1 Қазақстан республикасы жоғары оқу орындарының

208
зейінін
анықтау
объектісіне
туралау
, 
есте
сақтау
, 
ойлау
мен
сөйлеуде
алдарына
мақсат
қойылады
. 
Зейіннің
– 
барлық
психикалық
таным
процестерімен
байланысты
жəне
соның
көмегімен
анықталады
. 
Көбінесе
өте
тығыз
байланыс
– 
ырықты
зейін
мен
ес
процесінің
арасында
оқуға
дайындығын
қалыптастырудың
алғашқы
кезеңінде
көрінеді
. 
Оқытушы
бала
алдында
- 
тек
зейінін
дамыту
туралы
ғана
емес
, 
сонымен
қатар
, 
оқыту
материалдарын
есте
сақтау
қажет
деген
мақсат
қояды
. 
Мектепке
дейінгі
кезеңнің
соңында
балаларда
ырықты
зейін
басымырақ
қалыптасады
жəне
сөздік
қоры
дами
бастайды
, 
бұл
құбылыстар
əдістердің
жиынтығы
мен
нақты
қимылдары
арқылы
іске
асады
. 
Ол
мектеп
жасына
дейінгі
ересек
балалардың
ырықты
зейіні
мен
ырықты
ес
процесінің
əрі
қарай
дамуына
көмектеседі
, 
оған
себеп
əрекеттер
– 
ойындар
болады
. 
Ойын
кезінде
балалар
көп
нəрсені
есінде
қалдырады
жəне
бір
нəрсені
көздеуі
нақты
болады
.
Балаларды
мектептегі
оқуға
дайындауда
, 
сөйлеу
процесінің
да
-
муы
, 
балалардың
мектептегі
оқу
жағдайын
жақсартатын
бірден
-
бір
əсер
болып
табылады
, 
өйткені
сөз
- 
ол
мұғаліммен
сөйлесу
, 
сол
арқылы
білімді
игеру
жəне
психикалық
процестердің
дамы
мен
жетілуі
болып
табылады
. 
Л
. 
С
. 
Выготский
, 
ерікті
мінез
-
құлықты
əлеуметті
дей
отырып
, 
ол
бала
еркінің
дамуын
, 
қоршаған
орта
-
мен
байланысты
деп
есептеген
. 
Негізінен
, 
бұл
жағдайды
баланың
үлкендермен
əңгімелескенінен
байқаған
. 
Л
. 
С
. 
Выготский
мен
Л
. 
С
. 
Рубинштейіннің
айтуынша
, 
ерікті
актінің
пайда
болуы
, 
мектеп
-
ке
дейінгі
балалардың
ерікті
мінез
-
құлқының
дамуынан
туындайды
. 
Д
. 
Б
. 
Элькониннің
айтуы
бойынша
, 
этикалық
сатының
пайда
болуы
, 
ересектер
мен
балалардың
арасындағы
қарым
-
қатынастың
өзгеруіне
байланысты
. 
Оның
айтуы
бойынша
, 
мектепке
дейінгі
жастағы
ба
-
лаларда
, 
ерте
жастағы
балаларға
қарағанда
қарым
-
қатынастың
жаңа
типі
пайда
болады
.
А
. 
Н
. 
Леонтьев
өзінің
көптеген
зерттеулерінің
нəтижесінде
, 
əріптестерімен
бірге
жүргізілген
жұмыстарында
ерекше
жағдайды
көрсетті
. 
Ол
мектепке
дейінгі
жастағы
балаларда
алғаш
өз
еркіне
бағындыратын
мотивтер
жүйесі
туындайды
жəне
балаға
тəн
ерекшеліктер
көрінеді
, 
сондықтан
да
оны
«
алғаш
рет
жеке
адем
ерекшеліктері
көрінетін
кезең
» 
деп
атады
. 
Өзін
-
өзі
бақыла
системасының
мотивтері
баланың
мінез
-
құлқын
реттеп
отыра
-
ды
жəне
барлық
жағынан
даму
деңгейін
анықтайды
. 
Мұндай
көрсеткіштер
психологиялық
зерттеулер
нəтижесінде
көрсетілген
. 
Сонымен
қатар
, 
А
. 
В
. 
Брушлинский
оның
ойлау
қабілетінің

209
мүмкіндігі
нақты
шешілгеніне
дейінгі
мəселелерді
шешу
тəсілін
көрсетеді
. 
Бұл
мəселенің
зерттеу
кездерінде
В
. 
Вундт
, 
О
. 
Зельц
, 
Э
. 
Клапаред
тұрды
жəне
негізін
қалауға
Дж
. 
Брунер
, 
У
. 
Найссер
, 
Б
. 
Ф
. 
Ломов
, 
Н
. 
Н
. 
Подьякова
, 
Е
. 
Н
. 
Брушлинский
, 
Д
. 
Б
. 
Богоявленская
, 
С
. 
Я
. 
Чернявский
, 
Л
. 
Л
. 
Гурова
жəне
т
.
б
. 
жұмыстарында
да
көрсетілген
. 
Сонымен
қатар
, 
психологиялық
зерттеулерде
жеткіліксіз
танылым
, 
таң
қалуға
дейінгі
бейнелердің
диалектикалығы
жəне
диалектикалық
ойлаудың
құрылымы
мен
қатынасы
туралы
сұрақ
тудырады
.
Əр
түрлі
еркін
назарды
қажет
ететін
мысалдар
мен
операция
-
лар
жиынтығының
күрделілігіне
жəне
оларды
шешуге
байланы
-
сты
деп
ойлауға
болады
. 
Біз
еркін
назарды
қажет
ететін
кəдімгі
мысалдардың
бірін
шешу
кезінде
, 
осындай
операциялық
сарап
-
тама
жасап
жəне
оның
нəтижесін
тексергенде
, 
көрсетіліп
берілген
материал
мен
белгілі
бір
үлгіні
салыстыру
нұсқасы
зерттелді
. 
Бұл
зерттеу
мектепте
табысты
оқудағы
психологиялық
алғышарттардың
бірі
. 
Өйткені
оның
жоқ
болуы
, 
сөз
, 
əріп
, 
жəне
сандарда
жіберуі
мен
оларды
дұрыс
айта
алмауынан
көрінеді
. 
Зерттеу
мынандай
үлгіде
құрылады
: 1. 
Еркін
назар
жетіспейтін
балалар
іріктелінеді
; 
2. 
Оның
операцияны
іске
асыруына
қажетті
нəрселер
жинала
-
ды
; 3. 
Тестте
дайындалады
. 
Баланың
назарын
тексеріп
, 
зерттеген
-
де
, 
іріктеу
мен
нəтижелерді
қайта
тестілеу
үшін
классикалық
Бур
-
дон
тестісінің
балаларға
арналған
түрі
қолданылады
. 
Бұл
үлгі
еркін
түрде
балаларға
жақсы
таныс
жəне
қарапайым
пішіндер
, 
мысалы
, 
жұлдызша
, 
квадрат
, 
шеңбер
, 
үшбұрыш
, 
жарты
шеңбер
, 
жалауша
орналасқан
парақтан
тұрады
. 
Зерттеуші
белгілі
бір
фигураның
астын
сызу
ұсынады
. 
Тапсырманы
орындау
уақыты
шектелуі
мүмкін
. 
Балалардың
назар
аудару
деңгейін
, 
жіберілген
қателерге
қарап
бағалайды
. 
Мұндай
тапсырманы
орындау
, 
балалардан
төмендегідей
нəрселерді
талап
етеді
:
Сызылуға
тиісті
бір
жəне
бірнеше
фигураларды
есте
сақтау
. 
Парақтағы
əрбір
фигураны
берілген
заттармен
салыстыру
. 
Осы
жол
-
мен
беттегі
барлық
жол
қаралып
шығуы
тиіс
. 
Берілген
фигураның
іштей
сақталуы
тиіс
екендігін
, 
ал
салыстырудың
ойша
елестетілген
фигура
бейнесі
арқылы
жүзеге
асатынын
атап
айтсақ
, 
сызылуы
тиіс
фигуралар
тексерілмеген
жағдайда
туындауы
мүмкін
, 
себебі
жалпылама
қарау
немесе
əрбір
фигураны
сараптаудың
орнына
, 
жəй
ғана
көз
жүгіртіп
шығу
. 
Бұл
анықтама
көбіне
мектепке
дейінгі
балалардың
қателіктеріне
лайықты
. 
Олардың
қабылдауында
көпке
дейін
бөлшектерді
анықтап
қарамай
, 
ойша
белгілерді
қамтуы
ба
-

210
сым
болады
. 
Мұндай
жалпы
қамту
, 
заттарды
тануын
қамтамасыз
етеді
, 
яғни
қабылдаудың
негігі
міндеттерін
атқарады
. 
Алайда
ол
назарға
арналған
міндетті
атқаруға
мүмкіндік
бермейді
. 
Осы
тұжырымдарды
тексеру
үшін
біз
балалардың
бойында
екі
көріністі
бөлшектеп
салыстыру
істерін
қалыптастырамыз
. 
Мұның
Бурдон
мəтінінен
айырмашылығы
, 
онда
балалар
ештеңені
сақтауды
ке
-
рек
етпейді
. 
Олар
тек
қана
екі
қатар
қарапайым
көрініс
пен
зат
-
тарды
бөлшегімен
салыстыру
істерін
қалыптастыруды
керек
етеді
. 
Тəжірибе
жүргізгенде
іріктеу
тестісінің
құрамында
үш
тапсырма
болады
. 
Олар
бір
-
бірінен
күрделігінің
əртүрлілігімен
ерекшеленеді
. 
Бірінші
топтарда
балаларға
барлық
дөңгелектерді
бояп
шығу
, 
яғни
бір
фигураға
назар
аудару
ұсынылады
. 
Мұны
орындау
үшін
: 1) 
бір
фигураны
есте
сақтау
; 2) 
бір
істі
(
баяу
) 
есте
сақтау
; 3) 
парақтағы
барлық
дөңгелектерді
көріп
алуы
керек
. 
Екінші
топтарда
балалар
барлық
жалаушалар
мен
үшбұрыштарды
(
үйшіктерді
) 
бояуы
қажет
, 
яғни
назар
кеңістігінде
екі
фигураны
есте
сақтауы
керек
. 
Бұл
тапсыр
-
маны
орындау
үшін
мыналар
қажет
: 1) 
бір
фигураны
есте
сақтау
; 2) 
екінші
фигураны
есте
сақтау
; 3) 
бір
істі
(
баяу
) 
есте
сақтау
. 
Өз
істерін
осы
екі
тəсілдің
бірі
арқылы
ұйымдастыру
, 
алдымен
, 
бүкіл
парақты
сосын
, 
бірдей
фигураның
барлығын
тексеріп
шағу
керек
. 
Содан
кейін
екінші
фигураға
жəне
əр
тексергенде
екі
рет
тексеру
қажет
. 
Бірінші
жағдайда
шын
мəнінде
бірінші
тапсырманы
бояу
қажеттілігін
, 
бірінші
жұмыстың
соңына
дейін
есте
сақтау
қажет
болады
. 
Екінші
тəсілде
жолдағы
əрбір
фигураны
тексеру
процесі
күрделенеді
. 
Енді
оны
бір
талап
үлгімен
емес
, 
екіншісімен
де
салыстыру
қажет
. 
Байқап
отырғанымыздай
тапсырма
кəдімгідей
күрделенуде
. 
Үшінші
тапсырмада
балалар
баяғыша
екі
фигурамен
жұмыс
істеуі
керек
. 
Бірақ
біріншісі
бояу
, 
ал
екіншісі
қоршау
. 
Тапсырма
тағы
бір
істі
есте
сақтау
қажеттілігімен
күрделенеді
. 
Мысалы
, 
балалар
, 1) 
фи
-
гураны
; 2) 
оны
ерекшелендіру
ісін
(
бояу
); 3) 
екінші
фигураны
; 4) 
оны
ерекшелендірудің
жаңа
жолын
(
қоршау
) 
есте
сақтау
керек
. 
Бұл
тапсырманы
орындауда
жоғарыда
сипатталған
екі
тəсілдің
бірімен
іске
асырылады
. 
Екінші
жəне
үшінші
тапсырмалардың
бірінші
тапсырмалардан
айырмашылығы
, 
олардың
құрамын
есте
сақтауға
арналған
қосымша
элементтері
болады
, 
яғни
істің
ұйымдастырылуы
күрделірек
болып
келеді
. 
Балаларға
тапсырманың
əрқайсысы
он
фигурадан
төрт
жолға
салынған
парақтар
ұсынылады
, 
барлық
фигураның
саны
қырық
болуы
қажет
. 
Тəжірибелер
əр
баламен
ойын
түрінде
өткізіледі
. 
Ойын
жүргізуші
балаларға
карточка
əкелеіп

211
беріп
, 
тапсырмаларды
орындауларын
өтінеді
. 
Өйткені
фигуралар
, 
оның
айтуынша
, 
əдемі
емес
, 
əр
түрлі
емес
, 
ол
қанық
түсті
жəне
əдемі
болғанын
қалайды
. 
Баладан
фломастермен
бояғанды
жақсы
көресің
бе
немесе
кейіпкерге
көмектесуге
дайынсың
ба
? – 
деп
сұрап
, 
əрқашан
да
жауап
алынуы
керек
. 
Бұдан
кейін
нақты
бағдар
беріліп
, 
баладан
оны
жəне
өзі
ерекшелейтін
фигураларды
көрсетуін
сұрайды
. 
Жұмыс
уақыты
шектелмейді
. 
Экспериментті
қалыптастыруда
, 
балаларға
бірдей
бейнелер
түсірілген
екі
зат
ұсынылады
(
мысалы
, 
кəстрөл
мен
оның
қақпағы
). 
Осы
берілген
бейнелер
бірнеше
жеке
-
леген
қарапайым
заттар
суретінен
тұрады
(
мысалы
, 
күн
мен
балық
; 
жапырақ
пен
қол
шатыр
жəне
т
.
б
). 
Бұл
бейнелердің
барлығы
тесте
қолданылған
заттардан
ерекшелеу
болуы
керек
. 
Таңдалған
жұптар
, 
бейнедегі
суреттердің
санына
байланысты
ерекшеленеді
. 
Олар
екі
немесе
бес
аралығында
ауытқып
тұрады
. 1) 
кəстрөл
мен
қақпағы
; 2) 
аяқ
киім
жұбы
; 3) 
кесе
мен
тəрелке
; 4) 
көйлек
пен
шалбар
; 5) 
кілті
мен
сандықша
. 
Бұл
заттардың
барлығы
қатты
қағаздан
қиылады
. 
Бейнелерлің
саны
, 
заттардың
түріне
аса
қатты
байланысты
болмай
-
ды
. 
Осылайша
кесе
мен
тəрелкеде
немесе
кастрөл
мен
қақпағының
əрқайсысында
екі
-
екіден
сурет
болуы
керек
. 
Келесі
əдістемелер
бастауыш
класс
оқушыларының
танымдық
процестерін
психодиагностикалауға
арналады
.

жүктеу 20,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: