[]

10 
 
pay  great  attentionto  theessence  oflanguage,includingphraseological  units.  In  this  article  wehave 
tried to showthe way, thehistory ofthe studyof phraseologyin the Koreanlanguage. 
 
 
 
 
 
УДК 81'367 
М.М. Аймагамбетова 
Абай атындағы қазақ педагогикалық университеті 
Алматы, Қазақстан 
aimagambetovamalika@gmail.com
 
 
ГАЗЕТ МӘТІНІНДЕГІ ТАҚЫРЫПШАЛАР 
 
Қазақстандық  газттердің  мысалында  мәтіндік  жариялымдардың  ақпараттық  белгі 
беру  элементтері  ретінде  тақырыпшалардың  әр  түрлі  функциялары  қарастырылады. 
оларды  құрастыру  үшін  сөз  тіркестері  қолданылатын  газеттердің  тақырыпшалары 
қарастырылады.  Сондай-ақ,  мысалда  сөз  тіркесінен  жасалған  тақырыпшаларды 
көкейтесті  етудің  екі  түрі  және  оларды  өзгерту  тәсілдері  қарастырылған.  Газет 
материалдарының  тиімділігі  оларда  ашық,  экспрессивтік  тақырыптарды  пайдалануды 
жоғарылатады.  
 
Кілт сөздер: тақырып, тақырыпша, ақпараттылық, сөз тіркесі, өзекті ету, өзгерту.  
 
Мақаланы  оқуды  таңдаған  кезде,  оқырман  шын  мәнінде  негізгі  көңілін  газеттегі 
тақырыбына бөледі.  
Газеттегі  тақырыпша  –  публицистік  мәтіннің  маңызды  элементі,  өйткені  оның 
көмегімен  біз  оқырманның  көңілін  аулай  аламыз,  оған  көбінесе  басылымның  тиімділігі 
байланысты.  Білгірлікпен  құрастырылған  тақырыпшаның  көмегімен,  тез  памфлеттің 
көмегінен  гөрі  оқырманды  тезірек  сендіреді.  Сонымен  қатар,  «психологтардың  зерттеу, 
шамамен оқырмандардың он сегіз пайызы тек тақырыпшаға ғана көңіл бөледі» деп көрсетеді  
[1, 3].  
Біз  осы  жүйесінің  басқа  компоненттерімен  тығыз  байланысты,  стилі  жағынан  күшті 
орын  алатын,  мәтін  деп  аталатын  және  ол  туралы  алғашқы  ақпаратты  беретін  мәтіннің 
компоненті ретінде тақырыпшаны анықтаймыз. «Тақырыпшаны газеттік жолақта оқырманға 
бағыт беретін компас деп санауға болады» [2 ,7]. 
Кез-келген,  соның  ішінде,  газетте,  тақырыпшаны  мәтін  деп  атайды,  яғни,  оқырманға 
басқалардан  ішінен  нақты  мәтінді  таңдауға  мүмкіндік  береді.  Бір  мәтінді  екіншісінен  бөлу 
үшін  газетте  шрифттік  бөлу,  түсті,  графикалық  құралдарды  (сызғыштарды,  суреттерді) 
қолдану,  беттеу  тәсілдері  (материалдарды  газет  беттерінде  орналастыруы)  көмегімен  тілдік 
емес құралдармен іске асырылатын тақырыпшаларды графикалық ресімдеу қолданылады.  
Мақаланың  сыртқы  түрі  оқырманды  мақалаға  тартуы,  олардың  қызығушылығын 
редакция  маңызды  деген  заттарға  бағыттауы  тиіс.  Тақырыпшаның  шрифті  де  маңызды  рөл 
атқарады.  
Оқырманға  бірегей  ақпаратты  беру  үшін  арнайы  материалдардың  тақырыпшаларында 
өзгеше шрифті жиі қолданады.  
Ережеге  сай,  тақырыпша  ақпараттық  функцияны  орындайды,  өйткені  онда 
материалдың  мазмұны  көрсетіледі.  Газет  тақырыпшалары  үшін,  арнайы,  ерекше 
құралдармен  оқырманды  қызықтыру,  оның  көңілін  аулау  үшін  жарнама  функциясы  деп 
аталатын нәрсе тән. Жарнама беру әдебиетте экспрессивтілік деп түсіндіріледі, сондықтан да 
жарнама функциясын экспрессивтілік немесе жарнама-экспрессивтілік деп атайды.  

11 
 
Газет  тілін  зерттеушілер    Л.  Сухотерин  және  И.  Юдинцев  «Мемлекеттік  аппараттағы 
ақпараттық  жұмыс»  кітабында  газет  материалдарында  тақырыпшалардың  аудиторияның 
еріксіз  көңілін  тарту,  аудиторияның  қызығушылығын  мақала  мәтініне  қалыптастыру, 
аудиторияның  жаңалықтарға  немесе  оның  артында  тұрған  проблемаға  эмоционалды 
қатынасын  қалыптастыру,  аудиторияның  нанымын  немесе  сенімін  қалыптастыру, 
аудиториямен жаңалықтарды есте сақтау сияқты функцияларын бөледі. 
Тақырыпшаның 
функциясы 
ақпараттық 
хабарламаның 
нақты 
түсініктемесін 
аудиторияға дейін жеткізу болып табылады.  
Басқа сөзбен айтқанда, кіші тақырыпшаның жолында ақпараттық хабарламаның нақты 
түсініктемесін  жариялау  ұтымды  болады.  Ал  қалған  барлық  міндеттер  тақырыпшамен 
шешіледі.  Осындай  функционалды  шешім  кезінде  бір  жолға  ірі  шрифтпен  тақырыпшаны 
тізген ыңғайлы, ал кіші тақырыпшаны – оның барлық енімен бір жолға іріленген курсивпен 
жазған жөн.  
Яғни, кіші тақырыпшасы қысқа болуы тиіс, ол ақпараттық хабарламаға осы талапты, ал 
тақырыпша – кіші тақырыпшадан да қысқа болуы тиіс [3]. 
Осылайша, кез-келген газет тақырыбы номинативтік, графикалық-бөлу (көңілді аудару 
үшін), ақпараттық (мақаланың өзінде айтылатынмен танысу) және жарнама функцияларымен 
сипатталады.  
Кез-келген  тақырыпшада  алдыңғы  жоспарда  ақпараттық  немесе  жарнамалық 
функциялар шығарылады. Осылардың қайсысы басым болуына байланысты, тақырыпшаның 
жарнамалық немесе ақпараттық түрі туралы айтуға болады.  
Ақпараттық  тақырыпша  қысқа  түрде  мәтіннің  мазмұнын  білдіреді.  Ақпараттық 
жаңалықтардың  газет  мәтінінде  журналисттер  оқырманды,  олардың  алдында  оқиғаларды, 
пікірлерді  қарапайым  бекіту  мақсатын  көздейді,  сондықтан  да  осы  мәтіндерде 
тақырыпшаның жарнамалық түрін қолдану қолжетімді емес. Басқа да газет материалдарында 
тақырыпша  оқырманды  басылымды  белгілі  негізде  қабылдауға  және  ашық,  анық,  бағалы 
болуына  бағыттауы  мүмкін.  Ақпараттылық,  ережеге  сай,  кей  жағдайда,  жарнамалық 
тақырыпшаларға да тән.  
Біздің  пікіріміз  бойынша,  газет  тақырыбының  түрін  таңдау  (жарнамалық  немесе 
ақпараттық)  оның  компоненті  тақырыпша  болып  табылатын  мәтіннің  ерекшелігін  есепке 
алумен жүзеге асырылуы тиіс [4, 98]. 
«Ойдағылай қолданылатын қанатты сөздер және мәндер, әдеби бейнелер, әдеби сөздер, 
экспресиивтік  бояуы  бар  метафоралар,  мақалдар,  мәтелдер  оқырманға  тақырыпта 
материалдың  мазмұны  туралы  тірі,  нақты  көзқарас  береді»  [5].  Тақырыпша  –  бұл 
оқырманның  көңілін  алатын  бірінші  нәрсе  және  оның  астынды  тұрған  мақала  оқылады  ма 
әлде  оқылмайды  ма    оған  байланысты  болады.  Осыған  байланысты,  газет  тақырыпшасына 
ерекше  талаптар  ұсынылады.  Тақырыпшаның  міндеті  –  оқырманға  алуан  түрлі  газет 
материалынан  қажеттісін  ғана  таңдауға  көмектесу,  тақырыпша  материалдың  мазмұнын 
нақты  және  анық  көрсетуі  тиіс.  Тақырыпшаның  мәнерлілігі  тілдің  эмоционалды  және 
бейнелі  құралдарын  пайдаланумен  қолжеткізіледі.  Заманауи  газетте,  олардың  мақсаты  әр 
түрлі санаттағы оқырмандарды қызықтыру болып табылатын кіші тақырыпшалардың жүйесі 
жиі  дамып  келеді.  Осы  проблемаға  байланысты,  көптеген  газет  шығармаларындағы  ерекше 
рөл бастамасына, әсіресе, ақпараттық-аналитикалық сипатына жатады. Шығарманың өзіндегі 
мәтінде автормен алуан түрлі стильдік тәсілдерді: проблемалық мәселелер, оқырманға қарау, 
кіріспе  эпизодтар,  бейнелі  метафоралар,  теңеу,  эмоционалды  перифразалар  және  т.б. 
қолданылады.  Тақырыпшаның  рөлінде  олардың  семантикалық  бірігуі  көзқарасынан 
фразеологиялық  сөздер:  мақалдар,  мәтелдер,  қанатты  сөздер,  афоризмдер,  әдеби 
шығармалардың,  әндердің  атақты  үзінділері  және  т.б.  болып  табылатын  сөз  тіркестері 
белсенді  қолданылады.  Журналисттер  тақырыпша-сөз  тіркесін  өзгертуге  көбірек  көңіл 
бөледі, ол, сөз тіркесінің көбірек қоры экспрессивті-стилистік бояуы болуымен түсіндіріледі.  
Басылым  мәтініне  көңіл  бөлу  құралы  ретінде  газет  тақырыпшасының  өнеріне  көбірек 
көңіл  бөлінеді  [6,  55].  Экспрессия  үшін  осындай  тақырыпшаларды  қолданады,  олардың