей и с цилиндрическим редуктором; 
б) - с ременной передачей, червячным редуктором и цепной передачей. 
 
Рисунок 9.16 – Примеры выполнения кинематических схем привода 
а)   
                         
ф
р
о
н
та
л
ь
н
о
й 
и
зо
м
ет
р
и
и 
б)   
                         
ф
р
о
н
та
л
ь
н
о
й 
из
о
м
ет
р
и
и 

 
 
 
128 
 
9.17 сурет – Жылулық сұлбаны орындау мысалы  
                         фронтальной изометрии 

 
 
 
129 
                                              Әдебиеттер тізімі 
 
1  ГОСТ  2.004-88.  Единая  система  конструкторской  документации.  Об-
щие  требования  к выполнению конструкторских и технологических докумен-
тов  на  печатающих  и  графических  устройствах  вывода ЭВМ. - М.: Стандар-
тинформ, 2011. 
2 ГОСТ 2.101-68. Единая система конструкторской документации. Виды 
изделий. - М.: Стандартинформ, 2007. 
3  ГОСТ  2.102-2013.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Виды  и  комплектность  конструкторской  документации.  -  М.:  Стандартин-
форм, 2014. 
4 ГОСТ 2.103-68. Единая система конструкторской документации. Ста-
дии разработки. - М.: Стандартинформ, 2007. 
5  ГОСТ  2.104-2006.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Основные надписи. - М.: Стандартинформ, 2007. 
6  ГОСТ  2.105-95.  Единая  система  конструкторской  документации.  Об-
щие требования к текстовым документам. – М.: Стандартинформ, 2007. 
7 ГОСТ 2.106-96. Единая система конструкторской документации.  Тек-
стовые документы. - М: Стандартинформ, 2007. 
8 ГОСТ 2.109-73.  Единая система конструкторской документации. Ос-
новные требования к чертежам. - М: Стандартинформ, 2007. 
9  ГОСТ  2.301-68.    Единая  система  конструкторской  документации. 
Форматы.  - М.: Стандартинформ, 2007. 
10  ГОСТ  2.302-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Масштабы. - М.: Стандартинформ, 2007. 
11 ГОСТ 2.303-68. Единая система конструкторской документации. Ли-
нии. - М.: Стандартинформ, 2007. 
12  ГОСТ  2.304-81.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Шрифты чертежные.  - М.: Стандартинформ, 2007. 
13  ГОСТ  2.305-2008.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Изображения - виды, разрезы, сечения. - М.: Стандартинформ, 2009. 
14  ГОСТ  2.306-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения графические материалов и правила их нанесения на чертежах. - 
М.: Стандартинформ, 2007. 
15  ГОСТ  2.307-2011.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Нанесение размеров и предельных отклонений. - М.: Стандартинформ, 2012. 
16  ГОСТ  2.311-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Изображение резьбы.  - М.: Стандартинформ, 2007. 
17  ГОСТ  2.313-  82.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Условные  изображения  и  обозначения  неразъемных  соединений.  -  М.:  Стан-
дартинформ, 2007. 
18  ГОСТ  2.315-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Изображения упрощенные и условные крепежных деталей. - М.: Стандартин-
форм, 2007. 

 
 
 
130 
19  ГОСТ  2.316-  008.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Правила  нанесения  надписей,  технических  требований  и  таблиц  на  графиче-
ских документах. - М.: Стандартинформ, 2009. 
20  ГОСТ  2.317-2011.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Аксонометрические проекции. - М.: Стандартинформ, 2011. 
21  ГОСТ  2.701-2008.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Схемы.  Виды  и  типы.  Общие  требования  к  выполнению.  -  М.:  Стандартин-
форм, 2009. 
22  ГОСТ  2.702-2011.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Правила выполнения электрических схем. -   М.: Стандартинформ, 2011. 
23  ГОСТ  2.703-2011.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Правила выполнения кинематических схем. -   М.: Стандартинформ, 2011. 
24  ГОСТ  2.704-2011.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Правила выполнения гидравлических и пневматических схем.  - М.: Стандар-
тинформ, 2011. 
25  ГОСТ  2.708-81.
 
Единая  система  конструкторской  документации. 
Правила выполнения электрических схем цифровой вычислительной техники. 
-   М.: Стандартинформ, 2008. 
26  ГОСТ  2.710-81.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения буквенно-цифровые  в  электрических схемах.  -  М.:  Стандартин-
форм, 2008. 
27  ГОСТ  2.721-74.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения условные графические в схемах. Обозначения общего примене-
ния. - М.: Стандартинформ, 2008. 
28  ГОСТ  2.722-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения условные графические в схемах. - М.: Стандартинформ, 2008. 
29  ГОСТ  2.723-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения условные графические в схемах. Катушки индуктивности, дрос-
сели,  трансформаторы,  автотрансформаторы  и  магнитные  усилители.  -  М.: 
Стандартинформ, 2010. 
30  ГОСТ  2.725-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения условные графические в схемах. Устройства коммутирующие. - 
М.: Стандартинформ, 2010. 
31  ГОСТ  2.727-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения условные графические в схемах. Разрядники, предохранители. - 
М.: Стандартинформ, 2010. 
32  ГОСТ  2.728-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения  условные  графические  в  схемахРезисторы,  конденсаторы.  -  М.: 
Стандартинформ, 2010. 
33  ГОСТ  2.729-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения  условные  графические  в  схемах.  Приборы  электроизмеритель-
ные. - М.: Стандартинформ, 2010. 
34  ГОСТ  2.747-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения условные графические в схемах. Размеры условных графических 

 
 
 
131 
обозначений. - М.: Стандартинформ, 2010. 
35  ГОСТ  2.747-68.  Единая  система  конструкторской  документации. 
Обозначения условные графические в схемах. Устройства коммутационные и 
контактные соединения. - М.: Стандартинформ, 2010. 
36 Динасылов А. Д., Яхъяев Э.А. Инженерная и компьютерная графика, 
Общие правила выполнения принципиальных схем: Учебное пособие. - Алма-
ты: АИЭС. 2009. – 83 с. 
37  Нәби,  Ы.  А.  Сызба  геометрия  және  инженерлік  графика:  Оқулық.  - 
Алматы: Бастау, 2015. - 280 б. 
38  Кочетов  В.  И.  Инженерная  и  компьютерная  графика:  Учебное  посо-
бие. – Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2010. – 80 с. 
39 Левицкий В. С. Машиностроительное черчение и автоматизация вы-
полнения чертежей. - М.: Высшая школа, 2007. – 440 с. 
40  Миронов  Б.  Г.  Инженерная  и  компьютерная  графика.  Учебник  для 
втузов  /Б.Г.  Миронов,  Р  С.  Миронова,  Д.Я.  Пяткина,  А.А.  Тузиков,  -  М.: 
Высш. шк., 2004. – 334 с. 
41  Попова  Г.  Н.,  Алексеев  С.  Ю.    Машиностроительное  черчение.  - 
СПб.: Политехника, 2008. – 480 с. 
42 Фазлулин Э. М., Халдинов В. А. Инженерная графика.  - М.: Акаде-
мия, 2006. - 400 с.  
43 Чекмарев А. А., Осипов В. К. Справочник по машиностроительному 
черчению. – 3-е изд., стер.   – М.: Высшая школа, 2009. – 496 с. 
44  Основы  машиностроительного  черчения:  Учебное  пособие  для  сту-
дентов  технологических  специальностей  /А.И.  Вилькоцкий  и  др.  -
 
Минск: 
БГТУ, 2008. – 236 с. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
132 
 
 
Дінасылов Алмас Дәменұлы 
Яхъяев Эркин Алимджанович 
Мажиев Ержан Мырзахметұлы 
 
 
 
 
 
КОНСТРУКТОРЛЫҚ ҚҰЖАТТАРДЫ 
 ОРЫНДАУДЫҢ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕРІ 
Оқу құралы
 
 
Редактор    
 
 
 
 
Қ.С. Телғожаева
 
 
 
Басуға                       2016 ж. қол қойылды 
Таралымы 100 дана. Пішімі  60х84  1/16 
 
 
 
Баспаханалық қағаз №2 
Есептік-баспа табағы – 8,2. Тапсырыс №       .
 
Бағасы 4100 теңге. 
 
 
 
 
 
«АЭжБУ» коммерциялық емес АҚ  
Алматы қ., Байтурсынұлы көшесі, 126
 
 
 
 
 
 
 
 
«Алматы энергетика және байланыс университеті» 
Коммерциялық емес  акционерлік қоғамының 
көшірме-көбейткіш бюросы 
050013, Алматы, Байтурсынұлы көшесі, 126