Умкд ќТ дерек

екіншіден,  КСРО  тарихының  дерегі  деп  аталғанымен,  бұл  еңбектерде  тек  орыс  тілінде, 
орталықтан шығып тұрған басылымдар ғана Ресей тарихының дерегі ретінде қарастырылған. 
    
Мерзімді  басылымның  тарих  дерегі  ретінде  бейнелеу  обьектісі  мен  ауқымдылығы  тап 
күресінен  әлдеқайда  кең  және  жан  –  жақты.  Газет  пен  журнал  материалдары  қоғамдық  – 
саяси  өмірдің  кең  суреттемесін  қалпына  келтіріп,зерттеудегі  кезеңнің  басты  актуальды 
проблемаларын  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Және  де,  әр  елді,  тіптен  бір  елдегі  әр  түрлі 
ұлттардың  деректерінің,  соның  ішінде  мерзімді  басылымдардың  да  өзіндік  ерекшелігі 
болмай  қоймайды.Ол  –  заңдылық.  Сондықтан  тарихи  сынның  да  ерешеліктері  болғаны 
туралы  В.О  Ключевский:  «Барлық  жерде  тарихи  сын  қосымша  ғылым  ретінде  бірге  болу 
керек пе, жоқ әр жерде өз ерешеліктеріне қарй жергілікті тарихи сынның да өз ерекшелігі 
болу керек пе», - деген сауал қойып, өған өзі: «Тарихи сынның өз ерекшелігі болу керек. Ол 
тарихи сынның міндеттері мен тәсілдерінің тарихи деректерінің өзіндік қасиеттерімен тығыз 
байланыстылығынан  туындайды.  Ал  деректердің  өзіндік  қасиеттері  барлық  жерде  бірдей 
емес» - деп жауап береді. Яғни Қазақстандық мерзімді басылымдар, әсіресе қазақ тіліндегі 
газет – журналдар Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттелуі тиіс. 
Мерзімді басылымдарды сыныптау проблемасы. 
   
Деректердің  аса  бір  үлкен  тобын  белгілі  бір  формаға  ие  болған,  қоғамдық  мәні  бар, 
әлеуметтік  мәдени  міндеттер  атқаратын  мерзімді  басылымдар  –  газет  пен  журналдар 
құрайды.  Газет  –  журналдардан  тарихшылар  кез  келген  тақырыпты  зерттеу  барысында 
өздеріне  қажетті  мәліметтер  таба  алады  деп  айтуға  болады.  Дегенмен,  тарихшы   
деректанушы деректің осы тобына жататын түрлерінің әр қайсысы әр түрлі уақытта және әр 
түрлі тарихи жағдайда пайда болып қалыптасқан өзіндік ерешелігі бар дерек ретңнде, нақты 
– 
деректанушылық  зерттеу  нысаны  бола  алатын,  күрделі  деректер  комплексінен 
тұратындығын  білуі  қажет.    Сонымен  қатар,  мерзімді  басылымдарда  жарияланған  түрлі 
мәтін  деректер  әр  алуан  деректер  түрлеріне  де  жатуы  мүмкін  екендігінде  зерттеуші 
ұмытпауы  керек.  Газет  –  журнал  беттерінен  заң  актілерін,  іс  қағаздарын,  қаптамаларда, 
естеліктерді,  заман  хаттарды  т.б  кездестіруге  болады.  Әсіресе,  соңғы  жылдары  еліміздің 
тәуелсіздік алуына байланысты қазақша басылымдарда ұлт тарихына қатысты жәдігерлердің 
алуан түрлері көптеп жариялана бастады. Осындай әр түрлі мәтін деректерге нақты жағдайға 
сай келетін зерттеу тәсілдері мен талдау әдістерін қолдану қажеттілігі түсінікті. Сондықтан 
зерттеуші  деректану  ғылымының  методологиясын,  ортақ  заңдылықтарын,  теориялық 
негіздерін,  деректермен  жұмыс  істеу  тәсілдерін  меңгеруі  қажет.  XX  ғасыр  тарихының 
ерекшеліктерінің  бірі  оның  дерек  негізінің  бұрынғыдан  бұрынғыдан  әлдеқайда  кеңеюінде 
тарихи деректердің ғасыр сырларын өз бойына жинаған кино, фото бейнефильм сияқты жаңа 
түрлерінің пайда болуында. 
     
Қазақ тарихы үшін осындай XX ғасырға тән тарихи деректердің бірі, ол жазба деректер 
тобына жататын мерзімді басылымдар. Негізінен ғасыр басында пайда болып, қалыптасқан 
мерзімді басылым тез арада маңызды дерек көзіне айналды. Бүгінгі күні ұлт тарихындағы, 
XX  ғасырда  болған  бірде  бір  оқиға  мерзімді  басылымды  тарихи  дерек  көзі  ретінде 
пайдаланусыз зерттелінбейді деп сеніммен айтуға болады. 
    
Басқа  деректер  сияқты  мерзімді  басылым  мәләметтерді  де  тарихи  «сынды»,  басқаша 
айтсақ,  деректанулық  талдауды  қажет  етеді.  Сол  арқылы  ғана  баспасөзден  обьективті 
мағлұмат алуға болады.  
    
Мерзімді басылымға ең басты белгісі мерзімділігімнен ерешеленетін әр-түрлі басылымдар: 
газеттер,  журналдар,  белгілібір  уақытта  шығып  тұратын  жинақтар,  ғылыми  еңбектер  және 
жазбалар  жатады.  Олардың  ішінде  мерзімділік  принципіне  сай  екі  негізгі  түрін  ерекше 
айтуға болады. Олар: 
1. 
Газет  –  жиі  шығып  тұратын  (әдетте  күнделікті)  мерзімді  басылым  түрі,  оның  басты 
міндеті  –  болып  жатқан  оқиғалар  ағымы  туралы  мәліметтер  жеткізу  және  түрлі 
ақпараттық мазмұнды материалдар жариялау.  
2. 
Журнал – жиілілігі аптасына бір реттен аспайтын (әдетте ай сайын шығатын) мерзімді 
басылым, ол кітап түрінде әр алуан саяси, ғылыми әдеби материалдармен жарық көрді. 

    
Газеттер  мен  журналдар  өзінің  саны  мен  көлемі  жағынан  аса  көп,  мазмұны,  бағыт  – 
бағдары,  мақсаты  жағынан  әр  алуан  болып  келеді.  Оның  бәрін  қамтуөте  қиын.  Сондықтан, 
баспасөз  ретіндегі  деректер  теңізінде  дұрыс  жо  табу,  тарих  зерттеулерде  оларды  тиімді 
қолдана  білу  қажеттілігі  оларды  сыныптау  проблемасын  туғызады.  Басқаша  айтсақ,  газет  – 
журналдарды ортақ қасиеттері бар, бірақ бір-бірінен ерекше белгілерімен айрылатын топтарға 
бөлу. 
    
Мерзімді басылымдарды сыныптау, зерттеушіге тәуелсіз объективті деректердің өзіне тән 
қасиеттерінен  шығуы  қажет.  Онда  деректердегі  шындықтың  ену  және  бейнелеу  заңдары 
көрінуі керек. 
    
Демек, газеттер мен журналдар әр түрлі белгілеріне қарай бірнеше  ұсақ топтарға бөлінеді: 
-
мерзімділігіне қарай (күнделікті және апталық газеттер; апталық, айлық немесе тоқсандық 
журналдар.); 
-
территориялық белгілеріне қарай (астаналық, орталық, жергілікті); 
-
тіліне қарай (ресми-үкіметтік, ведомстволық, жеке меншік, қошғамдық, ұйымдық т.б); 
-
цензураға қатынасына қарай (жария, жасырын); 
-
әлеуметтік бағытына қарай (жастар,әйелдер, балалар, студенттер т.б); 
-
мазмұнына қарай (әдеби, қоғамдық, ғылыми, сатиралық т.б). 
     
Мерзімді басылымның XIX ғасырдың соңы мен  XX ғасырдың басындағы дамуы туралы 
айтқанда, ондағы жіктелудің жетекші екі тенднциясын байқауға болады: 
    
а) 
саласына қарай: 
     
экономикалық; 
     
әкімшіл-саяси және заң; 
     
ағарту және мәдениет мәселелері бойынша; 
     
тарихи; 
     
әдеби-көркем және театралдық-музыкалық; 
     
сықақ және мысқыл; 
     
діни-шіркеулік т.б басылымдар. 
     
ә) 
таптық және қоғамдық-саяси позицияларына қарай: 
     
ұлттық газет және журналдар; 
     
пролетарияттық-марксистік; 
     
әрекеттілік-демократиялық; 
     
либералдық-буржуазиялық; 
     
консервативтік және реакциялық; 
     
бейсаясатты бульварлық-көшелік пресса т.б. 
   
Қазан төңкерісіне дейін Ресейде көптеген партиялық, коғамдық саяси басылымдар шығып 
тұрды.  
    
Елімізде  кеңес  өкіметінің  толық  орнауына  байланысты,  әр  түрлі  ағымдағы  басылымдар 
күштеу  арқылы  өмір  сүруін  тоқтатып  большевиктік  басылымдар  ғана  қалдырылды. 
Демек,капитализм дәуірінде, тіпті реакция жылдарының өзінде, Ресейде әр түрлі ағымдағы, 
әр  түрлі  мақсаттағы  мерзімді  басылымдардың  кеңінен  шығып  тұруы,  патшалық  ресейдің, 
большевиктер  мен  көсемінің  сөзімен  айтсақ  «халықтар  түрмесінің»  ,  кеңес  өкіметіне 
қарағанда  әлдеқайда  демократиялық  құрылыс  болғандығын  көрсетеді.Өйткені,  баспасөздің 
әр  алуандылығы  –  қоғамдық  ой-өрісінің  дамуының  әр  алуандылығының  көрінісі.  Бұл 
демократиялық қоғамға тән негізгі белгілердің бірі. 
   
Сонымен,  мерзімді  басылымды  әр  түрлі  белгілеріне  қарай  немесе  қоғамдық  саяси 
бағытттарына  қарай  сыныптау,  зерттеушіге  өз  жұмысында  дұрыс  бағдар  алуына 
көмектесетін факторларың бірі. 
 
 
3.Қазақ баспасөзі тарихының зерттелу мәселелері 
а)Пайда болуы мен дамуының негізгі кезеңдері. 
 
Бір  өзі  бірнеше  ғасырға  татырлық  XXғасырдың  тарихы  да  белгілі  объективті  себептерге 
байланысты,  тек  соңғы  жылдары  ғана  жалпы  адамзат  тарихы  контексінде,  ұлттық  мүдде