35
1-кесте
Қатты денелер
г/см
3
Сұйықтықтар г/см
3
Газдар
г/см
3
Мұз
0,9
Бензин
0,71
Сутегi
0,00009
Әйнек
2,5
Спирт
0,79
Табиғи газ
0,0008
Алюминий
2,7
Kеросин
0,8
Азот
0,00125
Болат
7,8
Өсiмдiк майы
0,9
Иiс газы
0,00125
Мыс
8,9
Сүт
1,03
Оттегi
0,00143
Kүмiс
10,5
Теңiз суы
1,03
Көмiр
қышқыл газ
Алтын
19,3
Бал
1,35
0,00198
Платина
21,5
Сульфат
қышқылы
1,8
Иридий
22,4
* Сұйықтықтардың көлемi литрмен берiлсе, 1 литр = 1 дм
3
= 0,001 м3-пен есептеледi.
Есеп шығару үлгiлерi
1. Көлемi 2 см
3
алтын бiлезiктiң массасы қанша?
Б е р i л г е н i :
Ф о р м у л а с ы :
Ш е ш у :
V
2 см
2
19,3 г/см
3
ρ
=
m
V
, бұдан
m = · V.
m = 19,3
г
см
3
· 2 см
3
= 38,6 г.
Табу керек:
m = ?
Жауабы: m = 38,6 g.
2. Массасы 100 г алюминий заттың көлемi қандай болады?
Б е р i л г е н i :
Ф о р м у л а с ы :
Ш е ш у :
m = 100 г
ал
= 2,7 g/см
3
ρ
=
m
V
, бұдан
V
m
=
ρ
.
V
=
100 г
2,7 г/м
3
= 37,037 см
3
.
Жауабы: V = 37,037 см
3
.
Табу керек:
V
= ?
Отандастарымыз Беруни және Абдурахман Хазин әр түрлi заттардың
тығыздығын өте анық өлшеген. Беруни әр түрлi пiшiндегi заттардың
көлемiн өлшейтiн арнайы құрал жасаған (18-сурет). Онда көлемi өлшенетiн
дене ыдыстағы суға (1) салынған. Сонда дененiң көлемiне тең мөлшердегi
су (2) шүмек арқылы (3) кесеге ағып шыққан. Беруни судан жеңiл парафин
шам және ағаш сияқты дене лердiң тығыздығын да анықтаған. Ащы және
тұщы судың тығыздығын анықтап, оларды қолдану жөнiнде де пiкiр-кеңес
айтып кеткен.
36
Омар hаямнын шәкiртi Әбу-л-Фатх
Абдурах ман әл-Мансұр әл-Хазин Марв
қаласында туылған. Оның «Дана лық
таразысы» атты кiтабы және астро-
номиялық кестесi (1120 жыл) өте әйгiлi.
18-сурет.
Беруни «Үндiстан» деген еңбегiнде «Мұндай жерлер (өзендердiң теңiзге
құяр тұсы) кемелер үшiн қауiптi, ондағы дәмдi (тұщы) су ауыр нәрселердi
ащы (тұзды) су көтерген дей көтере алмайды» деген пiкiр айтқан.
Абдурахман Хазин денелердiң ты ғыз дығын тағы да анық өлшеу үшiн
арнайы таразы (19-сурет) жасаған.
19-сурет.
1. 100 г шекер мен одан жасалған қанттың көлемiн салыстыр.
2. Шекерлi шай мен шекерсiз шайдың тығыздығын салыстыр
(тәжiрибе өткiзiп көр).
3. 1 кг/м
3
неше г/см
3
болады?
4. 1 литр өсiмдiк майының массасы неше кг болады?
37
17-ТАҚЫРЫП
ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС.
ҚАТТЫ ДЕНЕЛЕРДІҢ ТЫҒЫЗДЫҒЫН АНЫҚТАУ
Керекті жабдықтар: иінді таразы мен оның
тастары, сызғыш, ағаш тан, пластмассадан және
металдан жасалған параллелепипед пішінді зат-
тар. Дұрыс геометриялық пішіні жоқ заттар
(кішкентай қайшы, бәкі), су, мензурка.
20-сурет.
Жұмысты орындау: 1. Тік бұрышты парал-
лелепипед піші ніндегі денелердің бірі таңдалып,
оның ұзындығы (l
1
), енi (l
2
) және биіктігі (l
3
)
сызғыштың көмегімен өлшенеді (20-сурет).
Оның нәтижелеріне орай көлемі V = l
1
· l
2
· l
3
есептеледі.
2. Таразының бір табағына тік бұрышты параллелепипед орналас-
тырылып, екінші табағына таразы тастары салынады да, тепе-теңдікке
келтіріледі. Тастарға қарай отырып дененің массасы m анықталады.
3. ρ =
m
дене
V
формуласын пайдалану жолымен дененің тығыздығы есеп-
теліп табылады.
4. Нақ жоғарыдағыдай тәжірибе басқа параллелепипедтермен де жүр-
гізіліп, олардың да тығыздықтары анықталады.
5. Өлшеу және есептеу нәтижелері төмендегі кестеге жазылады:
Дене
Енi
см
Ұзын-
дығы
см
Биік-
тігі
см
Kөлемi
см
3
Масса-
сы г
Тығыз-
дығы
г/см
3
Ағаш параллелепипед
Пластмасса паралле лепипед
Металл параллелепипед
6. Дұрыс геометриялық пішіні жоқ бір дененің массасы m таразымен
өлшенеді.
7. Денені мензуркаға салып, үстіне деңгейі мөлшерлі сызықтан асып
кетпейтіндей етіп су құямыз. Судың алғашқы деңгейі V
1
қағазға жазылады.
8. Массасы анықталған денені жіпке байлап, мензурканың ішіне
түсіреміз. Сонда су деңгейінің көтерілгенін байқаймыз (17-суретке қара).
Енді судың дене батырылған кездегі деңгейін, яғни V
2
-ні жазып аламыз.
9. V
дене
= V
2
– V
1
формуласын пайдаланып дененің көлемін есептеп таба-
мыз.
38
10. ρ
дене
=
m
дене
V
дене
формуласын пайдаланып дененің тығыздығын есеп тейміз.
11. Енді тәжірибе басқа денелермен қайталанады да, нәтижелері тө-
мендегі кестеге жазылады:
Дене
V
1
, см
3
V
2
, см
3
V
дене
, см
3
m
, г
, г/см
3
1.
2.
Үйге тапсырма
Кестедегі тығыздықтарды салыстыра отырып, бұл денелердің
қандай материалдардан жасалғанын анықтауға тырыс.
1. Параллелепипедтен тыс тағы қандай пішіндегі денелердің көлемін
сыз ғыштың көмегімен анықтай аламыз?
2. Сұйықтықтардың тығыздығын анықтау әдістері жөнінде өз
ұсынысыңды енгіз.
3. Қай көріністегі заттың тығыздығын сырттан ықпал ету жолы-
мен өзгертуге болады?
• Қатты денелерге қарағанда «айтарлықтай» ауыр болатын сұйық-
тықты білесіңдер ме? Бұндай сұйықтықты кәдуілгі 3 литрлік бан-
каға құйып берсе де, оны көтеріп әкетудің өзі мүшкіл. Өйткені
оның массасы 40 килограмнан асып кетеді. Ол сұйықтықтың
аты – сынап.
• Күннің ортасындағы тығыздық 16 000 кг/м
3
-қа жетеді (оны
кестедегі ең үлкен тығыздықтың иесі болып табылатын иридиймен
салыстырыңдар ( = 22 400 кг/м
3
). Оның үстіңгі бетіндегі тығыздық
0,0001 ¸ 0,00001 кг/м
3
-қа тең. Ал бұл – бізді қоршаған ауаның
тығыздығынан 10 000 ¸ 100 000 есе кiшi дегенi.
• Жердiң орташа тығыздығы 5520 кг/м
3
-қа тең.
2-жаттығу
1. 3 литрлік банкаға толтырып құйылған сүттің массасы неше кг бола-
ды? (Жауабы: 3,09 кг).
2. Массасы 18 кг мұздың көлемі қанша болады? (Жауабы: 20 литр.)
3. 0,5 литрлік бөтелке неше кг өсімдік майы құйылғанда толады?
(Жауабы: 450 г).
Достарыңызбен бөлісу: |
