[]

14 
 
Әдебиеттер тізімі 
1.  Лазарева Э.А. Заголовок в тексте. – Свердловск: Изд. Урал. Ун-та, 1989. – 96 б. 
2.  Горбунов  А.П.  Язык  и  стиль  газеты  (из  творческой  лаборатории  публициста)    М.: 
Мәскеу университетінің басылымы, 1974.  124 б.  
3.  http://www.tdt.com.ru 
4.  Федосова  С.  А.  Миниэкскурс  в  историю  заголовка.  Современное  понимание  и 
функции газетного заголовка как языковой единицы и средства распространения культыру // 
Вестник  КазУМОиМЯ  им.  Абылай  хана.  Сер.  Философия.  Межкультурные  коммуникации. 
№2 (8).  А.  2004.  8487 б. 
5.  Петрова  Л.Д.  Заголовок  передовой  газетной  статьи  как    структурная  единица  и 
элемент строения текста.  М., 1982. 
6.  Камбарова З. А. Актуализация фразеологических единиц в языке английской газеты: 
Автор. дис. … канд. филол. наук.  10.02.04.  М.: МГПИИЯ им. М. Тореза, 1977. 24 б.  
7.  Костомаров В.Г. Русский язык на газетной полосе.  М., 1971.  268 б.  
 
На  примерах  казахстанских  газет  рассматриваются  различные  функции  заголовков 
как  информационного  сигнального  элемента  текстовых  публикаций.  Рассмотрены 
заголовки  газет,  для  образования  которых  используются  фразеологизмы.  Также  на 
примерах  рассмотрены  два  типа  актуализации  заголовков-фразеологизмов  и  способы  их 
трансформаций.  Эффективность  газетных  материалов  повышает  использование  в  них 
ярких, экспрессивных заглавий. 
 
It is discussed the  various functions of the headlines as an information signaling element in 
text publications. It is considered the headlines, which are used for the formation of idioms. Also 
some  examples  of  two  types  of  actualizations  of  the  headlines-phraseological  units  and  types  of 
their  transformations.  The  effectiveness  of  newspaper  materials  increases  their  use  of  bright, 
expressive titles. 
 
 
 
 
УДК  81´1. 001 
К.Е. Алибекова, С.Ж. Баяндина, Б.Ө. Ақыш 
Абылай хан   атындағы  Қазақ  халықаралық қатынастар  және  әлем  тілдері  университеті 
Алматы, Қазақстан 
Alibekova_k@mail.ru
, 
bayandina2004@mail.ru
 
 
МАҚАЛ МЕН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ТІЛДІК ҚҰБЫЛЫС РЕТІНДЕ: 
ҰҚСАСТЫҚТАР МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАР 
 
 
Лингвистикалық  және  лингводидактикалық  зерттеулерде  ерекше  тілдік  көрініс 
ретінде қарастырылады. Бұл мақалада  авторлар  орыс тілінің макалдар мен тұрақты сөз 
тіркестерді зерттейді.  Макалдар мен тұрақты сөз тіркестердің анықтамаларын әр түрлі 
тұрғыдан  айқындап,  олардың  ұқсастықтары  мен  айырмашылықтарын  қарастырады. 
Макалдар мен тұрақты сөз тіркестерді орыс тілі сабақтарында қазақ тілді студентерге 
оқытқан  кезде,  олар      осы    тілдік  бірліктерді,    оқылатын  тілдің    бейнелік    жүйесін  тез 
меңгереді. 
 
 
Кілт сөздер: паремиология,  мақал,  тұрақты сөз тіркестер, тілдік көрініс 
 

15 
 
Лингвистикалық  және  лингводидактикалық  зерттеулерде  мақалдың  тілдік  мәні    және 
тілдің  басқа  құрылымдық  бірліктерінің  арасындағы    дәрежесі    жөніндегі    мәселелер  әлі  де 
бірегей  шешімін  таппай  отыр.  Мақал  қанатты  сөз,    мәтел,    фразеологизмнің  ерекше  түрі, 
нақыл сөз, бейнелі сөз, клише және т.б ретінде қарастырылып келеді.   
Қазіргі  тіл  білімінде  мақалдың  тілдік  мәнін  анықтауда  шартты  түрде  екі    түрлі 
көзқарасты атап көрсетуге болады: 
1) 
Мақалдың  тілдік  мәні  өзіне  ұқсас  тілдің  басқа  да  құрылымдық  бірліктерімен 
салыстыру  арқылы  анықталады  (фразеологизмдермен,  мәтелдер,  қанатты  сөздермен  және 
т.б.)  (В.П.  Аникин,  Н.С.  Ашукин,  М.Г.    Ашукина,  Е.М.  Верещагин,  В.Г.  Костомаров,  В.П. 
Жуков, М.А. Рыбникова және т.б.); 
2) 
Мақалдың  тілдік  мәні  тілд  егі  клишелер  теориясы  арқылы  анықталады      (Г.Л. 
Пермяков және оның ізбасарлары). 
Мақалдың  тілдік  табиғатын  анықтауда  бірінші,  екінші    анықтаманы  жақтаушылар 
мақалды
‒  «дәлме-дәл  және  ауыспалы  (бейнелі)    немесе  тек  қана  ауыспалы  мағынасы  бар 
және грамматикалық тұрғыдан аяқталған сөйлем болып табылатын халықтың нақыл сөздері» 
дейді [1, 11 б]. 
Мақалдың 
тілдің 
басқа 
құрылымдық 
бірліктерінен 
айырмашылығы 
неде?       
Фольклордың  ажырамас  бөлігі,  ал  кең  мағынада  халықтың  ауызекі  сөйлеу  тілі  бола  тұра, 
мақал  мәтін  болып  табылады,  яғни  ол  өз  алдына  дербес  қызмет  етеді.  Мәтіннің  дара  бір 
тақырыптық  түрі  ретінде  мақал  мағыналық,  құрылымдық,  қатысымдық  тұтастығымен  
ерекшеленеді;  оны  түсіну  мәтінді  толықтай  түсінуге  мүмкіндік  береді.  Мысалы,  Боль  без 
языка,  да сказывается. Береги честь смолоду, а здоровье под старость. 
Мақалдың фольклорға жататындығын сөйлемнің объективті сипатынан  көруге болады. 
Мақал мағынасы терең және жалпыланған нақыл  сөз ретінде қабылданады.  
Мысалы:  Поганое  к  чистому  не  пристанет  –  мақалы  жалпы  жағдайды  білдіру  үшін 
қолданылады: тазалықты сақтау ауруды қоздыратын   микробтардан қорғайды.  
 
Жалпылау 
формальды 
грамматикалық 
категориялармен 
жүзеге 
асырылады: 
анықтауыштық  және  қатыстық  есімдіктер,  ұқсас  құрылымдар  «кім…,  сол»  (Всякому  своя 
слеза  солона.  Кто  ест  лук,  тот  избавлен  от  вечных  мук),  анықтауыштық  құрылымдар   
(Тяжело  болеть,  тяжелее  того  над  болью  сидеть).  Көп  жағдайда  мақалдар  тезистер, 
дәлелдер  түрінде  берілуі  мүмкін.  Мысалы,  Чеснок  да  редька  –  так  и  на    животе  крепко;  
Ходи больше, проживешь дольше  сияқты мақалдар дәлел ретінде жүреді. 
 
Халық  даналығының  жиынтығы  ретінде  мақалдағы  сөз  түйіні  мен  тұжырымдар 
әмбебаптылығымен ерекшеленеді, оның ақыл-өнегесі мол  болып келеді,   мысалы, Помногу 
есть, не велика честь: не будешь богат, а будешь пузат; Держи голову в холоде, живот –  в 
голоде, а ноги – в тепле.Түпнұсқа болмаса да, мақал тілде нақты жағдайларда қолданылатын 
болды .  
Мақалдардың тағы бір ерекшелігі - жағдаяттылығы. Бұл туралы    А.В. Артемова «адам 
ой-санасының  (қабылдау)  ерекшелігі  тілдік  бірліктердің    негізін  құрайтын    барлық 
құбылыстардың ішінен  негізгі түйінін»  айқындап береді. Сөйтіп, мақалда  бейне  әрқашан 
көмескіленіп  беріледі,  яғни  сол  жағдайда  негізгі  болып  табылатын  ерекшелігі  көрсетіліп, 
оқиға нобайлап  жеткізіледі
 
[2,  34  б.]. Т.М.  Николаева  мақалды  айту  барысында    ақиқаттық 
жоғалады, өйткені адам өз атынан айтпайды, басқа адамның объективті тәжірибесіне сілтеме 
жасайды.  Сонымен  бірге  мақал  дұрыс  пайдаланылды  ма,  мақалда    айтылған  жағдай  мен 
талқыланып жатқан  мәселе  арасында  ұқсастық  бар  ма  сияқты  басқа  мәселелер  туындайды» 
деп есептейді [3, 154 б.].  
 Сайып келгенде, фольклорлы жанр ретінде мақал белгілі бір үш түрлі   «құрылымдық  
тұрғыдан  –    лингвистикалық  (және  композициялық)  құрылымнан,  логикалық  (және 
семиотикалық) құрылымнан  және ақиқаттан» тұрады  [4, с.29]. 
Клишеге  ұқсас  болып  келетін  мақалдар  ешбір  өзгеріссіз  күрделі  тұтастық  ретінде 
қабылданады, сондықтан да олар тілдік таңбаларға жатады.  Мысалы, Аппетит от больного 
бежит,  к  здоровому  катится;  У  кого  болят  кости,  тот  не  думает  идти  в  гости.    Бұл