1 Қазақстан республикасы жоғары оқу орындарының

195
түсіндіріңіз
. 
Сосын
балаға
ашық
күншуақты
күнді
, 
аспан
бұлттанып
тұрған
бұлыңғыр
күнді
, 
жаңбырлы
күнді
, 
күшті
қар
жауған
күнді
, 
жел
соққан
күнді
, 
теңіздің
аздап
толқындағанын
, 
дауылды
жəне
т
.
б
. 
қалай
белгілеуге
болатынын
ойлап
табуын
ұсыныңыз
. 
Алдымен
балаға
тапсырманы
өз
бетінше
орындауға
мүмкіндік
беріңіз
. 
Егер
ол
орындай
алмаса
, 
жекелеген
суреттерді
таңдап
алыңыз
немесе
күн
, 
жаңбыр
, 
бұлт
, 
қар
, 
толқын
, 
желден
майысқан
ағаш
бейнелен
-
ген
кішкене
суреттер
салыңыз
. 
Суреттердің
барлығы
қарапайым
жəне
түсінікті
болу
керек
. 
Суреттер
дайын
болып
, 
бала
олардың
көмегімен
ауа
-
райын
қалай
белгілейтінін
түсінген
соң
, 
ауа
-
райы
бол
-
жамы
бюросы
ойынын
ойнап
көріңіздер
. 
Сіз
ауа
-
райы
туралы
мəлімет
бересіз
, 
ал
ол
– 
шартты
белгілері
бар
суреттерді
пайдаланып
қала
тұрғындарына
(
қуыршақтарға
) 
хабарлама
береді
. 
Мысалы
, 
сіз
жаңбыр
жауды
деп
хабарлайсыз
– 
ал
бала
жаңбыр
нөсерінің
суреті
салынған
карточканы
іріктеп
алады
. 
Содан
кейін
кезек
балаға
келеді
. 
Ол
жаңбыр
қойды
, 
күн
шықты
деп
айтуы
мүмкін
, 
ал
суретті
сіз
іріктеп
аласыз
. 
Бара
-
бара
қолда
бар
суреттерді
жаңасымен
толықтырып
отырыңыз
. 
Балаға
ойын
барысында
əлі
кездеспеген
ауа
-
райының
өзгерістерін
белгілеуді
ұсыныңыз
. 
Ойынды
күрделендіруге
болады
: 
бір
карточкада
екі
-
үш
белгі
қойыңыз
(
күн
мен
жел
, 
қар
мен
бұлт
жəне
т
.
б
.). 
Ойынның
осы
түрін
жасы
үлкендеу
балалар
үшін
де
қолдануға
болады
.
16-
сурет

196
19. 
Не
 
артық
? 
Оқушыға
əр
карточка
жеке
ұсынылады
. 
Карточка
ұсынылар
алдында
төмендегідей
түсініктеме
беріледі
. «
Мен
қазір
су
-
реттер
салынған
карточка
беремін
. 
Карточкадағы
суреттерге
мұқият
қарап
, 
ішінде
қалған
3 
суретке
байланысы
жоқ
бір
сурет
артық
. 
Сол
артық
суретті
тап
». 
20. 
Қораптың
 
иесін
 
тап
?
Балаға
3 
сурет
ұсынылады
. 
Суреттегі
ойыншық
тауықты
, 
балапанды
, 
үйректі
қораптарға
орналасты
-
ру
қажетігі
түсіндіріледі
. 
Тауық
үйректен
үлкен
, 
үйрек
балапан
-
нан
үлкен
. 
Сурет
бойынша
қайсысын
қай
қорапқа
орналастыру
керектігін
тап
.
21. 
Аяқ
 
киімнің
 
иесін
 
тап
. 
Оқушыларға
төмендегі
сурет
ұсынылады
. 
Суреттегі
балалардың
аяқ
киімдерін
табу
керек
. 
Балаға
көзбен
қай
баланың
бойы
ұзын
екенін
анықтай
отырып
, 
қай
аяқ
киімді
қай
балаға
кигізу
қажет
екендігін
табу
керек
. 
17-
сурет
«
Қораптың
иесін
тап
» 
əдістемесіне
арналған
тапсырма
.
18-
сурет
. «
Аяқ
киімнің
иесін
тап
» 
əдістемесіне
арналған
тапсырма

197
1.
Ленталар
.
Төмендегі
суретте
берілген
қай
екі
лентаны
қос
-
қанда
, 
ең
ұзын
лентамен
бірдей
болатынын
табу
қажет
.
23. 
Сиқырлы
 
дорба
.
Дорбаға
түрлі
кішкене
заттарды
, 
ойыншықтарды
салып
қояды
. 
Дорбадан
балаға
бір
затты
қарамай
қолын
салып
қолымен
сипап
не
екенін
түсініп
атауы
қажет
. 
Затты
алып
шыққаннан
кейін
қандай
геометриялық
пішінге
ұқсайтынын
айтуы
керек
.
24. 
Заттың
 
формасы
 
бойынша
 
ұқсас
 
геометриялық
 
пішінді
 
тап
Заттар
бейнеленген
6,7-
сурет
балаға
ұсынылады
. 
Суреттегі
заттардың
пішініне
қарап
отырып
, 
суреттегі
қандай
геометриялық
пішінге
ұқсайтынын
айту
керек
. 
Мысалы
: 
сағат
– 
дөңгелек
, ...
Қазақстан
Республикасы
білім
беру
жүйесі
саясатының
басты
мақсаттарының
бірі
– 
жан
-
жақты
, 
жоғары
білімді
, 
шығармашылық
қабілетті
жеке
тұлғаны
қалыптастыру
. 
Демек
қазіргі
ғылыми
-
техникалық
прогресс
дəуірінде
өндіргіш
күштердің
дамуымен
бірге
, 
қоғамның
түрлі
салаларында
шығармашылықпен
жұмыс
істеудің
19-
сурет
. «
Лента
» 
əдістемесіне
арналған
тапсырма
20-
сурет
. «
Заттың
формасы
бойынша
ұқсас
геометриялық
пішінді
тап
» 
əдістемесіне
арнаған
тапсырма

198
21-
сурет
. «
Заттың
формасы
бойынша
ұқсас
геометриялық
пішінді
тап
» 
əдістемесіне
арнаған
тапсырма

199
мəні
өсуде
. 
Ал
бұл
іс
-
əрекетті
алдын
ала
жоспаралап
, 
оңтайлы
əдіс
-
тəсілдерді
пайдалана
отырып
, 
тиімді
ұйымдастыру
біліктерінің
бо
-
луына
тікелей
байланысты
болып
табылады
.
Мектеп
 
жасына
 
дейінгі
 
балалардың
 
тұлғасы
 
мен
 
жеке
 
адамдық
 
қарым
-
қатынасының
 
психодиагностикасы
Мектеп
жасына
дейінгі
балалар
тəрбиесі
, 
оқуы
жəне
дамуы
жай
-
лы
теория
мен
тəжірибе
қарым
-
қатынас
мəселесінде
қиылысады
. 
Ал
балалардың
психикалық
қасиеттерін
, 
танымдық
үрдістерін
, 
жəне
психикалық
қалып
-
кейіптерін
тұтас
қамтитын
, 
балалар
психикасының
дамуындағы
басты
көрсеткіш
əрі
фактор
болатын
əмбебап
ерекшелік
– 
балалардың
қарым
-
қатынас
саласы
. 
Мектеп
жасына
дейінгі
балалар
қарым
-
қатынастың
балалардың
жеке
тұлға
ретінде
дамуында
алатын
орнына
, 
рөліне
жəне
қарым
-
қатынастың
даму
ерекшелігін
анықтауға
арналған
зерттеулер
ғылыми
қорда
аз
емес
. 
Аталмыш
кеңістікте
Д
. 
Б
. 
Эльконин
, 
Л
. 
И
. 
Божович
жəне
т
.
б
. 
ғылыми
зерттеулері
кеңінен
таралған
. 
Қарым
-
қатынас
негізінде
балалардың
барлық
жеке
басының
қасиеттері
да
-
мып
, 
психикалық
кейіптері
қалыптасады
. 
Сонымен
қатар
, 
қарым
-
қатынас
балалардың
танымдық
үрдістерінің
жетілуін
қамтамасыз
ететін
бірден
-
бір
фактор
жəне
жағдай
болды
. 
Ал
балалардың
өзін
-
өзі
дамытып
, 
жетілдіруі
, 
реттей
алуы
, 
олай
болса
, 
өзіндік
бағаның
дұрыс
болуын
қамтамасыз
ететін
де
балалардың
ересектермен
жəне
басқа
балалармен
жасайтын
өзара
əрекеттестігі
, 
өзара
қатынасы
жəне
өзара
ақпарат
алмасуында
болады
. 
Ғылымдағы
балалар
қарым
-
қатынасының
мəнділігі
əркімге
– 
психологтарға
, 
педагогтарға
, 
ата
-
аналарға
аян
, 
жəне
ол
əр
түрлі
балалардың
əлеуметтенуіне
қатысты
зерттеулерден
белгілі
болғанымен
, 
балалар
қарым
-
қатынасында
шешілмеген
мəселелер
жеткілікті
. 
Мектеп
жасындағы
балалардың
қарым
-
қатынас
генезисіндегі
негізгі
заңдылықтар
ашылған
. 
Алайда
балалардың
жеке
басының
қалыптасу
заңдылықтары
өз
халқының
тарихына
, 
экономикасына
, 
мəдениетіне
тікелей
байланысты
болып
келеді
. 
Осыған
орай
қазіргі
кезең
жағдайында
ұлттық
құндылықтарды
балалар
тəрбиесі
мен
да
-
муында
пайдалану
белсенділігі
артып
, 
ұлттық
мəдениеттің
өзекті
педагогикалық
, 
психологиялық
мəселелерін
шешу
, 
оны
дамыту
жолдарына
деген
қызығушылық
артып
отыр
. (
Қ
. 
Жарықбаев
, 
Ə
. 
Алдамұратов
).

200
5-6 
жастағы
балаларды
оқыту
мен
тəрбиелеу
мекемелері
өз
функцияларының
еркін
меңгеруі
, 
ересектердің
қоғамдық
дағдарыстан
əрқалай
күй
кешуі
– 
бір
жағынан
, 
екіншіден
– 
экологиялық
, 
медициналық
мəселелердің
бала
дамуында
орын
алуы
, 
үшіншіден
– 
қазақ
балаларының
мектеп
жасына
дейінгі
кезеңдегі
қарым
-
қатынас
ерекшеліктерін
ескеру
негізінде
оқыту
, 
тəрбиелеу
жəне
дамытудың
назардан
тыс
қалуы
, 
ғылымда
бала
қарым
-
қатынасын
жетілдіру
жолдарының
бір
жүйеге
келмеуіне
əкелді
.
Соңғы
30-40 
жыл
ішінде
қарым
-
қатынас
механизмдерін
дамытудың
белсенді
, 
жедел
əдісі
- 
тренингтер
ұйымдастырылып
, 
тəжірибеде
қолданылып
келеді
. 
Олар
топтық
жұмысқа
негізделіп
, 
тиімділігі
дəлелденген
(
Л
. 
А
. 
Петровская
, 
Н
. 
И
. 
Хрящева
, 
А
. 
Г
. 
Ко
-
валев
т
.
б
.). 
Əлеуметтік
-
психологиялық
тренингтердің
əр
түрі
– 
сензитивті
, 
оқытып
-
жаттықтырушы
, 
өнер
-
би
, 
арт
(
сурет
) 
тренингтердің
– 
мек
-
теп
жасындағы
балаларға
тигізетін
психологиялық
əсері
əлі
де
болса
кең
түрде
зерттелмеген
. 
Ал
қазақ
балаларымен
жүргізілетін
тренинг
-
тер
ерекшеліктері
осы
күнге
дейін
назардан
тыс
қалып
отыр
. 
Осы
-
ларды
ескере
отырып
біздің
зерттеу
жұмысымыз
5-6 
жастағы
қазақ
балаларының
қарым
-
қатынасын
тренингтік
əдістермен
жетілдіру
жолдарын
қамтиды
. 
Біз
«
тренингтік
сабақтар
» «
тренингтік
топ
» «
топтық
əдіс
» 
ұғымдарын
əрбір
психикалық
дені
сау
, 
өзінің
психологиялық
мəселелерін
шешуге
жəне
өзіндік
жетілуге
, 
дамуға
мүмкін
бола
-
тын
шағын
топтың
ерекше
қарым
-
қатынас
жасауға
негізделген
оқыту
формасы
деп
бір
мағынада
қарастырамыз
. 
Біздің
зерттеуде
тренингтік
топтардың
əр
түрлі
саласында
қарым
-
қатынас
сферасына
қажетті
білім
, 
біліктілікті
жəне
қабілетті
дамытып
, 
оларға
сəйкес
кор
-
рекция
жасайтын
оқытудың
бір
формасы
əлеуметтік
психологиялық
тренинг
(
ƏПТ
) 
қарастырылады
. 
Əлеуметтік
-
психологиялық
тренингтің
өзара
əрекеттесі
жəне
оқытушы
мен
оқушылар
арасындағы
үрдісінің
нəтижесінде
бірлескен
пікірлестік
танымдық
іс
-
əрекет
қалыптасатындығын
С
. 
М
. 
Жақыпов
көрсеткен
. 
Ғалым
мұндағы
қарым
-
қатынас
құры
-
лымының
аса
иілгіштігі
мен
динамикалығын
тұлғалар
ерекшелігімен
байланыстырады
. 
Тренингті
оқытудың
бір
формасы
, 
əдісі
деп
қарастырғанда
, 
оның
тиімділігін
бірлескен
пікірлестік
, 
танымдық
іс
-
əрекеттің
қалыптасуымен
анықталады
. 
Тренинг
басқа
адамдарды
терең
түсінуге
көмектеседі
; 
өз
бей
-

201
несін
басқалар
қалай
көретіндігімен
салыстыруға
мүмкіндік
береді
; 
өз
мүмкіндіктерін
байқауға
, 
өзіндік
санасын
жетілдіруге
жағдай
жа
-
сайды
. 
Тренинг
жеке
адамға
басқаларды
, 
қоршаған
ортаны
тануға
көмектеседі
, 
оны
түсінуге
, 
ойдағыны
айтуға
, 
бөлісуге
жағдай
жасайды
, 
əркімнің
өзіне
сенімділікті
туғызады
, 
ашық
болуға
, 
өзі
-
өзін
түсінуге
, 
комлекстерден
құтылуға
, 
өзінің
бойындағы
қасиеттерді
көруге
мүмкіндік
береді
. 
Тренинг
өз
-
өзіңді
бақылауға
, 
байқағыштықты
дамытуға
жол
ашады
.
Профессар
Т
. 
Тəжібаев
, 
Ы
. 
Алтынсаринді
«
Қазақстандағы
педагогикалық
ойдың
пионері
» 
деген
. 
Ы
. 
Алтынсарин
: «
қазақ
ба
-
лалары
жоқ
, 
ежелгі
əскери
жорықтардың
сілемдері
». 
Бұл
ойын
өнеріне
баулумен
қатар
, 
рəсім
(
ритуал
) 
қызметінің
атқарғандығын
жорамалдауымызға
болады
. 
Себебі
, 
жорыққа
аттанар
алдында
осыған
ұқсас
рəсімдер
көптеген
ежелгі
тайпаларда
болған
.
Ойындарда
ежелгі
заман
көріністерінің
молынан
сақталу
себебі
, 
олар
халқымыздың
ізгі
қасиеттеріне
, 
шаруашылық
кəсібіне
(
этикалық
жəне
статистикалық
дəстүріне
) 
тəрбиелеудің
бірден
-
бір
тиімді
жолы
болды
.
Ойындар
арқылы
балалардың
тəні
де
, 
жан
дүниесі
де
ойдағыдай
жетіліп
отырған
; 
көпшілік
ортасында
өзін
-
өзі
ұстаудың
, 
қысылғанда
жол
табудың
қоғамда
өз
орнын
сезінудің
алғашқы
мектебі
де
осы
ойындар
болды
десек
асыра
айтқандық
емес
.
Ойындардың
осындай
қызметтерінің
ішінде
айрықша
орын
ала
-
тыны
– 
шаруашылыққа
, 
еңбек
, 
кəсіпке
баулуда
қазақ
өмірінің
негізгі
күн
көру
кəсібі
төрт
түлік
малға
байланыста
болғандықтан
, 
олардың
бейнесі
ойындардан
да
мықтап
орын
алады
. 
Ойында
қойшы
, 
қой
, 
қасқыр
, 
ит
(«
Ай
құлақ
»), 
түйе
, 
бота
, 
теке
(«
Соқыр
теке
») 
рөлдеріне
еніп
, 
олардың
арасындағы
қарым
-
қатынасты
көрсету
– 
таза
көшпелі
тұрмыс
-
тірішіліктен
туған
. 
Төрт
түліктен
басқа
да
үй
жануарларының
басты
жауы
қасқыр
бейнесінде
берілсе
, 
кейде
қасқырдың
орнына
ескі
сенімдерге
байланысты
жалмауыз
кемпір
тұлғасы
көрініс
береді
(«
Етек
-
етек
», «
Көш
-
көш
»).
Көшпелі
тұрмыс
тіршіліктің
негізінде
пайда
болған
мал
шаруашылығымен
сабақтас
асық
ойындары
да
қазақ
даласында
кең
тараған
. 
Түрлі
түсті
бояумен
боялған
асықтармен
, 
қорғасын
құйып
, 
ар
-
найы
даярланған
сақамен
түрлі
ойындар
ойналған
. 
Кейінгі
жыл
-
дарда
олардың
көбі
ұмыт
болды
, 
бірақ
енді
біразы
жаңа
тəртіппен

202
ойналуда
. 
Балаларды
ептілікке
, 
тапқырлыққа
баулитын
, 
отырып
та
, 
қозғалып
та
, 
жүріп
те
ойнайтын
түрлері
аса
мол
. 
Олардың
арасын
-
да
түрлі
заттар
арқылы
жəне
сөзбен
ойналатындарын
қарастырылып
көрелік
.
Түрлі
заттарды
пайдалану
арқылы
ойналатын
ойындар
көбінесе
қимыл
-
қозғалыстармен
байланысты
өрбиді
. 
Ондай
заттар
айна
-
ла
қоршаған
орта
жəне
тұрмыс
-
тіршілікте
кездесетін
тас
, 
ағаш
, 
балшық
, 
құмшыбық
, 
таяқ
, 
сүлгі
, 
орамал
, 
бөрік
, 
белбеу
, 
жіп
, 
ине
т
.
с
.
с
. 
болып
келеді
. 
Кейде
ойынға
, 
арнайы
даярлайтын
заттар
да
бола
-
ды
. 
Оларға
тазартылып
, 
боялған
асықтарды
, 
түрлі
ойыншықтарды
, 
қуыршақтарды
, 
ертеректе
қолданылған
сиырдың
түлеген
жүнінен
басылған
допты
, 
жонылған
жəне
кесілген
ағаштарды
т
.
б
. 
жатқызамыз
. 
Заттарды
пайдаланып
ойнау
кейде
іс
-
əрекет
барысында
қара
сөз
, 
не
өлең
-
тақпақтармен
қосақталып
айтылады
. 
Сөз
текстері
ойынның
кезекті
шартын
, 
іс
-
əрекеттің
себебін
түсіндіреді
. 
Мəселен
, «
Аспау
мəстек
» 
ойынында
керілген
арқанның
үстінде
отырып
, 
жерден
еңкейіп
тақия
алуды
былай
түсіндіреді
: 
ережесі
бола
бермейді
. 
Олар
түрлі
ойындарға
көмекші
, 
ал
кейде
өзінің
мазмұнының
қызықты
, 
тартымдылығы
мен
ойын
қызметін
атқарады
.
Ұлттық
ойындар
түрлі
себептерге
байланысты
пайда
болып
отырған
. 
Мəселен
, «
Аңшылар
», «
Марламкөш
» 
ойындарында
аңды
жан
-
жақты
қоршап
аулау
, 
топталып
іздеу
, 
жасырыну
, 
қуу
, 
қалай
қолға
түсіру
анық
бой
көрсетсе
, «
Даусынан
біл
», «
Шұқыма
» 
ойындарының
далада
із
кесу
, 
түрлі
дыбысты
ажырата
білу
мақсатында
пай
-
да
болғандығы
байқалады
. 
Ойындардың
енді
бір
тобы
көшпелі
тайпалардың
өзара
қақтығыстарын
, 
жаугершілік
дəуірінің
бітімін
, 
рулық
қауымның
жол
-
жоралғысын
өзінше
қайталайды
. 
Олардың
қатарына
«
Жамбы
ату
», «
Теңге
ілу
», «
Тұтқын
алу
», «
Қамалды
қорғау
», «
Батыр
», «
Қыз
қуу
», «
Ат
үстіндегі
тартыс
», «
Итеріспек
» 
сияқты
іс
-
əрекет
ойындарын
жатқызуға
болады
. 
Балаларды
ептілікке
, 
тапқырлыққа
баулитын
, 
отырып
та
, 
қозғалып
та
, 
жүріп
те
ойнайтын
түрлері
аса
мол
. 
Мəселен
, «
Үй
артында
қолағаш
», «
Соқыр
теке
», 
«
Ұшты
-
ұшты
», «
Тымпи
-
тымпи
», «
Ақ
серек
, 
көк
серек
» 
сияқты
ой
-
ындар
да
сөз
, 
кейде
іс
-
əрекетке
жетекші
, 
ал
кейде
қосалқы
қызмет
атқарады
. 
Ойындардың
ішінде
, 
əсіресе
жан
-
жануарлардың
дауысын
, 
төлдерін
, 
іс
-
əрекетін
дұрыс
айтуға
дағдыландыратын
«
Қалай
айту
-
ды
білемін
», 
түрлі
сөйлем
құрастыруға
тəсілдендіретін
«
Егер
...», 
айтылған
сөзді
есте
сақтауға
машықтандыратын
«
Хабаршы
», 
сөз
бен
сөйлемнің
мазмұнына
дұрыс
мəн
беруге
үйрететін
«
Біз
де
», «
Ұшты
-

203
ұшты
», 
бірден
сөз
табуды
қажет
ететін
«
Орамал
табу
» 
ойындарының
тілді
жетілдіруде
маңызы
зор
.
Осындай
ойын
жырларының
бірі
санамақ
. 
Жас
баланың
қолын
ұстай
отырып
, 
саусақтарына
ат
қойып
, 
оларды
бірде
бүгіп
, 
бірде
жа
-
зып
ойнау
арқылы
балалардың
көңілін
аулау
, 
алдандыру
мақсатында
айтылатын
бұл
ойын
көбінесе
нəрестелерді
уату
(
потешки
) 
жырла
-
рына
жатқызылып
жүр
. 
Дегенмен
санамақты
сұрақ
түрінде
келетін
, 
кейде
ойланып
жауап
беруді
қажет
ететін
, 
үлкендер
мен
балалардың
бірлесіп
отырып
атқаратын
қимыл
-
əрекеттері
бар
. 
Бұл
ойын
жыры
негізінен
оң
-
солын
əлі
толық
танымаған
бір
-
үш
жастағы
сəбилерге
арналып
айтылған
.
Қазақтың
бұл
типтік
ойындары
барлық
жиын
-
той
, 
демалыс
сəттерінің
басты
көрінісі
болады
. 
Жүргізілу
формаларына
жарыстық
сипат
тəн
. 
Олай
болса
, 
ойынның
бұл
түрлері
əдейі
«
шыңдалуды
», 
əдейі
«
ойнауды
», 
ішкі
потенциалды
барынша
шығаруды
талап
етеді
. 
Бұл
дегеніміз
– 
халық
саналығының
көрсеткіші
болып
табылады
.
Ойын
балалардың
өз
бетімен
, 
ерікті
атқаратын
іс
-
əрекетті
анықтайды
да
, 
ойын
арқылы
адамның
жан
дүниесінің
барлық
қырлары
, 
жүректілігі
, 
ерік
-
жігері
қалыптасады
.
Біз
ойын
түрлерін
диагностикалық
материал
ретінде
жинақтап
, 
қолдауда
диагностикалық
жұмыстың
төмендегідей
міндеттерін
шешуді
көздедік
:
- 
балалардың
қарым
-
қатынасты
қажетсінуі
;
- 
қарым
-
қатынастағы
таңдамалылық
феномені
;
- 
балалардың
коммуникативті
мотивтері
болуы
;
- 
қарым
-
қатынас
тəсілдерін
меңгеруі
;
- 
қарым
-
қатынас
құралдарының
түрлері
мен
тиімді
қолданылуы
.

жүктеу 20,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: