Умкд ќТ дерек

   
а)  Жазба  деректердің  барлық  түрлері:  акт,  грамоталар,  заңдар,  бұйрықтар,  хаттамалар, 
шағымдар, күнделіктер, заманхаттар т.б. 
   
ә)  Әр  түрлі  мақалалар:  публицистикалық,  ғылыми  зерттеу,  тарихнамалық  деректанулық, 
сын библиографиялық т.б 
   
б) Қосымша сипаттағы мәтіндер: сілтемелер, ескерпелер, әдебиеттер, тізімі. 
  
Мәтін деректер  асинхронды және синхронды деп бөлінуі мүмкін. 
 
Асинхронды мерзімді басылымнан немесе оның жеке сандарынан бұрын пайда болғандар. 
Бұл мәтін деректер өзінің дүниеге келуі жағынан қөздерін жарияланған басылымнан тіптен 
тәуелсіз. 
  
Синхронды  мерзімді  басылыммен  не  оның  белгілі  бір  томдары,  сандарымен  тікелей 
байланысты, сол басылымды дайындау барысында дүниеге келген мәтін деректер. 
Әдебиет: 
1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 3-том. А., 2002. 
2. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002. 
3. Энциклопедия «Айқап» (Құрастырушылар: Субханбердина Ү., Дәуітов С.). –  
    
Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995. – 367 б.  
4. «Қазақ» газеті. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас ред-сы, 1998. – 560 б.   
5. Галиев В.З. Казахстан на страницах дореволюционной печати: Сибирская  
    
газета, Тургайская газета. – Алматы, 2001. 
Апта №12 
1 кредит сағат  
Дәріс №23   
Тақырыбы: Халық ауыз әдебиеті – ХVІІІ-ХХ ғғ. басындағы Қазақстан  
                       
тарихының дерегі ретінде. 
Дәріс мазмұны:  
 
1. Жекелей поэзиялық шығармашылықтың пайда болуы және дамуы. 
 
2. Халық ауыз әдебиетінде тарихи оқиғалардың бейнеленуі. 
Е.  Бекмаханов  фольклордың  дерек  көзі  ретіндегі  маңызы  мен  ерекшеліктері 
туралы 
       
Е. Бекмаханов « Қазақстан ХIX ғасырдың 20 – 40 жылдарында » деген еңбегінде мұрағат 
деректер  мен  қатар  фольклорлық  деректерді  де  –  тарихи  жыр  –  дастандарды,  өлеңдер, 
әңгімелер, естеліктер, мақал – мәтелдер т.б. молынан пайдаланған және» принципті маңызы 
бар  үлкен  мәслеге,  атап  айтқанда  -  тарихи  (этнографиялық)  дерек  ретінде  тұтас  алғанда 
фольклор  туралы  мәселеге  және  оны  ғылыми  пайдалану  әдістеріне  өысөаша  тоқталып 
кеткен».  
       
Фольклордың  Қазақстан  тарихының  дерегі  ретіндегі  маңызын,  зерттеуші,  қазақ 
халқының  XIX  ғасырдың  екінші  жартысына  дейін  жазба  әдебиетінің  болмағандығымен, 
сондықтан  тарихи  ірі  оқиғалардың ауызша  тарих  айту  дәстүрі  арқылы  ұрпақтан  –  ұрпаққа 
жеткізіліп  отырғандығымен  түсіндіріледі.  Ауыз  әдебиетінің  маңыздылығы  ол:  «тарихи 
оқиғалармен  жеке  адамдарға  дәл  және  көбінесе  дұрыс  бағасын  береді,  себебі  тарихты 
жасаушы  және  суреттеліп  отырған  оқиғалардың  тікелей  қатысушы  халықтың  өзі  болып 
табылады» - деп, фольклордың халықтық табиғатымен дәлелдейді.  
       
Өмір  халық  тарихына  дәл  келмейтін  нәрсені  халықтың  қабылдап  өз  жырына 
айналдырмайтындығын, оған халықты ешқандай күш зорлап көндіре алмайтындығын талай 
рет көрсетіп береді. 
       
Ал, фольклордың ғылыми құндылығы туралы Е. Бекмаханов: « ... сан алуан оқиғалардың 
бірін қалдырмай баяндайтындықтан, талайлардың атын атап, түсін түстеп беретіндіктен, іші 
не  қилы  дректерге  толы  болғандықтан  бұл  фольклор  дегеніміз  тарихшы  үшін,  әсіресе 
қоғамдық қатынастар саласын зерттейтіндер үшін шын мәнінде баға жетпес қазына» –дейді. 
       
Осылай,  Е.  Бекмаханов  фольклорлық  деректердің  қазақ  тарихы  үшін  деректік  маңызы 
мен  құндылығын  жоғары  бағалай  отырып,  олардың  деректік  ерекшеліктері  мен 
кемшіліктерінде  көрсетіп берді.  Ол:  «Фольклордың  өзіне  тән  негізгі  ерекшеліктері  –  оның 

сапа және таптық жағынан біркелкі болып келмейтінін, онда тарихи шындық пен поэтикалық 
қиял  және  аудармашының  жорамалы  болатынын,  әсіресе,  бірнеше  ғасыр  бұрын  айтылып, 
талай рет ауыздан  - ауызға көшкен болса әртүрлі жыраулар мен жыршылар өз жандарынан 
түйдектетіп қосатын қосымшалардың мұндай фольклордан орын алатынын бір сәтке де естен 
шығармау керек» - дейді. 
       
Одан әрі автор фольклорлық материалды зрттеу кезінде оның субъективті, яғни «мүмкін 
болса оның авторының немесе орындаушысының кімдер болғанын анықтап алу аса маңызды 
шарт  болып  табылады»  -  деп,  зерттеушілерге  өз  жұмыстарында  деректану  ғылымының 
методологиялық принциптерінің бірі – партиялық принципті басшылыққа алуды ұсынады. 
        
Сонымен  қатар,  Е.  Бекмаханов  қазақтан  шыққан  тұңғыш  тарих  ғылымының  докторы 
ретінде  фольклорлық  деректермен  жұмыс  істейтін  келешек  зерттеушілердің    нақты 
міндеттерінде көрсетіп береді. Ол: «Зерттеушінің аса маңызды міндеті: шындықты қиялдан 
ажыратып  қана  қоймай,  сонымен  бірге  фольклорлық  материалдарда  хабарланатын 
фактілерді  мүмкіндігі  болғанша  тексеру,  оларды  архивтік  және  әдебиеттік  дректермен 
салыстыру.  Жекеленген  өлеңдердің  әр  түрлі  нұсқаларын  салыстырып,  олардың  о  бастағы 
тексін  табу да сондайлық қажет» – дейді. Ғалымның бұдан жарты ғасыр бұрын айтқан бұл 
ұсынысының  бүгінгі  күнде  актуальдылығы  әлденеше  есе  артып  отыр.  Қазақтардың 
тәуелсіздік алуына байланысты өз тарихына, оның қайнар көздеріне деген қызығушылықтың 
артуы, фольклордың матриалдармен жұмыс істей білуі қажеттігінде арттырып отыр. 
          
Е.  Бекмахановтың  дректану  саласында  айтқан  пікірлерінің  бірі,  ол  әр  түрлі 
фольклорлық  деректердің  шынайылық  дәрежесінің  де  әр  түрлі  деңгейде  болып  келетіндігі  
және бұл факторды да зерттеушілердің ескеруінің қажеттілігі. Ол « Ақырында, фольклорлық 
матриалды бағалағанда, оның өзіне тән сипатын ескеру керек. Мәселен, айталық, өлең мен 
поэманың суреттейтін оқиғасының дұрыстығының дәрежесі көтерілісті көзімен көрген және 
оған қатысқан адамдардың ауызынан жазылған әңгімелердің дұрыстығы дәрежесінен төмен 
болады,  ал  мұндай  әңгімелерді  түп  қазық  деректер  болып  табылатын  ммуарлық  атериал 
ретінде күмәнданбай қарау ләзім» – деп, маңызды дректанулық тұжырым жасайды. 
        
Е.  Бекмаханов  фольклорлық  дректердің  тағы  бір  ерекшелігі  туралы:  «  Мына  жәтті  де 
ескеру  керек:  өзгеше  таптық  өкілі  болып  табылатын  жырау  өз  табының  мүддесі  үшін 
көбінесе  жырдың  түп  нгізінен  өлең  жіберіп  отырған.  Феодал  басшы  тобының 
тапсырмасымен арнайы түрде өз бетінше жырланған толып жатқан фольклорлық өлеңдерді 
кездестіретініміз осыдан» – деп , заман талабына сай таптық тұрғыдан қарағанмен, дректану 
ғылымының аса бір күрделі мәселесін қозғаған. 
       
Олай  дейтініміз,  мұндай  түп  негіздің  саналы  өзгертілуі  жалпы  деректерде,  ауыз 
әдебиетінде  жиі  кездесетін,  дерек  мазмұнына  әсер  ететін  субъективті  факторлардыі  бірі. 
Деркті ауызша жеткізушінің, н көшіріп жазушының өз табының, не өзі бағынышты ортаның 
мүддесіне  сай  түп  нұсқаны  бұрмалауы  барлық  халықтарда  да  кездеседі.  Мысалы,  мұндай 
жағдай орыс халқының тарихында жылнамаларға байланысты көп ұшырасады. Жылнамалар 
негізінен не шіркеулерде, не сарай иесін өз туындыларында дәріптеп отырған. Бұл жағдайды 
ондаған  орыс  деректанушы  ғалымдары  өзі  бектерінде  арнайы  зерттеу  объктісі  ретінде 
қараған. Дәл осы фактор, дәлірек айтсақ «  Игорь жасағы туралы жырдың»  түпнұсқасының 
өрскел бұрмалануы дүниеге аты әлемге тараған «АЗиЯны» әкеледі.   
Әдебиет: 
1.Атабаев Қ.  Қазақ тарихының деректанулық негіздері. Алматы, 2002ж. 
2.Атабаев Қ.  Деректану. Алматы, 2007ж.,269 бет 
3.Пушкарев Л. Н. Типологическая классификация русских письменных источников. 
4.  Источниковедение:  теория,  история,  метод.  Источники  Российской  истории:  учебное 
пособие. М., РГТУ. 1998. 
5. Медушевская О.М. Современное зарубежное источниковедение. Москва, 1983 
6. Источниковедение истории СССР. Под ред. Ковальченко И.Д. Москва, 1981 
7.  Абусейитова  М.Х.  К  проблеме  источниковедения  средневекового  Казахстана\\   
Отечественная история. 1988, № 1.