ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

73
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
психологиялық қызметтер енгізуді көздейтін заң 
жобасы жатыр. 
Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі 
соттардың енгізілуімен байланысты 
мамандандырылған мектептерге жіберілетін 
балалардың сот төрелігіне қол жеткізулері 
кеңейгенін атап өту қажет. Бұрын «қиын» 
жасөспірімдер жергілікті атқарушы органдар 
жанындағы кәмелетке толмағандардың істері 
жөніндегі комиссияның шешімі бойынша осындай 
мекемелерге жіберілетін. Қазір мұндай шешімді 
сот қана қабылдайды. Нәтижесінде біз арнайы мек-
тептерге жіберілетін балалар санының азайғанын 
байқаймыз
64
.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандары 
болған балалардың құқығын қорғау да кәмелетке 
толмағандардың істері жөніндегі соттар қарауында 
болады. Қазіргі уақытта Парламент жұмысында 
сотқа өмірдің қиын жағдайларына тап болған 
кәмелетке толмаған балалар мен отбасының 
өзге де мүшелеріне уақытша қорғаншылықты 
анықтау, тұрмыстық зорлық-зомбылық жасаған 
ата-аналардың баламен араласуына уақытша тый-
ым салу немесе шектеу белгілеу құқығын беруді 
ұсынатын заң жобасы жатыр. 
Халықаралық сарапшылар ювеналды әділетті дамы-
ту, оның ішінде кәмелетке толмағандардың істері 
жөніндегі сотты құру процесі Қазақстанның БҰҰ 
Бала құқықтары туралы комитетінің ұсынымдарын 
орындаудағы ілгерілеушілігі болып табылатынын 
атап көрсетеді. Кәмелетке толмағандардың істері 
жөніндегі мамандандырылған сотты құру зертте-
уге, бағалауға және таратылуға тиіс оң тәжірибе 
болып танылды.
Сонымен бірге ювеналды әділеттің Қазақстанда 
одан әрі қалыптасуы мынадай нақты іс-шараларды 
көздейді:
•
 заңнамалық: осы саладағы қолданыстағы 
қазақстандық заңнаманы одан әрі халықаралық 
стандарттарға сәйкестендіру; Қазақстандағы 
қазіргі жағдай талаптарына жауап беретін за-
манауи қазақстандық құқықтың кешенді саласы 
ретінде тиімді ювеналдық құқықты әзірлемей 
тұрып, ювеналдық саясатты қалыптастыру және 
жүзеге асыру мүмкін емес.
•
 
ұйымдастырушылық – ювеналды әділет 
органдарының нақты құрылуы және жұмыс 
істеуі: кәмелетке толмағандардың істері 
жөніндегі мамандандырылған соттар, 
ювеналдық прокурорлар, полиция, адвокату-
ра; ювеналды әділет жұмысын үйлестіретін 
уәкілетті органды айқындау; ювеналды әділет 
жүйесінде әлеуметік қызметтер көрсету жүйесін 
құру; кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 
комиссиялардың рөлі мен функцияларын қайта 
қарастыру керек.
•
 ағартушылық – мамандандырылған оқыту, 
кәмелетке толмағандар құқықтарының 
мәселелері бойынша әртүрлі жарияланымдар, 
оқу құралдары, әдістемелік әзірлемелер, жари-
яланымдар басып шығару;
•
  бағдарламалық – ювеналды әділет жүйелерін 
жетілдірудегі және ювеналдық технологи-
яларды дамытудағы мемлекет саясатының 
негізгі бағыттарын көздейтін бағдарламалық 
құжаттардың қабылдануы.
64 ҚР БҒМ деректері, 2013 ж.

74
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
4-тарау 
Кәмелетке толмағандардың 
құқықтары мен мүдделерін 
қорғау бойынша азаматтық 
істерді қарау

75
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
1.1.  талапты қабылдау
АІК 14-тарауында көзделген тәртіппен балалардың 
тұратын жерлерін анықтау туралы талапты 
қабылдау сатысында соттар тараптардың некелік 
тіркеуде тұрғанын/тұратынын, сот шешімімен 
неке бұзылған жағдайда ата-аналардың біреуінің 
тұратын орнының анықталғанын тексеруі керек. 
Егер баланың тұратын жері анықталған күшіне ен-
ген сот шешімі болатын болса, соттар АІК 155-ба-
бына сәйкес талапкерге баланың тұратын жерінің 
өзгергені туралы талап ұсыну құқығын түсіндіре 
отырып, талап арызды қозғалыссыз қалдыруы ке-
рек, себебі АІК 153-бабы 1-бөлімінің 2-тармағына 
сәйкес бірдей тараптар арасындағы бірдей мән 
және бірдей негіздеме бойынша сот шешімі бол-
са, судья талап арызды қабылдаудан бас тартады. 
Тәжірибеде неке бұзылған кезде баланың тұратын 
жерін сот жиі анықтайтын болғандықтан, сот 
шешімімен тараптар арасындағы неке бұзылған 
жағдайда мұндай шешімді зерттеу қажет.  
1.2.  істі соттың қарауына 
дайындау
Істі соттың қарауына дайындау сатысында ҚР АІК 
166, 170-баптарын басшылыққа алу және мынадай 
әрекеттер жүргізу керек.
1.  Талапкер мен жауапкерді шақырып, талапкерге 
талап арыздың көшірмесін беру, ол талаппен 
келіспеген жағдайда сотқа талап арызға пікір 
беру үшін мерзім беру, тараптарға олардың іс 
жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіру 
және олардан мәлімделген талаптардың 
мәні бойынша сұрау алу, тараптардан 
қолдаухаттардың, оның ішінде дәлелдемелер 
талап ету және куәлерді шақыру туралы 
қолдаухаттардың бар екендігін анықтау.
2.  Тараптың тұратын жері бойынша қорғаншылық 
және қамқоршылық органына баланың және оны 
тәрбиелегісі келетін адамның тұрмыс жағдайына 
белгіленген тәртіппен тексеру жүргізуді тап-
сыратын ұйғарым шығару және тиісті актіні 
беру («Балаларды тәрбиелеумен байланысты 
дауаларды шешкен кезде соттардың заңнаманы 
қолдануы туралы» 2000 жылғы 28 сәуірдегі 
№ 4 Қазақстан Республикасы Жоғары Соты 
нормативтік қаулысының 2-тармағы (бұдан 
әрі –№ 4 нормативтік қаулы). Ұйғарымның 
көшірмесі тиісті білім беру бөлімінің бастығына 
жолданады, онда аталған орган істің тыңдалу 
күні, орны және уақыты туралы хабарлайды. 
Білім бөлімі сот процестеріне қатысу үшін өзінің 
өкілін сенімхатпен сотқа жіберуі тиіс, оның 
қорытындылары бойынша аталған органның 
өкілі сотқа жазбаша қорытынды береді. 
3. Бала 10 жасқа толмаған жағдайда ҚР АІК 
99-бабының тәртібімен іске психолог-маман-
ды тарту туралы мәселені шешу керек (Алма-
ты қ. ювеналдық соты тәжірибеде сот істеріне 
Қазақстан психологтар қауымдастығынан 
психологтар тартады). ҚР АІК 99-бабының 
2-бөліміне сәйкес маманды тағайындау сот 
ұйғарымымен ресімделеді.
1-бөлім. 
балалардың тұрғылықты 
жерлерін анықтау, балалардың 
тұрғылықты жерлерінің өзгеруі 
мен балалармен қарым-қатынас 
жасау тәртібін анықтау