2. Пән бойынша оқу бағдарламасы – sillabus

Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болды. Таптық қоғамда тәрбие мақсатын анықтау қоғамның ең негізгі мақсатына айналды. Осыған орай балаларға білім мен тәрбие беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері қарастырлады. Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз қоғам өмірі ілгері дамуы мүмкін емес, онсыз ілгері дамымайды.

Таптық қоғамда реакциялық және прогрестік күштер арасында таптық тартыс орын алады

Мұғалім қандай адамды қалыптастыратындығын дәл білуі керек.

К.Д.Ушинский өз қызметінің айқын мақсатын көрмейтін тәрбиешіні құрылыс материалдарын алып келіп бір жерге үйіп тастаған, бірақ не алғысы келетінін әлі білмейтін архитектормен салыстырады. Тек қана жас ұрпаққа қандай білім, іскерлік, дағды беру керектігін, қандай сезімді оятуды білгенде ғана жоспарлы, мақсатқа бағытталған түрде тәрбиелеуге болады.

Я.А. Коменский “тәрбие мақсаты және міндеттері, оның маңызы және жүзеге асыру жолдары адамның қоғамда алатын орнымен анықталуы керек’’

деген пікірде болды . “Келесі ғасырдың қандай болатындығы сол ғасыр үшін тәрбиеленген азаматтарға байланысты”. Осы ойын “Ана мектебінің“ кіріспесінде өрбітеді. Тәрбиені мақсатты адам қалыптастырып және жетілдіретін үйлесімді үрдіс деп Я.А.Коменский тәрбие мақсатына сәйкес төмендегідей негізгі элементтерге бөлді.

Тәрбиенің мақсаты:

Адамға барлық заттарды білгізу – “ғылыми білім”.

Заттардың және өз-өзінің қожасы ету - “адамгершілік”.

Құдайға, заттарға, жаратушыға құлшылық ету – “діни тәрбие”.

Тәнін сау ету – “дене тәрбиесі” деп қарастырады.

Швейцария педагогы, демократ И.Г.Песталоцци (1746-1827 жылдары) 50 жыл ұстаз болып, еңбекші халықтың балаларының тәрбиесі мен білімін өзгерткісі келді. 1774-1780 жылдары Нейгоф қаласында жетім балалар мекемесін, тарихтағы тұңғыш тәжірибе мектебін ашты. Ол тәрбие мақсаты баланы жан-жақты және үйлесімді дамыту деп білді. Осы мақсатқа жету үшін балаларға бастауыш білім, еңбек, ақыл-ой, дене тәрбиесін беру керек деп білді, өз ойын нақты іске асырды.

Тәрбиенің мақсаты және оның негізгі принциптері туралы неміс педагогы А.Дистервег те (1790-1866) жазды. Ол педагогикалық мәселелерді шешудегі сословиелік және шовинистік тәсілге қарсы күресті. Мектеп міндеті - ізгі адамды және саналы азаматтарды тәрбиелеу. Адамзатты да және өз халқын сүюге тәрбиелеу керек. Тәрбиенің ең басты принципін И.Г.Песталоццидан кейін табиғатқа сәйкестік деп санады. Тәрбиенің табиғатқа сәйкестілігі оның түсінігінше адамның табиғи дамуы үрдісіне еру, оқушының жас және жеке ерекшеліктерін ескеру. Ол мұғалімдердің назарын оқушының зейіні, есі, ой ерекшелігіне аударады. Психологиядан “тәрбие туралы ғылым негізін” көрді. Песталоцци баланың табиғи күші мен нышанына дамуға деген үмтылу тән деді. “Көз-деді ол, - көргісі келеді, құлақ естігісі келеді, аяқ жүргісі, қол ұстағысы келеді”. Сол сияқты жүректе сеніп және жақсы көргісі, ақыл ойлағысы келеді. Тәрбие мақсаты дұрыс құрылған жаттығулар арқылы осы дамуға ықпал ету. Баланың жарасымды дамуын оның табиғатымен толақ келісе отырып жүргізу. А.Дистервегтің үлкен еңбегі – педагогикалық тәжірибеге педагогикалық дамуының көзі ретінде қараған. Ол бала тәрбиесінің көпшілік практикасын педагогикалық еңбек шеберлігінің еңбегінен зерттеу қажеттігін атап өтті. Тәрбиеге сәйкестілік принципіне қосымша ол мәдениетке сәйкестілік принципін ұсынады. Оның мәні тәрбиенің және қоғамның рухани өмірі арасында тығыз байланыс орнату. Қазіргі кезде болмыс тәрбиенің алданда қойылатын негізгі талаптардың бірі Дистервегтің пікірінше балада дербестікті дамыту. Дистервегтің тәрбиенің жоғары мақсатын “ақиқатқа, сұлулыққа, қайырымдылыққа қызмет ететін сөздік” ретінде анықтайды.

Тәрбиенің мақсаты деп санады К.Д.Ушинский қоғамға пайдалы, адамшылығы бар адамды тәрбиелеу. Адамгершілік тәрбиесі Ушинский педагогикасында басты орын алады. Ол ақыл-ой, еңбек тәрбиесімен тығыз байланысты. “Шеберханасы, бау-бақшасы жоқ мектепті мектеп деп санау мүмкін емес” - деді.

А.Ф.Лесгафт білім мен тәрбие алдында бір ғана мақсат қойды- дене, ақыл-ой, адамгершілік жағынан жарасымды дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.

П.П. Блонский тәрбие мақсатын балаға жалпы адамзаттық және ұлттық мәдениетті меңгеруге көмектесу деп санап, тәрбие жеке тұлғаның жапы адамзаттық идеяларын қалыптастыру керек деді.

1941-1961 жылдардағы педагогикалық әдебиеттерде “жан-жақты дамыту” ұғымына ақыл-ой, политехникалық оқу және өндірістік еңбек, адамгершілік тәрбиесі, дене және эстетикалық тәрбиелер енгізілді. 1978 жылғы педагогика бағдарламасында - жеке тұлғаны жан-жақты дамыту коммунистік тәрбие мақсаты деп, мектепке жеке тұлғаны дамытуда кеңес мектебі роліне тоқталады. Тәрбие алдына мынандай міндеттер қойды: 1) ақыл-ой, 2) идеялық – саяси адамгершілік, 3) эстетикалық,

4) еңбек тәрбиесі мен политехникалық оқу. 1984 жылғы мектеп реформасында Комунистік партия және Кеңес мемлекеті жеке түлғаны жан-жақты дамыту құрылымын қуаттады. “Елдегі жалпыға бірдей біртіндеп, кезең- кезеңмен жүзеге асырылуы нәтижесінде жеке тұлғаның жан-жақты дамуы үшін қолайлы жағдай жасады”- деп мәлімдеді.

Тәрбиенің мемлекеттік және педагогикалық мақсатының ара салмағы проблемасымен педагогтардың ұзақ уақыт жұмыс істеу нәтижесі “Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны” құжаттарында көрініс тапты. Бұл бағдарламада тәрбиенің жалпы міндеті барлық сыныптар бойынша белгіленген. Ол мектеп жұмысын жоспарлауда және ұйымдастыруда қолданылады. Көбіне сабақтан тыс тәрбиеде қолданылады. А.С.Макаренко мәселені былай қойды: тәрбиенің мемлекеттік міндеті негізінде педагогикалық міндет қойып отыру керек, сонда ғана педагогтардың жұмысы бақылауға алынады. “Дүниеде жеке тұлғадан асқан күрделі және бай нәрсе жоқ. Оны жан-жақты дамыту, адамшылығын жетілдіру тәрбиенің негізгі мақсаты. Бұл мақсатқа жету жолы адамның өзі сияқты өте күрделі” - деп атап көрсетсе, В.А.Сухомлинский (1918-1971) “тәрбие мақсаты жеке адамды жан-жақты және үйлесімді дамыту” - деп айтып қана қойған жоқ, нақты іс жүзінде жүзеге асырды.

Тәрбие мақсаты қазақ тәлім- тәрбие тағылымында да қойылды. Ұлы ұстаз Әбу Насыр-Әл-Фараби (870-950) “Адамға ең әуелі білім емес, тәрбие берілуі керек. Онсыз берілген білім- адамзаттың қас жауы” - деді.

Ы.Алтынсарин ұстаздық, әдеп қазақ өміріне орай түсіндірді. Оның түсінігінше “өмірдің негізгі мәні – еңбек, ол адамның адамгершілік қасиетін мәртебелендіреді, өмірдің шын қадірін тек еңбек сүйгіш адам ғана түсіне алады. Мәнсіз еңбек, мағынасыз бейнетқорлық адамның жігерін жоғалтады, өз еңбегінің қызығын, рахат-ләззатын көре білу кісіліктің басты белгісі”- деді.

Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері Абай Құнанбаев шығармашылығынан да ерекше орын алды. Ол бес асыл істі атады. Олар: Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым.

Абай пайымдауша бес дүшпан: өсек, өтірік, мақтаншақтық, еріншектік, бекер мал шашпақтық.

Тәрбиенің мақсаты мен міндеттері қазақ зиялыларының еңбектерінда де көрініс тапты. Мысалы М.Жұмабаев “Көбірек денелі, түзу ойлайтын, дәл пішетін, дәл табатын ақылды болса, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі түрден ләззат алып, жаны толғанарлық болса, баланың дұрыс тәрбие алып, шын адам болғандығы “ - деп жазды.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар мен тапсырмалар

1.Тәрбие мақсатының мәнін ашыңыз.

2.Тәрбие теориясы дегенді қалай түсінесіз?

3. Тәрбие дегеніміз не?

4.Тәрбие қандай функцияларды орындайды?

5. 
   Адам тәрбиесі туралы айтылған ойшылдар, педагогтардың пікірлері.
   
6. 
   Қазақ ойшылдары, педагогтарының адам тәрбиесі туралы ойларының мәні.
   

№10 дәріс тақырыбы: Тәрбие түсінігі.

1. 
   Тәрбие процесінің ерекшеліктері.
   
2. 
   Тәрбие беру көп факторлы процес.
   
3. 
   Тәрбие процесінің құрылымы, кезеңдері.
   

Тәрбие үрдісінің өзіндік ерекшіліктері бар:

• 
  Тәрбие үрдісі көп факторлы үрдіс.
  
• 
  Тәрбие ұзақ мерзімге созылатын үрдіс.
  
• 
  Тәрбие үрдісінде бірнеше қайталау болады.
  
• 
  Нәтижесі өте елеусіз.
  
• 
  Болашаққа бағытталған үрдіс.
  

Бүгінгі күннің талабына сай ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс-тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің ірге тасын қалайтын негізгі қағидалар бар:

• 
  Тәрбиенің мазмұны оның жүзеге асыратын әдіс-тәсілдерінің негізі: адамгершілік,имандылық, ізгілік, елжандылық.
  
• 
  Үздіксіз тәрбиенің негізі ұлттық тәлім-тәрбие.
  
• 
  Жас ұрпақты іс-әрекетпен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу.
  
• 
  Тәрбие жұмысының барлық буынында ана тілін пайдалану.
  

Адамның дамуы екі өзара байланысты үрдісті - оқытуды және тәрбиелеуді ұйымдастыруды талап етеді. Бұл екі үрдістің әр түрлі міндеттері бар, сондықтан бір бірімен қиылысса да, кейде уақыт бойынша қатар келсе де олар бір бірінен ұйымдастырудың әдістері және формасы жағынан үлкен айырмашылықтары бар.

Тәрбие үрдісі - бұл белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің дәл сол тиімді өзара әрекеті (ынтымақтастығы).

Тұтастық педагогикалық үрдісте тәрбие үрдісі маңызды орын алады. Сондықтан педагогикалық үрдіс бөлімінде берілген білімдер жиынтығы тәрбие үрдісіне де тікелей қатысты. Тәрбие үрдісінде бір мезгілде сананы қалыптастырудың, сезімдерді дамытудың, мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыпқа түсірудің маңызы зор. Бұған тәрбиеленушілердің интеллектуалдық өрісіне (олардың санасына), эмоциялық өрісіне (олардың эмоциялары мен сезімдеріне) және еріктік өрісіне (олардың әрекеттеріне, мінез-құлқына) жүйелі және жоспарлы ықпал еткен кезде қол жетеді. Егер осы компоненттердің біреуі түсіп қалатын болса, тәрбие өз мақсатына жете алмайды, ол біржақты сипатқа ие болады. Сондықтан тәрбиеге қойылатын талаптардың бірі - тұлғаға жан-жақты ықпал жасау, санаға, сезім мен мінез-құлыққа бір мезгілде әсер ету.

Тұлғаның қалыптасуы мақсатты бағытталған үрдіс. Мақсатты бағыттағы барлық қызмет сияқты, бұл үрдіс еріктік күш-жігер мен талпыныстарды қамтиды, тәрбиеленушілердің санасы мен сезімдеріне қозғау салады. Тәрбие қызметі қоғамның қажеттіліктерімен толық сәйкес, қоғамдық даму заңдылықтарын есепке ала ұйымдастырылады. Ол адамдардың объективті жағдайларымен негізделген (сабақтастырылған). Тәрбие берудің қоғам ішінде болатындығы олардың еркі мен санасына тәуелді емес. Оны ысырып тастауға да, тоқтатуға да болмайды - бұл қоғам дамуының қажетті шарты.

2. Тәрбие үрдісі өзінің ұзақтығымен ерекшеленеді. Ол балалар мектепке келерден көп бұрын басталады да мектеп бітіргеннен кейін де жалғасады. ХVІІІ ғасырдың француз материализмінің аса көрнекті өкілдерінің бірі К.А.Гельвецийдің өзі тәрбиені ұзақ үрдіс ретінде сипаттай отырып, шынтуайтқа келгенде, бүкіл өмірдің өзі бір ұзақ тәрбие деп жазды.

Тәрбие үрдісінің тағы бір ерекшелігі - оның үзіліссіз болуы.

Тәрбие үрдісінің келесі ерекшелігі - оның екі жақты және белсенді үрдіс екендігі. Тәрбиеленуші - тәрбие объектісі ғана емес, субъектісі де. Сондықтан мектеп тәжірибесінде өзін-өзі тәрбиелеуге деген қажеттілікті дамытуға қатаң түрде және ұзақ уақыт бойы өзін-өзі қолға алу жұмысын ұйымдастыруға көп назар аударылады.

Тәрбие үрдісі кешенді (комплексті) үрдіс. Бұл тәрбиелік жұмыстардың мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістерінің бірлігін білдіреді. Жеке тұлғаның сапалы қалыптасуы кезектесіп жасалынбайды, бір уақытта болғандықтан педагогикалық ықпал ету кешенді сипатта болады.

Тәрбие үрдісінің ерекшелігі - оның нәтижелерінің сырттай қарағанда бірден аңғарыла қоймайтындығында. Тәрбиеде оқушылардың тұлғаның қандай қасиеттерін, қандай әдеттерді бойға сіңіргендіктерін анықтау қиын. Бұл үшін олардың мінез-құлықтарын әр түрлі жағдайларда, әр түрлі жағдаяттарда ұзақ бақылау керек. Мұның өзі тәрбие - динамикалық, диалектикалық және үздіксіз үрдіс екенімен түсіндіріледі. Тұлғаның кез-келген қасиеті шексіз дамып, жетіле беруі мүмкін.

3. Тәрбие үрдісі күрделі қозғалмалы жүйе. Қазіргі теориялық педагогикада барынша белгілі тәрбие үрдісінің жүйесінің моделі мынадай өлшемдер бойынша құрылған: мақсат және міндеттері, тәрбие үрдісінің мазмұны, үрдістің өту жағдайлары, тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің өзара әрекеті, қолданылатын тәрбиелік іс-әрекеттің әдістері, формалары, уақыт бойынша үрдістің даму кезеңдері.

Мақсаттық өлшем бойынша тәрбие үрдісінің құрылымы міндеттердің жиынтығы болып саналады және үрдіс соларды шешуге бағытталған:

- тұлғаны жан-жақты, үйлесімді дамыту мақсатын есепке ала отырып, тұлғаны тұтастық қалыптастыру;

- жалпыадамзаттық құндылықтар, әлеуметтік бағытталған мотивация, тұлғаның инттеллектуалдық, эмоционалдық және еріктік аяларын үйлесімді дамыту негізінде тұлғаның адамгершілік сапаларын қалыптастыру;

- оқушыларды ғылыми, мәдени және өнер аясындағы қоғамдық құндылықтарға баулу;

- қоғамның демократиялық өзгерістеріне, тұлғаның құқықтары мен міндеттеріне сәйкесті өмірлік позициясын тәрбиелеу;

- тұлғаның мүмкіншіліктері мен сұраныстарын, тілектерін, сонымен бірге әлеуметтік талаптарын ескере отырып, оның ынтасын, қабілетін және қызығушылығын дамыту;

- оқушылардың жекелік және қоғамдық санасын дамытатын танымдық іс-әрекетті дамыту;

- тұлғаның тәрбиелеу мақсатымен шартталған сапаларын қалыптастыруды ынталандыру үшін даралық, әлеуметтік құнды, әр алуан іс-әрекетті ұйымдастыру;

- тұлғаның аса маңызды әлеуметтік функциясын дамыту, яғни еңбектік іс-әрекеттің өзгермелі жағдайындағы қарым-қатынасты және әлеуметтік қуаттылықты көтеру.

Келесі құрылым тәрбие үрдісінің басты сатыларын бөлу негізінде жасалған. Өлшемі - үрдістің міндетті түрде өтетін кезеңдердің бірізділігі.

Тәрбиелеу үрдісінің кезеңдері:

- талап етілетін мінез-құлықтың нормалары мен ережелерін тәрбиеленушілердің ұғынуы. Мұнсыз тұлғаның мінез-құлықтың берілген, тапсырылған типін қалыптастыру нәтижелі болмайды;

- білім сенімге айналуға тиісті. Сенімдер - бұл өмірде басшылыққа алынатын белгілі бір ұстанымдарға және дүниетанымға негізделетін қатаң көзқарастары. Сенімі бар адам қандайда бір қылықтың қажеттігін терең ұғынады. Мысалы, оқушылар мұғаліммен амандасу керектігін біледі. Бірақ бәрі бірдей мұны неге істемейді? Сенімге айналмаған. Тәрбиелеу білім алу сияқты бірінші кезекте тоқтап, сенімге айналу кезеңіне жетпеген

- сезімді қалыптастыру. Сезімді қайрау және оған сүйену арқылы тәрбиешілер оқушылардың талап етілетін нормалар мен ережелерді тез түсінуіне және қабылдауына қолы жетеді.

- іс-әрекетке тарту, араластыру және іс-әрекет арқылы тәрбиелеу. Жеке тұлға болмысын іс-әрекет туралы ілімсіз қалыптастыруға болмайды.

Келесі құрылым да бірізді үрдіс кезеңдерін бөлуге негізделеді, бірақ ол енді басқа өлшемдерге, яғни үрдістің жүруінің тиімділігін қамтамасыз ететін компоненттер арасындағы байланыстар мен тәуелділіктерге негізделеді:

а) үрдісті жобалау, ол өзіне тәрбиелеудің мақсатын және нақты міндеттерін анықтауды енгізеді;

ә) материалдық (еңбектік, табиғатты қорғау), қоғамдық (ұжымдық, ұйымдастырушылық-басқарушылық, коммуникативтік), рухани (эмоционалдық-сезімдік, танымдық, құндылық-бағдарлаушылық) іс-әрекеттерді ұйымдастыру;

б) тәрбиеленушілердің негізгі іс-әрекеттерінде тұлға аралық қарым-қатынасын және оның дамуын реттеу;

в) нәтижені қадағалау және қорытындылау, алынған және жоспарланған нәтиженің арасындағы арақатынасты орнату, табыстар мен сәтсіздіктерді талдау.

Тәрбие үрдісінің кезеңдерін бөліп шығаруда педагогикалық әрекеттердің бірізділігін де пайдалануға болады:

- жалпы нормалар мен талаптармен таныстыру;

- қатынастарды қалыптастыру;

- көзқарастар мен сенімдерді қалыптастыру;

- тұлғаның жалпы бағытталғандығын қалыптастыру.

1. Тәрбиелеу үрдісінің ерекшеліктерін ата.

2. Тәрбие беру көп факторлы үрдіс дегенді қалай түсінесіз?

3. Тәрбие үрдісінің құрылымын, кезеңдерін көрсетіңіз.

4. Тәрбие үрдісінің мазмұны дегенді қалай түсінесіз?
№11 дәріс тақырыбы: Тәрбие процесінің заңдылықтары мен принциптері.

Тірек ұғымдар:Тәрбие заңдылықтары, тәрбие принциптері

1.Тәрбие процесінің заңдылықтарына сипаттама.

2.Тәрбие процесінің принциптеріне сипаттама.

1.Заң – шынайы дүниенің жалпы, қажетті, мәнді, салыстырмалы тұрақты және қайталанатын байланыстарды көрсетуі, ал олар өз кезегінде тиісті жағдай болғанда дамудың сипатын, бағытын және нәтижесін анықтайды. Заң мен заңдылық арасында өзгешелік бар. Негізінен олар бір типті, бір дәрежедегі ұғымдар, себебі оларда шындықтың ішкі байланыстары және дамуы көрсетіледі. Сонымен бірге заң заңдылықтың белгілі бір жағы іспетті. Ал заңдылық сол шындықтың аясындағы заңдардың ісінің жиынтық нәтижесі сияқты. Заңдылық қажетті үрдіс болып, онда заңдардың тұтастай жиынтығы іс атқарады.

Заңдылық – қандай да бір үрдістің кезеңінде немесе қоғамдық өмірдің кез келген аясындағы объективті түрде бар, қайталанатын, мәнді байланыстағы құбылыстар. Тәрбие заңдылықтары нақты жағдайда заңдардың әрекетінің көрінісі ретінде қарастырылады, яғни тәрбие үрдісінің компоненттерінің құрамдас бөліктерінің арасындағы объективті, мәнді, тұрақты, қайталанатын байланыстары.

Тәрбие заңдылықтары: тәрбиенің қоғамдық мұқтаждық пен талаптарға үйлесімділігі; тәрбие, оқыту, білім беру және жеке дамуы процесстерінің өзара тәуелділігі; жеке адам қарым-қатынасы мен тәрбиесіндегі іс-әрекеттің анықтаушы ролі; тұтас тәрбие процесіндегі мақсат, мазмұн, әдістер мен тәрбие формаларының бір-біріне тәуелділігі т.б.

Тәрбие процесінің негізіне қоғамдық өмірдің объективтік сұраныстарын, адамның әлеуметтік мәнін және табиғи жаратылысын көрсететін заңдылықтар жатады. Жалпы заңдылықтар осы үрдістің маңызды, барынша ірі компоненттерінің байланыстарын көрсетеді. Ал жүйе ішіндегі компоненттердің (бірліктерінің) байланысын анықтайтын заңдылық жеке (нақты) заңдылық деп аталады. Тәрбие үрдісі жалпы педагогикалық үрдістің бөлігі ретінде осы үрдістің заңдылықтарына бағынады.

Тәрбиелеу тәжірибесі үшін тәрбие үрдісінің кейбір бірліктерінің тәрбие сапасына ықпал жасайтын заңды қатынастар пәрменділігімен байланыстыру қажет.

Тәрбиелеу пәрменділігі мыналарға байланысты:

1) қалыптасқан тәрбиелік қатынастарға;

2) әрекеттерді ұйымдастыру мен оған қойылған мақсаттардың бір-біріне үйлесуіне;

3) тәрбиелік әсердің әлеуметтік тәжірибесі мен сипатының (бағыттылығы, мазмұны) тәрбиеленушілерге ықпал етуіне;

4) объективті және субъективті факторлар әрекетінің байланысына;

5) тәрбиелеудің және өзіндік тәрбиенің қарқындылығына;

6) педагогикалық өзара әрекеттегі тәрбие процесіне қатысушылардың белсенділігіне;

7) тәрбиемен ұштасушы дамыту және оқыту процестерінің пәрменділігіне;

8) тәрбиелік ықпалдың сапасына;

9) тәрбиелеушінің «ішкі жан дүниесіне» әсер ету қарқындылығына;

10) тәрбиеленушілердегі сөздік және сезімдік процестердің даму деңгейі мен педагогикалық әсер етудің үйлесуіне;

11)тәрбиеленушілердің өзара бір-бірімен қарым-қатынасының қарқындылығы мен сапасына байланысты болады.

2.Латын тіліндегі principium деген сөзі «негіз», «бастапқы» дегенді білдіреді.

Әңгіме принцип жайлы болғанда, белгілі бір теориялық негізгі, бастау боларлық жағдайлары, басшылық ететін идеялары негізгі мінез-құлық ережелері, әрекеттері меңзеледі.

Тәрбие принциптерінің объективті негіздері бар. Оларды адам ойының еркін конструкциясы ретінде, жеке адамдардың еріккен қиялының жемісі ретінде қарастыруға болмайды. Онда тәрбие үрдісінде тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер арасындағы заңды байланыстар мен қарым-қатынастар көрінеді.

Тәрбие үрдісінің принциптері (тәрбие принциптері) — бұл тәрбие үрдісінің мазмұнына, әдістеріне оны ұйымдастыруға қойылатын негізгі талаптарды анықтайтын бастау ережелері. Олар тәрбие үрдісінің өзіндік ерекшелігін танытады. Педагогикалық үрдістің жалпы принциптерінен нақты тәрбие принциптерінің өзгешелігі – тәрбие міндеттерін шешудегі педагогтар ұсынатын ортақ ережелер екендігінде жатыр. Осы принциптерге қойылатын талаптарды сипаттайық.

• 
  Міндеттілік. Тәрбие принциптері – бұл кеңес, нұсқау емес, олар толық және міндетті түрде тәжірибеге ұласуды талап етеді. Принциптерді дөрекі түрде әркез бұзу және ондағы міндеттерді орындамау тәрбиелеу үрдісінің пәрменділігін кемітіп қана қоймай, сонымен бірге ол принциптердің негізін, түп-тамырын ыдыратады. Егер тәрбиеші принцип міндеттерін бұзса, онда ол тәрбие үрдісі жетекшілігінен аластатылады. Тіпті, мысалы, егер педагог гуманистік принциптерді, жеке басты қадірлеу принциптерін қасақана әрі дөрекі бұзса, онда ол заңды жауапкершілікке тартылуы қажет.
  
• 
  Кешенділік. Принциптер кешен, бөлінбеген талаптар түрінде тәрбие үрдісінің барлық кезеңдерінде бірігімді қолданылуы тиіс. Принциптер тармақталмай, фронтальды әрі барлығы бірдей іске асып отырады.
  
• 
  Бірмәнділік. Тәрбие принциптері жалпыға бірдей ортақ ережелер ретінде бірмәнді болып келеді, олардың арасында біреуін бірінші кезекте орындау керекті немесе ертеңге қалдыра салуға болатын сияқты негізгі немесе қосалқы принциптері болмайды. Барлық принциптерді теңдей мәнді деп бағалау тәрбиелеу үрдісінің жемісті болуының кепілі.
  

Тәрбие үрдісі сүйенетін принциптер белгілі жүйені құрайды. Тәрбие жүйелерінің түрлері бұрын да, қазір де көптеп саналады. Әлбетте, олардағы принциптердің сипаты, жекелей міндеттері, тіпті кейбір принциптердің өздері өзгеріске түседі. Қазіргі тәрбиелеу жүйесі мынадай принциптерді ұстанады:

- тәрбиенің қоғамдық бағытта болуы;

- тәрбиенің өмірмен, еңбекпен байланысы;

- тәрбиеде дұрыстыққа арқа сүйеу;

- тәрбие гуманизациясы;

- тәрбиеге тұлғалық тұрғыдан қарау;

- тәрбиелік ықпалдардың бірлігі.

Тәрбие гуманизациясы мынаны талап етеді:

- тәрбиеленушінің тұлғасына гумандық қатынасты;

- тәрбиеленушіге әлі келетін және ақылға сыйымды тұжырымдалған талаптарды қою;

- тәрбиеленушінің тұрғысына сыйлаушылықпен қарау;

- адамның өзімен өзі болу құқығын сыйлау;

- денелік және оқушының абыройына тиетін жазалаулардан бас тарту;

- тәрбиеленушіге оны тәрбиелеудің нақты мақсаттарын санасына жеткізу.