ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

29
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
5.1. кіРіспе 
Балалар есімінің болуы, әкесінің болуы, мұрагерлік, 
қорғаншылық, ата-анасы ажырасқаннан кейінгі 
қорғаншылық, баланы балама қорғаншылыққа 
беру құқығына және т.б. секілді әсіресе, отбасылық 
құқық және қорғаншылыққа қатысты түрлі 
азаматтық сот талқылауларына тартылуы мүмкін. 
БҚК-де балаларға қатысты азаматтық құқықтың осы 
және өзге де мәселелері бойынша болғаны бірнеше 
ғана ережелер бар. Осындай сот талқылауларында 
балалардың аталған құқықтары және/немесе оның 
рөлі жөнінде айырықша ережелердің болмауы 
олардың ювеналды әділет жүйесіндегі балалардың 
процессуалдық құқықтары мен кепілдіктерінен 
айырмашылығы айтарлықтай көп екенін білдіреді. 
(4.4.-бөлімді қараңыз).
Бұл өзгешелікті көптеген елдерде балалардың 
біреуге қарсы қылмыстық іс қозғау құқығы (мы-
салы, әкесінен алимент өндіріп алу) және сот-
та азаматтық құқық бойынша тәуелсіз тарап 
ретінде өзін-өзі қорғау құқығының болмауымен 
түсіндіруге болады. Осы құқықтардың болмауы 
балаға азаматтық істер бойынша сот процестерінде 
ғана емес, сонымен қатар соттан тыс заңдық іс-
қимылдарда да өз ата-аналарының/ата-анасының 
немесе қорғаншыларының/қорғаншысының 
өкілдің етуіне алып келеді. 
Бұның үстіне, балама қорғаншылыққа беру 
мен асырап алуды қоса алғанда, қорғаншылық 
мәселелері, баланы қорғау шаралары бойынша 
сот талқылауларында, процеске қатысушы тарап-
тар бала емес, ата-аналар болып танылады. Бала 
процессуалдық құқық қабілеттілігіне ие бол-
май шығады. Сөйтіп, ол шешімді қажет етілетін 
мәселенің нысанасына айналады. Бірақ, БҚК 
қабылдануы, әсіресе, бұл сот және әкімшілік проце-
стерде баланың өз пікірін білдіру құқығы көзделген 
12-баптың іске асуы нәтижесінде көптеген елдерде 
мұндай көзқарас өзгеріске ұшырауда. 
Осы тараудың осы бөлімінің мәнмәтінінде барлық 
мүмкін болатын азаматтық және сот процестері 
қаралмайды, мұнда, тек қорғаншылық пен бала-
ны қорғау мәселелері бойынша істер ұсынылады. 
Мұндай істер, негізінен алғанда, ұлттық 
заңнаманың қағидаларымен реттеледі, бірақ соны-
мен бірге, қорғаншылық, баланы қорғау мәселелері 
бойынша сот талқылауларына тікелей қатысты 
БҚК-нің 9, 18, 20 және 21-баптарына назар аудару 
қажет. Бірақ ұлттық заңнама қандай да бір талаптар 
қоймасын, бұл ретте БҚК жалпы қағидаттарының 
толық іске асырылуы маңызды болып табылады. 
Сондықтан 3-бапқа (баланың басым мүдделері) 
және 12-бапқа (өз көзқарастарын білдіру құқығы) 
баса назар аударылады. 
Сонымен, түсінбеушіліктің болмауы үшін 
бұдан әрі ұсынылған барлық істер жабық сот 
процестерінде қаралатын болады. АҚЕК-тің 6-ба-
бында қылмыстық және азаматтық істер бойынша 
барлық сот талқылаулары ашық болуы көзделген, 
бірақ Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты ажы-
расу, қорғаншылық, баланы қорғау мәселелері бой-
ынша осы ерекшелікті қағиданы әдеттен тыс жайт 
ретінде бекіткен, өйткені «ата-аналар және өзге 
де куәгерлер жұртшылықтың қызығушылығынан 
қауіптенбей, жеке мәселелер туралы ашық айтуға 
қабілеттілігін сезінуі өте маңызды», сондай-ақ, 
бұл тараптардың жеке өмірін қорғау мақсатында 
көзделген
38
.
5.2. ата-аналардың 
ажырасуы 
Ата-аналардың ажырасуы балалардың өмірінде 
елеулі психологиялық және әлеуметтік әсер ететіні 
анық (және бұл зерттеулермен расталған). Бірақ 
бұл тұрғыда бізге бала үшін тікелей қатысты бола-
тын: ажырасудан кейінгі қорғаншылық, ажырасу-
дан кейін баламен кездесу және алименттер сияқты 
ажырасу мәселелері бойынша сот талқыларының 
заңдық қыр-сырын ғана қарастырумен шектелуге 
тура келеді. 
5-бөлім.  
Қамқорлықтағы баланың 
құқығы және және баланы қорғау 
рәсімдері  
38 П. Бэндтің Құрама Корольдікке қарсы ісін қараңыз. 2001-III; 
34 EHRR 529.

30
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
Қамқоршылық
Көптеген елдерде ажырасу процесінен кейін балаға 
қамқорлық пен қорғаншылықты ата-аналардың 
біреуіне беру басым әрі дәстүрлі тәжірибе болып 
саналады. Кейбір елдерде мұндай жағдайлар үшін 
ерекше қағидалар қолданылады, мысалы, белгілі бір 
жасқа жетпеген кішкене балалар анасына, белгілі 
бір жастан асқан балалар әкесіне қорғаншылыққа 
беріледі. 
Бірақ бұл тәжірибе мен қағиданы БҚК тұрғысынан 
қарастыру қажет, бұл ата-аналары ажырасқаннан 
кейін балаға қамқоршылық пен қорғаншылықтың 
көптеген нұсқаларын ұсынуға алып келуі мүмкін. 
Бұл тұрғыда басшылыққа БҚК-нің 18-бабы 
алынғаны жөн, ол бойынша, Қазақстан сияқты 
көптеген қатысушы елдерде ата-ананың екеуі де 
баланың тәрбиесі мен дамуына жауапкершілік алу-
ын қамтамасыз етуге көп күш-жігер жұмсалған. 
Жалпы жауапкершілікті ата-аналар ажырасқаннан 
кейін ғана жоққа шығару міндетті емес. Осы-
лайша, ажырасқаннан кейін де ата-аналардың 
балаға жалпы қорғаншылығы сақталуы қажет. 
Отбасы құқығында ажырасқаннан кейін жалпы 
қорғаншылықты сақтауға мүмкіндік беретін та-
лаптар көзделмеуі мүмкін. Егер ата-аналар жалпы 
қорғаншылықты сақтау ниетімен өтініш берсе, 
егер сот оны баланың басым мүдделеріне сай деп 
есептеген жағдайда, 18-бапқа сілтеме жасай оты-
рып қарауы және келісім беруі мүмкін.
39
Екіншіден, бұрын атап өтілгендей, балаға 
қорғаншылық туралы жалпы ережелер БҚК-
нің баланың басым мүдделері бірінші кезекте 
маңызға ие болады делінген талаптарын (3-бап) 
қанағаттандырмайды. Көптеген жағдайларда 
кішкене балаларды анасының қарауында қалдыру 
дұрыс болуы мүмкін. Бірақ бұл шешім баланың ба-
сым мүдделерін әр кезде жеке бағалауға негізделуге 
тиіс. Кей жағдайларда анасының қарауындағы 
қорғаншылық баланың басым мүдделеріне сай 
келмейді. Бірақ ата-аналар ажырасқан жағдайда, 
балаға қорғаншылық жөніндегі көзқарасы бір 
жерден шықпауы мүмкін. Олардың әрқайсысы 
қорғаншылыққа ие болуға тілек білдіріп, бұл 
әдетте, сот отырыстарындағы күрделі әрі қызу 
айтыстарға алып келеді. Мұндай жағдайларда, 
БҚК-нің 3 және 12-баптары өте маңызды.
Мысал ретінде алсақ. Ажырасатын ата-ананың 
үш баласы: 14 жастағы ұлы, 12 және 9 жастағы 
қыздары бар. Анасы да, әкесі де ажырасқаннан 
кейін балаларына бір өзі қамқорлық жасап, жеке 
алғанда, әрқайсысы қорғаншылықты өз аты-
на алғысы келеді. Әкесі бұрын балаларымен бірге 
тұрған жерден көшіп кеткен, қазір 200 шақырым 
жерде тұрады. Әкесі толық жұмыс күнімен істесе, 
анасы толық емес жұмыс күнімен істейді, бұл 
оған балалар мектептен қайтқаннан кейін оларға 
қамқор болуға мүмкіндік береді. Тыңдауларда 
ұл әкесімен бірге, ал қыздар – анасымен бірге 
тұрғысы келетіндіктерін айқын білдірді. Егер 
заңда ең төменгі жас шамасы белгіленсе де және 
осы жастағы не оған жеткен соң бала сот алдын-
да тыңдалу құқығына ие болса да, бұл жағдай одан 
төмен жастағы баланың тыңдалу құқығын шек-
теуге тиіс емес. 12-бап баланың жасына байланы-
сты шектеу қоймайды, соған орай судья жағдайға 
байланысты балаға өз пікірін білдіруге мүмкіндік 
беруді өзі шешуге тиіс. Егер баланың жасы Заңда 
белгіленгендегіден төмен болып, ол сөйлегісі келсе, 
сот оған рұқсат ете алады. 
Судьяның алдында баланың басым мүдделеріне 
қайсысы сай келеді деген мәселені шешу секілді 
күрделі міндет тұрады. Ол әр түрлі факторлар-
ды қарастырып, пайымдауға тиіс. Біріншіден, 
баланың пікіріне тиісті түрде мән беруі қажет. 
Ол ұл баланың неліктен әкесімен бірге тұрғысы 
келетінінің себептерін сұрастырып, білуге тиіс. 
Бұл ретте ол баланың пікіріне ықпал етуге ты-
рыспауы, алайда оның уәжіне толық қанығып, оны 
назарға алуы тиіс. Бір жағынан, әкенің өтінішінің 
қанағаттандырылуы баланың өзі араласатын 
ортадан: үйге жақын тұратын құрдастары мен 
туыстарынан ажырап қалуына әкеледі, сөйтіп, 
басқа бейтаныс жерге көшуімен бірге оның 
білім алуы, спорт және басқа да қызметпен 
шұғылдануы да ақсауы мүмкін. Ол бұған қоса 
өзінің қарындастарымен араласудан қол үзіп 
қалатын болады. Судья екі ата-ананың да тәрбие 
мен қамқорлықты жүзеге асыру мүмкіндіктері 
жөніндегі пікірін бір ойға тоқайластыруы тиіс. 
Бұл баланың басым мүддесін бағалаудың ең күрделі 
бөлігі болмақ. Бұл жағдайда, субьективтілікке 
бармау үшін судья әлеуметтік қызметкерден 
және/немесе психологтан істің қыр-сыры туралы 
және етене араласудың мәнісі жайында талдау жа-
салуын сұрауы мүмкін. 
Судья қарастыруы мүмкін тағы бір балама 
қадам: ол осы қайшылықты ахуалды шешу үшін 
ата-аналарға ымыраға келу (медиация) арқылы 
өзара келісімге келуді ұсынуы мүмкін. Қазақстан 
Республикасының Медиация туралы заңында бұған 
мүмкіндіктер берілген және тиісті ережелерді 
ұсынады.
39 Мұның мысалдарын Нидерландыдан көруге болады, мұнда 
заңнамада көзделмесе де, Жоғарғы Сот өткен ғасырдың 80-жылда-
рында бірлескен қорғаншылық туралы талапты таныған. Сол кезде 
АҚЕК 8-бабына сілтеме жасалған. Мұнда отбасы өмірін құрметтеу 
құқығы көзделген. Қазір Нидерландының отбасы заңнамасына 
сәйкес ажырасудан кейін де бірлескен қорғаншылық сақталады. 
Ата-аналардың әрқайсысы өзіне жеке қорғаншылықты беру тура-
лы сұрауы мүмкін, Егер бұл баланың басым мүдделеріне сай екені 
жөнінде дәлелді себептер болса, онда сот мұны қанағаттандырады.