Умкд ќТ дерек

    
Осы және басқа да сұрақтарға жауап табу үшінзерттеуші жалпы мерзімдібасылымдардың, 
оның ішінде қазақ баспасөзінің де бағыт-бағдарының, мазмұнының өзгеруіне әкеліп соққан 
факторларды, сол жылдағы қоғамда болған саяси-әлеуметтік өзгерістерден, олардың ұлттық 
сана-сенімге  тигізген  әсерінен  іздеуі  қажет.  Баспасөз  тарихын  қоғам  тарихымен 
байланыстыра зерттегенде ғана дұрыс жауап табуға болады. 
    
Сонымен  ұлттық  баспасөздің  пайда  болу,  қалыптасу  және  даму  тарихын  еліміздің 
тәуелсіздік  алуына  байланысты  қайта  зерттеу,  оның  жүріп  өткен  жолын,  қилы  кезеңдерін 
айқын бейнелеу мерзімді басылымды халқымыздың XX ғасырдағы тарихының дерегі ретінде 
пайдаланудың басты алғы шарттарының бірі болып табылады. 
 
      
б) Ұлттық басылымдар тарихының бұрмалануы 
   
Соңғы  жылдары  баспасөз  бетінде  ұлттық  мерзімді  басылымдарды  тарих  дерегі  ретінде 
қарастыру  әрекеті  жасалып  жүр.  Ол,сөз  жоқ,  қуанарлық  іс.  Дегенмен,  кей  жағдайда 
зерттеушілердің  нақты  басылымдарға қатысты  мәліметтерді  жеткізудің  орнына,  шындыққа 
сай  келмейтің  мәліметтер  ұсынған  жағдайлары  да  кездеседі.  Мысалы,  Р.Құдабаеваның, 
1993жылы жарық көрген «Газета» , «Казах как исторический источник» деген мақаласында, 
М.Дулатұлының    1992  жылы  жазған  «Ахмет  Байтурсынович  Байтурсынов»  атты 
мақаласындағы, «Қазақ» газетінің жабылар қарсаңындағы жағдайы және таралымы туралы 
ақпарат беретін: «...газета перед закрытимем имала свою собственную типографию, большой 
запас  бумаги,  небольшую  библиотеку,  тираж  перевышал    8000»  -  деген  жолдар  «...газета 
перед закрытием имела свою собственную типографию, большой запас бумаги, небольшую 
библиотеку,  тираж  превышал  18000»  -  деп  келтіріліп,  газет  таралымы  сол  уақыттың 
өлшемімен қиял жетпейтін санға өсіп кеткен. 
     
Жалпы    қазақ  тарихының  күрделі  мәселелерінің  бірі  болып  табылатын  1916  жылғы 
июньжарлығына қатысына туындаған оқиғаға қатысты «Қазақ» газетінің шығарушыларының 
ұстаған  бағытын  Д.Белғамыш:  «Орыс  үкіметінің  сенімінеие  болып,  жер  мәселесінде  өз 
мүдделерін  өткізу  үшін  «Қазақ  газетінің  шығарушылары  1916  жылғы  патша  жарлығына 
қолдау көрсетті» - деп, өзінше түсіндірген. 
    
Қорыта  айтсақ,  ғасыр  басындағы  ұлттық  басылымдармен  жұмыс  істеу  барысында 
зерттеушілер жалпы басылымдарға тән ортақ проблемалармен немесе нақты басылымға ғана 
тән  ерекшеліктермен  кездесіп  отырады.  Сондықтан,  олар  деректану  ғылымымен  таныс 
болулары тиіс. Ол зерттеушілерге деректерден «сыннан» өткен, ғылыми құндылығы жоғары 
мәліметтер алуға көмектеседі. 
Әдебиет: 
1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 3-том. А., 2002. 
2. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002. 
3. Энциклопедия «Айқап» (Құрастырушылар: Субханбердина Ү., Дәуітов С.). –  
    
Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995. – 367 б.  
4. «Қазақ» газеті. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас ред-сы, 1998. – 560 б.   
5. Галиев В.З. Казахстан на страницах дореволюционной печати: Сибирская  
    
газета, Тургайская газета. – Алматы, 2001. 
 
2 кредит сағат  
Дәріс №22 
Тақырыбы: Мерзімді басылым. 
Дәріс мазмұны: 
1. 
Мерзімді басылымдарлы деректанулық талдаудың негізгі принциптері және 
проблемалары. 
2. 
Қазақстандағы газет ісінің тарихы (ХІХ-ХХ ғғ.). 
 
Газеттер мен журналдарды талдаудың ерекшеліктері олардың жазба деректердің түрі 
ретіндегі  күрделілігі  мен  өзіндік  орнынан  туындайды.  Біріншіден,  мерзімді  басылым  әр 
алуан жазба деректердің қзіндік түрлерінен тұрады. 

     
Тарихи талдаудың нақты объектісі ретінде белгілі бір басылымды тқтас, оның жарыққа 
шығу  хронологиясын  қатаң  сақтай  отырып  алуға  болады.  Осыдан  келіп,  мерзңмді 
басылымды зерттеудің екі жолы шығады: 
     
Тарихи  талдаудың  нақты  объектісі  ретінде  белгілі  бір  басылымды  тұтас  оның  жарыққа 
шығу  хронологиясын  қатаң  сақтай  отырып  алуға  болады,  не  сол  басылымда  жарияланған 
нақты  бір  мәтінді  дерек  ретінде  алуға  болады.  Осыдан  келіп,мерзімдібасылымдарды 
зерттеудің екі жолы шығады: 
    
1.Белгілі бір баспа органын тұтас дерек көзі ретінде жан-жақты зерттеу. 
    
2.Зерттеу тақырыбына сай, сол басылымнан нақты деректі іздеп табу, соны талдау. 
  
Дегенмен  ол  жолдардың  едәуір  айырмашылықтарына  қарамастан,  олар  бір-бірімен  тығыз 
байланысты  жіне  екеуі  де  белгілі  принциптер    мен  ережелерді  сақтауды  ,  мерзімді 
басылымдарды сипатын жіне пікірталастарынығ құралы болып келді. 
   
Таптық және саяси күрестердің сипаты мен мән мазмұны қоғамдық идеологияны қарама 
қайшылықтары мерзімді басылымдардың өмір сүруңнңғ нақты тарихи жағдайы т.б айналып 
келгенде    баспасөз  тағдырына  шешуші  әсерін  тигізді.  Өркениетті  жолмен  дамыған 
қоғамдарда  кез  келген баспа  органдарының  өзіндік, белгілі  бір  қоғамдық  идеялық  бағытқа 
тән саяси бет бейнесі болады. 
   
Тек,  кеңес  өкіметі  сияқты  адамзаттың  даму  жолынан  аулақ  кеткен  қоғамдарда  ғана 
мерзімді  басылымның  мұндай  тарихи  даму  заңдылығы  бұзылады.  Өзіміз  куә  болғандай, 
И.И.Лениннің  «Партиялық  ұйым  және  партиялық  әдебиет(  деген  еңбегіне  сүйенген 
коммунистер, әдебиттің партиялылығы дегенді тек коммунистік партиялық деп түсініп, оған 
жатпайтындардың  бәрін қуғын сүргінге ұшыратты. Ұзақ жылдар бойы баспасөз тек бір ғана 
идеологияны дәріптеп, тек бір ғана бағытты қолдап келді. 
    70 
жылдан  астам  уақыт  мерзімді  басылым  жаппай  бұқаралық  ақпарат  құралы  емес, 
бұқараны  жаппай  алдау  құралы  қызметін  атқарып  келді.  Сондықтан  сол  жылдардағы 
мерзімді  басылымды  тарихи  дерек  ретінде  пайдаланғанда  зерттеуші  осы  ерекшелерді 
ескеруге  тиіс.  Мысалы,  30  жылдардың  басында  Қазақстанда  елуге  жуық  газет  журналдар 
шығып  тұрды.  Ауыл  шаруашылығын  жаппай  ұжымдастыру  жылдарында  редакцияның 
алдында  адамдар  аштан  өліп  жатты.  Ал,  газеттер  болса  күн  сайын  колхоздандыру  ісіндегі 
партия табысын мадақтаумен болды. 
    
Сонымен,  мерзімді  басылымның  қоғамдық  саяси  бағытын  анықтау  және  есепке  алу 
деректанулық  талдау  жасаудың  және  міндетті  алғышартты.  Оны  қалай  іс  жүзіне  асыруға 
болады? 
    
Ірі,  көпшілікке  танымал  газеттер  мен  журналдардың  таптық  саяси  бағытының  қысқаша 
мінездемесі  мерзімді  басылым  туралы  таныстырмалық  еңбектерде  және  анықтамаларда  
беріледі. Онда мерзімділігі,басты мазмұны, баспасы көрсетіледі. 
    
Дегенмен,  ұлттық  басылымдар  үшін  баспаның    тіркелуінің  реттеушісі  цензура 
болғандығын ұмытпау керек. Сондықтан цензуралық мекемелерді цензуралық саясатты және 
цензуралық тәжірибені білу аса қажет.  
     
Мерзімді  басылымдардың  бір  тобын  арнаулы  тарихи  журналдар  мен  баспасөзде 
жарияланған тарихи материалдар құрайды. Олардың да өздеріне тән ерекшеліктері бар.  
     
Қазақ тарихына байланысты тарихи басылымдарды үш топқа бөлуге болады: 
    
1.қазан  төңкерісіне  дейінгі  Орталықтан,  Қазаннан  т.б  қалалардан  шығып  тұрған 
журналдар; 
    
2. кеңес өкіметі тұсындағы арнаулы тарихи басылымдар; 
    
3.  «қайта  құру»  кезеңінің  соңы  және  тәуелсіздік  жылдарындағы  тарихи  журналдар  мен 
баспасөзде жарияланған тарихи материалдар. 
   
Кеңес өкіметі кезінде де біршама тарихи басылымдардың шығарылып тұрғаны рас. Бірақ 
олар негізінен орыс тілінде және арнаулы мақсатпен шыққандықтан, қазақ тіліндегі дерктер 
назардан тыс қалды.  
   
Зерттеушілер  үшін  тарихи  басылмдардағы  деректанулық  талдаудың  ең  басты  объектісі 
«мәтін, дерек».Мәтін деректерге: