[]

18 
 
 
 
Мақалдар  мен  фразеологизмдер  арасында  айырмашылық  бар.  Мақалдардың  ерекше 
белгілерінің  бірі  –  олардың  өсиеттілігі  (Ешь  проста  –  проживешь  лет  до  ста).  Мақал 
бағалауыштық  мәнге  ие  болса  (Лекарство  хуже  самой  болезни),    фразеологизмдер  -аз 
дәрежеде. Мақалдағы логикалық пайымдаулар мен ойды қозғайтын тұжырымдардың болуы 
мақалды  фразеологиялық  бірліктерден  ажыратады    (Болезнь  человека  не  красит;  Держи 
голову  в  холоде, живот  –  в голоде,  а  ноги  –  в  тепле),  соңғылары  ұғыммен  байланысты   (С 
красной    строки).  Келесі  айырмашылық  –  мақалдың  құрылымы  сөйлемнің  құрылымымен 
бірдей    (Свою  болячку  чужим  здоровьем  не  лечат.  На  всякую  шаль  выросло  по  лозе,  на 
всякую  болезнь  по  зелью),    аяқталған  ойды  білдіреді,  ал  фразеологиялық  бірліктердің 
құрылымы предикативті тіркестер немесе салалас сипатындағы сөз тіркестері сияқты сөйлем 
мүшесі болады (Лицом к лицу, хоть шаром покати).  
 
Жоғарыда  айтылғандардан  мындай  қорытынды  жасауға  болады:    мақалдар  
фразеологизмдерден  өсиеттілік,  қисынды  пайымдар,  семиотикалық  құрылымдар,  сөйлемнің 
құрылымы сияқты белгілермен ажыратылады, яғни мақалдар дербес жанр болып табылады. 
Сонымен, мақалдар тілдік құбылыс ретінде ерекше теориялық және практикалық мәнге 
ие  болады.  Паремиологиялық    клишелердің  бір  түрі  ретінде  оларды  лингвистер  де, 
лингводидакттар  да  қарастырып  жүр.  «Денсаулық»,  «тазалық»  мәніндегі  мақалдар  мен 
фразеологизмдерді  пайдалану  қазақ  тілін  оқитын  орыс  аудиториясында  оқыту  барысында 
олардың тілді тез әрі дұрыс меңгеруге, сөз қорын байытуға, ойын дамытуға және кеңейтуге 
септігін тигізеді. 
 
Әдебиеттер тізімі 
1 Жуков В.П. Словарь русских пословиц и поговорок.– М., 2000. – 580c. 
2  Артемова  А.В.    Эмотивно-оценочная объективация  концепта жен-щина  в  семантике  
ФЕ (на материале английской и  русской фразеологии): Автореф. дис. … канд. филол.    наук. 
– Пятигорск, 2000. – 16 с. 
3.  Николаева  Т.М.  Обобщенное,  конкретное  и  неопределенное  в  паремии  //  Малые 
формы  фольклора:  Сб.  статей  памяти  Г.Л.Пермякова.  –  М.:  Изд.  «Восточная  литература» 
РАН, 1955. – С. 311 - 324. 
 4 Пермяков Г.Л. От поговорки до сказки (заметки по общей теории клише). – М.: Изд. 
«Наука», 1970. – 240 с. 
5.  Черкасский  М.А.  Опыт  построения  одной  семантической  системы  пословицы  и 
афоризма // Паремиологический сборник. –  М.: Наука, 1978. –  С. 35 - 53. 
6 Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. – М: Высшая школа, 
Дубна: Издательский центр «Феникс», 1996. – 381 с. 
7 Дандис А. О структуре пословицы // Паремиологический сборник. –  М.: Наука, 1978. 
– С. 13 - 36. 
8 Савенкова Л. Б. Русские паремии как функционирующая система: Автореф. дис. … д-
ра филол. наук. –  Ростов-на-Дону, 2002. – 46 с. 
9  Виноградов  В.В.  Об  основных  типах  фразеологических  единиц  в  русском  языке 
(Академик Шахматов А.А.- М.-Л., 1947). –  С. 6. 
 
В  лингвистических  и  лингводидактических    исследованиях    природа  пословицы  как 
особое  языковое  явление.  В  данной    статье  авторами  анализируются  пословицы  и 
фразеологизмы  русского  языка.  Рассматриваются    различные  подходы  к  определению 
языковой  сущности  пословицы  и  фразеологизма,  выделяются  их    сходства  и  различия.  
Изучение  пословиц  и  фразеологизмов  с  целью  использования  их  на  занятиях  по  русскому 
языку  для  студентов  казахской  аудитории  будет  способствовать  более  осознанному  и 
быстрому овладению ими образной системой изучаемого языка. 
 
The linguistic and methodological researches proverb is considered as a popular expression , 
saying, a special kind of phraseologism. In this paper  the authors analyzed proverbs and idioms of 

19 
 
the Russian language. Different approaches to defining the essence of the language and proverbs 
phraseologism stand out their similarities and differences .study of proverbs and phraseology with 
the aim of using  them in the classroom for the Russian language for students of Kazakh audience to 
promote a more conscious and rapid  mastery of figurative system of the target language. 
 
 
 
                                                            
УДК 811.512.122' 367                                                        
А.К. Алтаева  
«Тұран» университеті 
Алматы, Қазақстан 
ak.alma@mail.ru 
 
ПАЙЫМДАУ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ШАРТ МӘНДІ  
АЙТЫЛЫМДАҒЫ КӨРІНІСІ  
 
Шартты  айтылымның  жұмсалымы  психологиялық  себептермен  байланысты. 
Мақаламызда бұндай айтылымдарды оның негізі мен салдары ақиқат не жалған екеніне көз 
жеткізу  үшін  қолданамыз.  Керісінше  жағдайда  қолданыс  жалған  болып  шығады.  Талдап-
түсіндіруге  қатысты  барлық  салада  шартты  айтылым  жиі  қолданылады.  Логикада  ол 
импликативті  айтылым  немесе  импликацияның  қатысымен  жүзеге  асады.  Шартты 
айтылым  түрінде  жететін  негіз  бен  салдардың  арасындағы  байланысты  айтып 
жеткізудегі  қиындықтардың  себептері:  біріншіден,  логикалық  салдардан  туатын 
байланыс,  екіншіден,  табиғат  заңы,  үшіншіден,  себептік  байланыс,  төртіншіден, 
әлеуметтік заңдылық, ереже, дәстүр.  
  
Тірек  сөздер:  жай  пайымдау,  күрделі  пайымдау,  басыңқы  пайымдау,  бағыныңқы 
пайымдау, ақиқат, жалған.  
 
 
Біздің пайымдауымыз айтылымдардан құралады.      
 
Айтылым  –  мағынасы  бар,  ақиқат  не  жалған  болып  табылатын,  грамматикалық 
тұрғыдан  дұрыс  құрылған  сөйлем.  Айтылым  туралы  ұғым  –  логиканың  бастапқы 
ұғымдарының  бірі.  Айтылым  белгілі  бір  жағдаятты  сипаттайды.  Егер  сипаты  нақты 
жағдаятқа сәйкес келсе, айтылым ақиқат болып табылады да, сәйкес келмесе, жалған болады. 
«Ақиқат»  пен  «жалған»  айтылымның  шынайы  мазмұны  болып  саналады.  Түрлі  жолдармен 
әр  түрлі  айтылымнан  жаңа  айтылым  құруға  болады.  Шартты  айтылым  –  «егер  ...,  онда  ...» 
байланысының  көмегімен  құрылып,  белгілі  бір  оқиға  қандай  да  бір  жағдайдың  негізі  не 
шарты  болып  табылатын  күрделі  айтылым.  Шартты  айтылым  екі  жай  айтылымнан  тұрады. 
Құрамында  «егер»  сөзі  бар  сыңары  негіз  немесе  антецедент,  ал  «онда»  сөзінен  кейін 
жалғасатын сыңары салдар немесе консеквент болып саналады. Шартты айтылымның негізі 
– ақиқат, ал салдары жалған бола алмайды.  
Шартты айтылым түрінде жететін негіз бен салдардың арасындағы байланысты жалпы 
айтып  жеткізу  қиын.  Бұл,  біріншіден,  логикалық  салдардан  туатын  байланыс,  екіншіден, 
табиғат  заңы,  үшіншіден,  себептік  байланыс,  төртіншіден,  әлеуметтік  заңдылық,  ереже, 
дәстүр.  
Қарапайым  тілде  де,  ғылыми  тілде  де  шартты  айтылым  негіздеу  функциясынан  басқа 
да  міндеттерді  атқара  алады:  шарт  қандай  да  бір  жалпы  заңды  не  ережені  білдірмеуі  де 
мүмкін (Егер қаласам, аспандағы айды да әпере аламын); қандай да бір жағдайдың жалғасын 
(Егер  былтырғы  жаз  құрғақ  болса,  биылғы  жаз  жаңбырлы  болып  тұр);  әлденеге  сенбеуді 
(Егер  ...,  онда  мұрнымды  кесіп  берейін);  қарама-қарсылықты  т.б.  білдіреді.  Шартты