З. Е. ЋАбылдинов, А. Т. ЋАйыпбаева (ХVIII ѕасыр – 1914 жыл)

жүктеу 44,75 Mb.

Pdf просмотр

бет	109/481
Дата	04.01.2022
өлшемі	44,75 Mb.
	#36216

1 ... 105 106 107 108 109 110 111 112 ... 481

a7e3c8ceae024defa23fe189d0091236

I. Ћазаћтыѓ билер соты – бiрегей сот жљйесi.

§13. ДЌСТЉРЛI БИЛЕР СОТЫ
ХIХ ѕасырдыѓ бас кезiне дейiн ћазаћтардыѓ здерiне тќн бiрегей
дќстљрлi билер соты болды. Ол кшпелi жќне жартылай кшпелi
мiр салтына бейiмделген едi. ХIХ ѕасырдыѓ 20-жылдарынан бас-
тап патша љкiметi билер сотын бiрте-бiрте жоя бастады.
I. Ћазаћтыѓ билер соты – бiрегей сот жљйесi.
Ресей Ћазаћстан
аумаѕына азаматтыћ жќне ќскери сот жљйесiн енгiзгенге дейiн мџнда
дќстљрлi билер соты болатын. Ол ћылмыстыћ, мљлiктiк, iшкi отба-
сылыћ тќртiп бџзушылыћтар мен ћылмыс тљрлерiн ћарап, ћоѕам-
ныѓ ћџћыћтыћ мiрiн ретке келтiрiп отыратын.
Ћазаћ ћоѕамында билер ешћашан сайланып та, таѕайындалып та
ћойылмаѕан. Би лауазымына бекiту деген атымен болмаѕан. Би ћыз-
метi атадан балаѕа мџра болып та ћалмайтын. Би болатын адамныѓ
бойынан бiрнеше ћасиет табылуы тиiс едi. Би,
бiрiншiден
, ћазаћтыѓ
дќстљрлi ќдет ћџћыѕын жете бiлуге мiндеттi. Мќселен, ол
«Ћасым
ханныѓ ћасћа жолын», «Есiм ханныѓ ескi жолын»,
Тќуке ханныѓ
«Же-
тi жарѕысын»
жатћа бiлуi керек.
Екiншiден,
би атаѕынан љмiткердiѓ
шешендiк нер мен аталы сздi жаћсы меѓгеруi, тљйткiлдi iстiѓ
тљйiнiн шешуде џшћыр ойлы, тапћыр болуы ћажет.
Љшiншiден
, ба-
рынша адал, ешкiмге бџра тартпайтын ќдiл болуы шарт. Ондай би-
лердiѓ атаћ-даѓћы жнiндегi хабар дала тџрѕындары арасына тез та-
ралатын. Кейде билердiѓ баласы да зiнiѓ бойындаѕы ћасиеттерiне
ћарай би бола алатын. Бiраћ мџндай жаѕдай iлуде бiр рет кездесетiн.
Gзiнiѓ беделiне даћ тљсiрген би сот iсiне араласу ћџћыѕынан айырыл-
ды. Дала тџрѕындары зiне жљгiнуiн тоћтатћан кезден бастап ол би
аталудан ћалады.
Gз џлыныѓ бойында би боларлыћ ћасиеттерi бар екенiн байћаѕан
ата-ана оныѓ дљниеге кзћарасын дџрыс ћалыптастырудыѓ амалын
ћарастырѕан. Оны жас кезiнен атаћты билердiѓ нкерлерi ћатарына
ћосуѕа тырысты. Сйтiп бала жастайынан далалыћ сот билiгiнiѓ не-
бiр нќзiк тџстарын меѓгеруге ден ћоятын. Болашаћта би болудан
љмiткер бала ћылмыстыћ iстер ћаралатын сот процесiне љнемi ћаты-
сып отырѕан.
Сот процесi шаѕымданушыныѓ тiлегi немесе хан мен сџлтан,
старшындардыѓ тапсыруы бойынша басталды. Дќстљрге сай ежелгi
салт-жоралар ћатаѓ саћталынды. Мќселен, белгiлi бiр бидiѓ билiк
жљргiзуiн таѓдау љшiн сотћа ћатысушылар оныѓ алдына ћамшы тас-
тайтын. Билер соты ќдеттегi џсаћ тќртiп бџзушылыћтан бастап, еѓ
ауыр ћылмыс саналатын ћылмысты iстердi ћарастырды.
Билер соты дауѕа ќдiл билiк айту принципi бойынша жљргiзiлетiн.
Би ќдiл де тапћыр, Ќйтеке би айтћандай, «дџрыс сзге тоћтай бiлген,
басћаныѓ сзiн тоћтата бiлген» дана болуы тиiс. Билер ћазаћ халћы-
ныѓ ауызбiрлiгiн, зара тљсiнiсуiн ныѕайтып, дау-шарды ќдiл шешiп

83
отырѕан. Бидiѓ бiр зi тергеушiнiѓ, ќрi айып-
таушы мен судьяныѓ (ћазыныѓ) ћызметiн
ћоса атћарѕан. Билер соты ауызекi сз жа-
рыстыру тљрiнде тетiн. Куќлардан жауап алу
да ћарастырылатын. Билер сотыныѓ бiр ар-
тыћшылыѕы ол халыћтыѓ кз алдында ашыћ
ткiзiлетiн, оѕан кез келген адам зiнiѓ ћала-
уынша ћатыса алатын.
Екi би айтысћанда жалпы љкiмдi шыѕару
љшiн Тбеби сайланѕан.
Билердiѓ ќдiлетсiз шешiмiне шаѕым жа-
сау iлуде бiр рет, те сирек кездесетiн. Би
дџрыс љкiм шыѕармаѕан жаѕдайда зiнiѓ абы-
ройы мен беделiнен жџрдай болып, би атаѕы-
нан айырылып ћалатын. Би зiнiѓ сiѓiрген
еѓбегi љшiн
«бидiѓ билiгi»
деген сыйаћы ала-
тын. Ол кiнќлi жаћтыѓ есебiнен ндiрiлетiн.
Сыйаћыныѓ млшерi дауда ндiрiлетiн
мљлiктiѓ оннан бiр блiгiне теѓ болатын.
ХVIII ѕасырда мемлекеттiк жќне ћоѕам-
дыћ ћызметiнiѓ маѓыздылыѕы, шешендiк не-
рiнiѓ кљшi мен поэтикалыћ шеберлiгi жаѕы-
нан Ћазаћстан тарихында шпес iз ћалдырѕан
атаћты билер болды. Олар – Џлы жљздегi
Тле
би
, Орта жљздегi
Ћазыбек би
жќне Кiшi жљздегi
Ќйтеке би
. ХIХ ѕасырда Gткел би, Аслан би
т.б. билердiѓ есiмдерi халыћ арасында кеѓiнен
танылды.

жүктеу 44,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 105 106 107 108 109 110 111 112 ... 481