1 Қазақстан республикасы жоғары оқу орындарының

204
жөндеп
, 
əр
уақытта
тапсырмалары
жайлы
бағдар
беріліп
отыр
-
ды
. 
Сондықтан
біздің
зерттеуде
ойын
барысына
орай
балалардың
қарым
-
қатынасын
байқап
, 
кестеге
салып
, 
тіркеп
отыру
үшін
жүргізілген
жұмыстың
барысы
қолданылды
. 
Бұл
ойындар
бары
-
сында
балалардың
: 1) 
Басқа
адамдарға
экспериментаторға
, 
басқа
балаларға
-
зейін
қоюы
, 
еліктеу
сəттері
, 
олардың
əрекеттері
мен
сөздерін
өзімен
-
өзі
болып
, 
əдейілеп
қайталауын
;
2) 
Басқаларға
эмоциялық
қатынасын
, 
ойын
барысындағы
эмоциялық
көріністердің
(
формалардың
) 
пайда
болуын
өзгерістерін
. 
3) 
Инициативалық
əрекеттері
, 
басқалардың
назарын
өзіне
аударуға
бағытталған
белсенділіктерін
;
4) 
Өзіне
деген
басқалардың
қатынасына
сезімталдық
танытуы
, 
өзіндік
бағаның
, 
мінез
-
құлық
, 
жүріс
-
тұрыс
актілерінің
өзгерісін
зерттедік
.
Əрбір
өлшем
мектеп
жасына
дейінгі
балалардың
ересектермен
жəне
басқа
балалармен
қарым
-
қатынас
қажеттілігінің
«
жоғары
» 
жəне
«
төмен
» 
деңгейде
дамығандығын
береді
.
Қарым
-
қатынас
қажеттілігі
«
жоғары
» 
деңгейде
дамығандығын
төмендегі
параметрлер
анықтайды
:
1) 
Бала
адамдардың
өтінішін
бірден
, 
толық
жəне
ең
ақырына
дейін
орындап
шығады
. 
2) 
Бала
басқаның
берер
мəліметін
бар
зейінін
қойып
тыңдайды
, 
тіпті
бөгде
объектілерге
мəн
бермей
тыңдайды
.
3) 
Жасалған
ескертулерге
қатысты
баланың
өкпелеу
сəттері
болмайды
. 
4) 
Берілген
мəліметтерді
, 
ойын
шартын
барынша
толық
сақтайды
.
5) 
Ойын
шарты
бойынша
жүзеге
асырылатын
əрекеттерді
неғұрлым
жақсы
орындауға
тырысады
.
6) 
Бала
басқалармен
бірге
өзара
əрекеттестікте
жағымды
эмо
-
циялар
формаларын
көрсетеді
. 
7) 
Балалар
басқа
барлық
балалармен
қарым
-
қатынас
жасауда
сер
-
гек
, 
көңілді
, 
белсенді
болады
. 
8) 
Балалар
басқалардың
арасында
еркін
əрекет
жасайды
. 
9) 
Балалар
басқалардың
назарын
өзіне
аудару
мақсатымен
ори
-
гиналды
, 
агрессия
мен
өкпеге
негізделмеген
əрекеттер
, 
қылықтар
жасайды
. 
10) 
Балалар
лидерлік
-
жетекшілік
, 
ұйымдастырушылық
қасиет
-
терін
əдейілеп
баса
көрсетеді
.

205
11) 
Мақтау
, 
мадақтау
формаларының
негізінде
оқушылардың
белсенділігі
артады
.
12) 
Балалар
басқалардың
назарына
іліккен
сөздер
мен
əрекеттерді
қайталайды
. 
13) 
Балалар
вербалды
еместен
гөрі
, 
диалогтік
-
тілдік
қарым
-
қатынас
жасайды
.
14) 
Балалар
мақтанғанда
ерекше
позада
болып
, 
əдеттегіден
мүлде
бөлек
жеңісті
білдіретін
дыбыс
шығарады
.
Балаларды
байқап
, 
бақылау
схемасы
бойынша
қарым
-
қатынас
қажеттілігінің
«
жоғарғы
» 
деңгейіне
тəн
сипаттар
«
төменгіден
» 
ба
-
сым
болса
, 
балалардың
коммуникативті
іс
-
əрекетте
белсенді
бола
-
тынын
көрсетеді
.
Ал
балаларға
қарым
-
қатынас
қажеттілігінің
«
жоғарғы
» 
жəне
«
төменгі
» 
деңгейлерінің
сипаттары
тең
дəрежеде
байқалса
, 
коммуникативті
іс
-
əрекетке
балалардың
əр
кезде
даяр
бола
бермейтінділігін
көрсетеді
. 
Балаларға
«
төменгі
» 
деңгейдегі
қарым
-
қатынас
қажеттілігі
тəн
болса
, 
оның
коммуникативтік
іс
-
əрекетке
енжар
болатындығы
белгілі
. 
Егер
1 
мен
7 
аралығындағы
сипаттар
8 
бен
14 
аралығындағы
сипаттардан
басым
болса
оқушылар
қарым
-
қатынасты
басқаларды
бағалай
білу
үшін
, 
ал
керісінше
болғанда
өз
-
өзін
білу
, 
бағалау
үшін
қажетсіну
болатындығы
шығады
. 
Сонымен
қатар
, 8-14 
сипаттар
басым
болғанда
5-6 
жастағы
балалардың
қарым
-
қатынас
қажеттілігіне
тəн
ерекшелік
көрінеді
. 
Ол
оқушылардың
өзін
басқалардың
түсінуін
, 
өзімен
бірге
сезімдік
күй
кешуін
(
эмпатия
), 
жанашырлық
танытуын
қажетсінуінен
қарым
-
қатынас
жасайтынын
білдіреді
(
М
. 
И
. 
Лисина
).
2. 
Қарым
-
қатынастағы
 
таңдамалылық
.
5-6 
жастағы
бала
-
лардың
қарым
-
қатынасында
таңдамалылық
ойын
барысында
айқын
көрінеді
(
Х
. 
Т
. 
Шерьязданова
). 5-6 
жастағы
балалардың
қарым
-
қатынастағы
таңдамалылығы
ересек
адамға
бауыр
басу
(
С
. 
В
. 
Корницская
) 
мен
басқа
балалармен
достасуынан
көрінеді
(
Р
. 
А
. 
Смирнова
). 
Айтылғандар
негізінде
балалардың
қарым
-
қаты
настағы
таңдамалығын
анықтауға
болады
. 
Біздің
зерттеу
«
ба
ла
-
бала
» 
жүйесіндегі
таңдамалылық
феноменін
айқындауға
бағытталды
.
Диагностикалық
əдіс
ретінде
ежелден
қазақ
балалары
ой
-
найтын
«
Белбеу
тастау
», «
Қаламақ
», «
Сақина
салмақ
», «
Егіз
», 
«
Мысық
пен
тышқан
» 
ойындары
алынды
. 
Ойындар
балалар
тобы
-
мен
ұйымдастырылады
. 
Əрбір
ойын
3-5 
күннен
кейін
қайталанып
, 
жеке
топтарда
6 
реттен
ұйымдастырылды
. 
Ойындар
барысында

206
əрбір
оқушыға
дара
хаттама
толтырылады
. 
Балалардың
қарым
-
қатынастағы
таңдамалылығы
шартты
түрде
тағайындалды
. 
Хаттамаға
негіз
болатын
байқауға
, 
бақылауға
арналған
зерттеулерде
Т
. 
А
. 
Репина
əдістемесіне
арқау
ете
отырып
, 
былайша
құрамыз
:
1. 
Əрбір
баланың
жеке
ойын
барысында
басқалардың
əрқайсысымен
байланысы
(
контактісі
) 
саналады
.
2. 
Əрбір
баланың
жасаған
байланыстарының
жалпы
қосындысы
есептеп
шығарылады
.
3. 
Əрбір
бала
үшін
қарым
-
қатынастағы
таңдамалылық
шекарасы
есептелінеді
: 
мұндағы
қарым
-
қатынастағы
таңдамалылық
шекара
-
сы
, m-
байланыстардың
жалпы
саны
, N-
топтағы
балалар
саны
.
4. 
Балалардың
қарым
-
қатынастағы
таңдамалылық
шекарасының
мəні
(p) 
əрбір
баламен
жасаған
байланыстар
санымен
(m) 
салысты
-
рылады
. 
Егер
болса
, 
оқушының
қарым
-
қатынастағы
таңдамалы
си
-
патын
береді
.
3. 
Коммуникативтілік
 
мотивтерін
 
зерттеу
.
Мұнда
диагнос
-
тиканың
, 
негізінен
, 
əдістеме
алынды
. 
Эксперименталды
жұмыс
мазмұны
екі
түрлі
жағдайдағы
баланың
инициативалық
жəне
белсенділік
əрекеттерін
анықтап
, 
қарым
-
қатынастағы
танымдық
жəне
жеке
бастық
мотивтерінің
арақатынасын
зерттеуге
негізделеді
.
Бірінші
жағдайда
, 
балалармен
«
Бес
тас
», «
Үй
тігу
» 
ойындары
ұйымдастырылды
. 
Мұнда
оқушы
ойыншық
заттар
жəне
басқалармен
(
экспериментаторлар
жəне
балалар
тобы
) 
өзара
əрекеттестік
жасау
-
ына
мүмкіндік
берілді
. 
Ұсынылған
ойын
түрлерінде
əрбір
оқушыға
ересек
адамның
немесе
басқа
балалардың
бірлескен
əрекеттестігі
үшін
өзара
жəрдем
беру
қажеттілігі
пайда
болды
. 
Бұл
жағдай
арқылы
оқушының
қарым
-
қатынастағы
танымдық
жəне
іскерлік
мотивтері
зерттелді
Екінші
жағдай
баланың
ересектермен
жəне
басқа
балалар
-
мен
əңгімелесуіне
негізделген
. 
Бұл
жағдай
оқушының
қарым
-
қатынаста
басқаларды
білуге
, 
түсінуге
бағытталуын
анықтайды
. 
Ол
үшін
«
егер
мен
...», «
егер
сен
...», «
бес
саусақ
неге
бірдей
емес
» 
метафорасы
жəне
мақал
-
мəтелдер
қолданылды
. 
Мұндағы
жағдай
таза
вербалды
, 
бір
-
бірімен
қарым
-
қатынас
жасауға
негізделген
жəне
де
əрбір
баланың
қарым
-
қатынас
жасаудағы
жеке
бас
мотивтерінің
дамуы
анықталды
.
Əрбір
жағдайдың
ұзындығы
30 
минут
. 
Байқау
, 
бақылау
хатта
-
масына
əрбір
баланың
экспериментатордан
жəне
басқа
балалардан
сұрақ
сұрауының
саны
тіркеліп
, 
жалпыланды
.

жүктеу 20,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: