65
жүргізу ерекшеліктері:
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
Е
гер тарихи деректерге жүгінсек, алғашқы
кәмелетке толмағандар істері жөніндегі
мамандандырылған соттар XIX ғасырдың
70-жылдарында АҚШ-та, Чикагода пайда болған.
Кейіннен ювеналдық әділет идеясы Ұлыбританияда
дами түсіп, мұнда 1908 жылы балалар мен жастар
туралы бірқатар заңдар қабылданды. Францияда
алғашқы жасөспірімдер соты 1914 жылы құрылған.
Ресейде оның бұрынғы нормативтік актілерінде
кәмелетке толмаған құқық бұзушының айрықша
мәртебесі бекітілген. XVIII ортасына қарай
ювеналдық әділет жүйесін құру белгілері
байқалған. Мысалы, Сенаттың 1744 жылғы
Жарлығында 14 жасқа дейінгі балаларға ересек-
терге қатысты жаза түрлерін қолдануға болмай-
тыны айқындалған. Екатерина II патшайым өз
Жарлығымен 18 жасқа дейінгі балалардың істері
қаралатын «ар-ұждан сотын» құрды. 1864 жылы, сот
реформалары кезеңінде, бұрын жалпы түрмелерде
ұсталған, құқық бұзған балалар үшін жекелеген
түзеу мекемелерін құруға шешім қабылданды. 1866
жылы 10-нан 16 жасқа дейінгі балалар үшін тәрбие-
түзеу мекемелері құрылды: қалаларда – баспаналар,
селолық жерлерде – колониялар құрылды. Оларды
қоғамдық ұйымдар немесе жеке адамдар құрды.
Уақыт өте кәмелетке толмағандардың айрықша
мәртебесіне қатысты жағдай өзгерді. Ресейде
1910 құрылып, 1918 жылға дейін жұмс істеген
жасөспірімдер соттарының құрылуы маңызды
оқиға болып табылды. Жас кеңес мемлекетінің
қалыптасуы кезеңінде жас өспірімдер әділеті
жүйесін құру идеясы одан әрі дами алмады.
Қазіргі уақытта дамыған шетелдерде ұлттық
ювеналдық әділет жүйесі дамып жетілдірілуде.
Әлемде ювеналдық әділет жүйесінің: англо-
американдық, континенталдық, скандинавтық
және басқа да бірнеше үлгілері қалыптасқан. Же-
келеген мемлекеттерде жасөспірімдер мекемелері
жүйесі тек сот органдарымен шектелсе, басқа мем-
лекеттерде балаларға қамқорлық идеясы аяқталған
«ювеналдық әділет жүйесі» түрінде кеңейе түсті,
оған соттармен бірге, кәмелетке толмағандар және
оларды әлеуметтік бейімдеу мәселелерімен айна-
лысатын әртүрлі мекемелер кірген. Финляндияда
және Скандинавия елдерінде жасөспірімдер соты
жоқ, бірақ кәмелетке толмағандар істері бойынша
іс жүргізуді балалар мен жасөспірімдер әл-ауқаты
істері жөніндегі комитет жүзеге асырады. Австри-
яда, Испанияда, Португалияда, Жапонияда, Поль-
шада және басқа да елдерде аралас қылмыстық
және азаматтық заңдық қаралумен кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі соттар жұмыс істейді.
Бұл ретте, сондай-ақ, кәмелетке толмағандар
істері жөніндегі мамандандырылған соттар жұмыс
істейтін барлық елдерде олардың құқық бұзған
кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық
жазалау емес, тәрбиелік ықпал ету шараларын
қодануға бағдарланғанын атап өту қажет. Соны-
мен қатар кәмелетке толмағандар істері жөніндегі
соттардың жалпы заңдылық бойынша істерді
қарайтын соттардың қызметінен басты өзгешелігі –
бұл, кәмелетке толмағандарға қатысты алғанда, сот
қызметінің жекенің әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі
және қоғамға жат қылықтары салдарынан, кәмелетке
толмаған баланың бұзылған немесе үзілген
қоғамдық байланыстары мен қатынастарын қалпына
келтіруге, құқық бұзудың салдарын жоюға және
құқық бұзушыға тәрбиелік ықпал етуге бағытталған
әлеуметтік бағдарлануы болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздік алған кезде ТМД және
Шығыс Еуропаның басқа да елдері сияқты тиімді
ювеналдық әділет жүйесі болмады. Бірақ 2001 оны
әзірлеуде бастамашылық жасау жөнінде белсенді
жұмыс басталды.
Алматы қаласының Әуезов ауданында және Ал-
маты облысының Қарасай ауданында екі сот
қызметінің негізінде халықаралық ұйымдардың
жәрдемімен 2002-2006 жылдары Қазақстанның
мемлекеттік органдары жүргізген, «Қазақстандағы
ювеналдық әділет» пилотты жобасы кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған
соттарды және кәмелетке толмағандарды құқықтық
қорғау жүйесін құруға ұласты.
Жобаны іске асыру барысында халықаралық нор-
малар, әлемдік тәжірибе, ұлттық заңнаманың
және сот төрелігінің ұйымдық негіздерінің қазіргі
халықаралық стандарттарға сәйкестігі зерделенді.
1-бөлім.
кәмелетке толмағандар
істері жөніндегі соттарды
құрудың тарихи кезеңдері мен
алғышарттары
