[]

12 
 
жалпыға  танымалдығына  негізделеді.  Осыған  мысал  ретінде  «Жерұйықты  іздеген  ел  оны 
таппай қоймайды» деген тақырыпша жатады (ЕҚ 30.07.2014, с.2) «жер (үйек) ұйық» - малға, 
жанға береке, құт мекен; шұрайлы жер. 
Түймедейді  түйедей  еткен  (ЕҚ  10.07.2014,  6  б.).  «Түймедейді  түйедей  қылды»  - 
кішкентай  мінді,  болар-болмас  айыпты  үлкен  етіп  өсіріп  көрсетті.  Аулым  -  алтын  бесігім 
(ЕҚ 21.06.2014, с.6). «алтын бесік отаным»- туып- өскен құтты ұя, ел, Отан. 
Сөз  тіркесінің  семантикалық  және  құрылымдық-стильдік  өзгерістері,  қалыптасқан 
кәдімгі  байланыстарды бұза отыра, оған дәстүрлі емес бір нәрсе қосыады. Осылайша өзекті 
болатын  сөз  тіркесі  сөздердің  ерекше  үйлесімі  ретінде  мәнмәтінге  қабылдайды  және 
қарапайым, жалпына танымал сөз тіркесінен гөрі көбірек көңіл аударады.  
Журналисттер, ондағы сөз тіркестері сырттай еркін сөз тіркестерінен ерекшеленбейтін 
ынталандырылмайтын ішкі нысанмен стилі жағынан боялған сөз тіркестерін шығармашылық 
қайта  өңдеуге  таңдап  алуға  тырысады.  Өзгерту  үшін  негіз  ретінде  олар  біршама  уақытқа 
белгілі  болған  кітаптардың,  фильмдердің  аттарын,  өлең  жоларын,  қанатты  сөздерді,  мақал-
мәтелдерді жиі таңдайды.   
Сөз  тіркесі  –тақырыпшаның  мәнмәтінмен  байланысына  қарай  өзекті  етудің  екі  негізгі 
түрлері  туралы:  сөз  тіркесі  белгілі  бір  ішкі  өзгерістерге  ұшырайтын  және  жаңартылған 
(өзекті етілген) түрде тақырыптық құрылым аясында жалпымен қабылданған нұсқаға қарсы 
тұра алатын жақын шектің өзектілігі туралы және сөз тіркесі өзінің қалыпты түрінде тұратын 
және кең мәнмәтінде берілетін, барлық мәтінге қарсы тұратын алыс шектің өзектілігі туралы 
айтуға  болады.  Журналисттер  көбінесе,  әр  түрлі  өзгертілген  құрылымы  бар  сөз  тіркестерді 
таңдай отыра, жақын шекті өзектендіруге жүгінеді [7, 224]. 
Журналисттер  қалыптасқан  сөз  формуласына  қосымша  компоненттерді  енгізе  отыра, 
тақырыпшадағы  сөз  тіркестерін  тарату  тәсілін  жиі  қолданады.  Осындай  жаңартылған  сөз 
тіркесі өзінің «ерекшелігімен» көзге түседі. Мысалы: Тәрбиенің алтын дінгегі, жетім көрсең 
жебей  жүр.  (ЕҚ,  13.08.14).Сөзді  осылай  «енгізу»  сөз  тіркесі  –тақырыпшаны  бұзбайды,  ол 
сөз  тіркесі  сияқты  өзінің  қасиетін  жоғалтпайды,  керісінше,  қосымша  мағынаға  ие  болады, 
қосылатын лексикалық компоненттер сөз тіркесінің айналымын қолдануды өзекті етеді, оны 
нақтылайды.  
Газета сөзінде оның компоненттерінің бірін ауыстыру арқылы тақырыпша-сөз тіркесін 
жаңарту  тәсілі  кеңінен  қолданылады.  Мысалы:  «Ассистентің  басы  -  алланың  добы»  от 
адамның  басы  алланың  добы,  (ЕҚ,  19.07.14),  «Қазақтың  сары  баласы»  от  Қазақтың  қара 
баласы» (ЕҚ, 12.03.14).  
Сөз  тіркесін  өзектендіру  кезінде  жаңа  мағыналық  бояулар  құрылады,  сөз  байланысын 
байытатын  сөз тіркестерінің  жаңа  көркем  сапасы  пайда  болады.  Осында  – оларды  құрудың 
негізгі  тәсілі  лексикалық  ауыстырылымдар  болып  табылатын  сөз  тіркесі  нұсқаларынан 
тақырыпшаларға  жаңартылған  өзекті  айналымдарын  ерекшелігі.  Нұсқалы  ауыстыру  жай 
кезде  негізгі  сөз  тіркесінің  мағынасы  мен  түрлілігін  өзгертуге  әсер  етпейді  және  жаңа 
айналым осындай ауысым кезінде қосымша стильдік бояуға ие болмайды.  
Көптеген 
жағдайда 
ауыстыру 
ретінде, 
мағынасы 
жағынан 
сөз 
тіркесінің 
ауыстырылатын компонентімен ешқалай  да байланысты емес сөздер қолданылады. Алайда, 
әрбір осындай ауысым материалдың тақырыбынан мазұмнына өтетін «көпірге» айналады, ол 
сөз тіркесін жаңа ақпаратпен толтыруға мүмкіндік береді.  
Өзектендіру  мақсатында  журналисттер  сөз  тіркесін  грамматикалық  өзгерту  тәсілін 
қолданады.    Ол,  тақырыпша  –сөз  тіркесі  лексикалық  ауыстырусыз  маңызды  емес 
морфологиялық  өзгерістерге  ұшырайды.  Тақырыпшадағы  сөз  тіркесінің  грамматикалық 
нысанын  өзгерту  оны  сөз  тіркесі  ретінде  қабылдауды  бұзбайды.  Сондықтан  да,  осындай 
түрдегі  тақырыпшалар  (сөз  тіркесінің  өзгертілген  морфологиялық  жағымен)  газетшілер, 
оқырманды сөз тіркесінің үйреністі «оқылуына» итермелейді, ол кезде, мәтінде, ережеге сай, 
оның тура мағынасы беріледі.  
Журналисттер  сөз  тіркесі  толық  емес,  қысқа  түрде,  бұзылған  синтаксистік 
құрылымымен  қолданылған  кезде  немесе  газет  тақырыпшасының  құрамында  оқырманға 

13 
 
тұрақты  мағынасын  «еске  салуға»  көмектескен  кезде  тақырыпшадағы  сөз  тіркестерін 
эллиптикалық қолдану тәсіліне жиі көшеді.  
Өзектеудің  қызықты  тәсілі  шығыс  сөз  тіркесінің  құрылымын  және  қарқындылығын 
шығаруға  негізделген  маңызды  үлгілері  бойынша  жаңа  сөз  тіркесін  тақырыпта  құру  болып 
табылады:  сыйға  -  сый,  сыраға  -    бал  (Солдат,  №  5,  наурыз,  2015).  Осындай  құрылымдар 
үшін сөз тіркесінің маңызды емес элементтері ғана тән. Тақырыпшаға шығарылған айналым, 
айтушының  санасында  барлық  кезде  «алғашы  көзімен»  байланысты  болады,  одан 
семасиологиялық  қолдау  алады,  осындай  қолдаусыз  жаңа  өзекті  сөз  тіркесі  өзінің 
функциясын,  яғни,  ойды  анық  бере  және  оқырманның  қызығушылығын  тудыра  алмайды. 
Алыс шегін өзектеу кезінде тақырыпшаға шығарылған сөз тіркесінің ішкі нысаны (лексика-
грамматикалық тұтастығы) өзгеріссіз қалады, оны қайта ойластыру (өзгерту) мәтінде болады. 
Материалды оқыған кезде сөз тіркесі басқа болады, оның мағынасы өзгереді және басқа бояу 
алады.  Осыған  сөз  тіркесінің  айналымының  құрамына  кіретін  жеке  сөздердің  ауыспалы 
маңынасын тура түсінуге негізделген көптеген каламбурлық құрылымдар жатады.  
Тақырыпшаны  аса  анық,  тартымды  жасау  тілегімен  онда  өзгертілген  түрде  сөз 
тіркестерін  қолданумен  байланысты.  Сөз  тіркестерін  өзгерту  журналисттерге  бірізділікті 
болдырмауға  көмектеседі,  өйткені  осындай  жағдайда,  сөз  тіркесі,  ондағы  өзіне  тән 
қасиеттерден  басқа  (кейде,  оған  да  қарамастан),  жаңа  экспрессивтік  қасиеттерді  алады   
[107]. Заманауи газеттеріндегі тақырыпшаларда сөз тіркестерін өзгерту тәсілдері алуан түрлі. 
Аса белгілі құбылыстар деп санауға болады:  
1)  Сөз  тіркестерінің  бір  немесе  бірнеше  лексикалық  компоненттерін  ауыстыру. 
Мысалы:  «Ассистентінің  басы  -  алланың  добы»  от  адамның  басы  алланың  добы,  (Егемен 
Қазақстан, 19.07.14).  
2) Қосалқы компоненттерді енгізу есебінен сөз тіркестерін кеңейту. Сөз тіркесін тарату, 
оған  жаңа  сөзді  немесе  сөздерді  қосу,  бір  жағынан,  оқырманға  ежелгі  сөз  тіркесін,  оның 
мағынасын  еске  салады,  екінші  жағынан,  журналистке  газеттік  материалдың  мазмұнын 
қысқаша білдіруге және оған баға беруге мүмкіндік береді. Мысалы: Егер Барселонада өнер 
көрсеткенінде, сол белеске иек арта алар ма едің?  (ЕҚ 14.12.2014, 6 б.). 
3)  Сөз  тіркесін  қию,  ол  күшті  үміттің  әсерін  береді:  Жол  қадырын  жүрген 
білер...(Егемен Қазақстан, 12.09.14).  
4)  сөз  тіркесін  қалайда  өзгерту,  оны  экспрессивтік  синтактистік  құрылымына  қосу, 
мысалы, оны сұраққа ауыстыру: Ағаштың сұрауы жоқ па?! от Судың да сұрауы бар.  
Сонымен  қатар,  газет  тақырыпшаларында  сөз  тіркестерін  қолдану  экспрессияны 
құрудың  тиімді  құралы  болып  табылады.  Алайда,  экспрессия  көздері  көп  түрді.  Көзге 
көрінетін  сөз  тіркесілік  және  лексикалық  құралдардан  басқа,  газет  тақырыпшаларында 
экспрессивтік  синтаксистік  құрылымдар  белсенді  қолданылады.  Соның  ішінде,  өткен 
жүзжылдықтың 
90-жылдары 
газет 
тақырыпшаларында 
сегменттелетін 
және 
парцеллирленетін құрылымдардың саны біршама ұлғайды.  
Газет  материалдарының  тиімділігі  онда  ашық,  экспрессивтік  тақырыпшаларды 
қолдануды  жоғарылатады.  Алайда,  ерекше  болып,  онда  жарнамалық  тақырыпшаларды 
қолдануға рұқсат етілмейтін ақпараттық жаңалықтардың мәтіндері болып табылады. 
Осылайша,  тақырыпшада  өзінше  құрылған  метафорлық  құрылымдар  және  сөз 
тіркестері  қалыпты  жалпыға  түсінікті  метафоралар  және  нормативтік  фразеологизм  түрінде 
қабылданады.  Бұл  екілік  мәндік  жоспарды  құрайды  және  олардың  көрікті  мүмкіндігін 
ұлғайтады. Осындай сөз тіркесі құралдары бірліктің мағыналық жүктемесін күшейтудің тек 
жаңғыртылатын  ғана  емес,  сонымен  бірге,  шығарылатын,  жаңартылатын  салдары  ретінде 
кіреді.  Газетте,  әсіресе,  тақырыпшаларда  сөз  тіркестерін  қолдану  өз  сезімдерін,  эмоциясын, 
бағаларын, 
болатын 
оқиғаларды 
көрсетуде 
тілді 
ұстанушының 
қажеттілігін 
қанағаттандыруға, туған тілдің оның тірілігі мен мәнділігінің арқасында түрлілінін көрсетуге 
көмектеседі. Одан әрі, газет арқылы сөз тіркестері халықтың жалпы қолданысына енеді.