ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

25
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
қағидалар белгіленген (11.1. – 11.4), олар Бала 
құқықтары жөніндегі комитеттің №10 Жалпы 
ескертуінде жетілдірілген, оның қысқаша мазмұны:
•
 дивергенцияның нақты табиғаты мен мәні 
қандай болатынын шешу қатысушы мемлекет-
терге ұсынылады. Бала құқықтары жөніндегі 
комитет үшін ұсынылған мемлекеттердің 
ақпараты қоғамдық жұмыстар немесе әлеуметтік 
қызметкерлердің не сынақтан өткізу қызметі 
қызметкерлерінің тәлімгерлік етуі, бастапқы 
құқықтық жағдайды қалпына келтіру және 
құрбандар үшін өтемақылар сияқты диверген-
ция шараларының аясы кең екенін көрсетеді;
•
  дивергенция баланың қылмыс жасағаны туралы 
сенімді дәлелдер болған кезде пайдаланылуға 
тиіс; 
•
 заңда дивергенция қолданылуы мүмкін емес 
істердің мөлшерлері белгіленуге тиіс, сондай-
ақ дивергенция шараларын пайдалануда 
полицияның, прокурорлардың және басқа да 
органдардың өкілеттіктері реттелуі тиіс. Дивер-
генция тек дүкендердегі ұрлық немесе аз зиян 
келтірілген мүліктік ұсақ құқық бұзушылық 
жағдайларында және/немесе құқық бұзушылық 
алғаш жасалған жағдайда ғана қолданылуы 
міндетті емес; 
•
 
балаға дивергенцияның табиғаты, мәні, 
ұзақтығы туралы, сондай-ақ, дивергенция бой-
ынша шараларының орындалмау салдарлары ту-
ралы қажетті, дәл ақпарат ұсынылуы тиіс; 
•
  баланың келісімі қажетті болып табылады және 
ол келісім берілместен бұрын, құқықтық және 
басқа да көмекке жүгіну мүмкіндігімен жазбаша 
әрі ерікті түрде берілуге тиіс.
•
 баланың дивергенция шараларын орындауы 
істің түпкілікті тоқтатылуымен аяқталуға тиіс. 
Әкімшілік және басқа да есепке алу шаралар үшін 
сақталуы мүмкін дивергенция туралы мәліметтер 
сотталғандығы ретінде тіркелуге тиіс емес.
Егер бала дивергенция бойынша шараларды орын-
дамаса, прокурор істі сотқа береді. Судьяның, 
бұл жағдайда, мүмкін, дивергенция жөнінде 
қайтарылған іспен айналысуына тура келеді. 
Судья әр түрлі істерді қарауы мүмкін: 
•
  ол түпкілікті шешім (үкім) шығару кезінде ди-
вергенция шараларының аяқталған бөлігін 
назарға алуы мүмкін. Мысалы, ол бала диверген-
ция шараларын толық орындамаған кездегіден 
аз айыппұл тағайындауы мүмкін;
•
  сондай-ақ, ол жағдайға қарай прокурордан балаға 
тағы да мүмкіндік беріп, үкім шығаруды кейінге 
қалдыруды сұрауы мүмкін. Мысалы, бала 40 сағат 
қоғамдық жұмыс атқаруға міндеттелген, бірақ ол 
жұмыс күннен- күнге ауырлай түскендіктен, оны 
атқара алмауы да мүмкін.  
4.5.3. Қалпына келтіру әділсоты 
Қалпына келтіру әділсотының тарихи дамуының 
мән-жайы бұл тараудың ауқымына сыймайды. Оның 
пайда болу себептері маори тайпасының (Жаңа 
Зеландия), Австралияның байырғы тұрғындары, 
инуиттер (Канада), сондай-ақ, Африка мен Азия 
тайпаларының өз қоғамдарында болған күрестердің 
нәтижесінде туындаған деп айтуға болады.
31
 Өткен 
ғасырдың сексенінші жылдары қалпына келтіру 
әділсоты қылмыскерлермен күресте жаңа әдіс 
ретінде көрінді, Қалпына келтіру әділсоты бойын-
ша мысалдарды Жаңа Зеландия және Бельгиядан 
көруге болады.
Пекин қағидаларында (1985 ж.) заң алдында жауап-
ты балаларға қатысты мұндай көзқарастардың жете 
қарастырылмауынан, қалпына келтіру әділсотының 
енді қалыптаса бастағанын көреміз. БҚК және № 
10 Жалпы ескерту туралы да осыны атап өтуге бо-
лады. Қалпына келтіру бағдарламаларының жалпы 
қағидаттарын пайдалану туралы ЭКОСОС 2002/12 
Қарары қалпына келтіру әділсотына қатысты 
бірден-бір халықаралық құжат болып табылады.
Қалпына келтіру әділсоты практикасының негізгі 
қағидалары мен шарттарының қысқаша мазмұны:
32
•
 полиция, прокурор немесе судья кәмелетке 
толмағандардың істері бойынша сот істерін 
жүргізудің кез келген кезеңінде қалпына 
келтіру әділсоты процестерін қолдануы 
мүмкін. Егер полиция немесе прокурор оны 
қолданған жағдайда, қалпына келтіру әділсоты 
процестерінде оң нәтижелер болған кезде, ди-
вергенция туралы мәселе туындауы мүмкін;
•
  қалпына келтіру әділсоты процесі тек құқық 
бұзушы мен қылмыс құрбанының келісімімен 
ғана жүргізіледі және олар процесс барысын-
да кез келген уақытта өз келісімдерін қайтарып 
алуы мүмін; 
•
  процестің мақсаты құқық бұзушы мен қылмыс 
құрбаны құқық бұзушылыққа байланысты 
тиісті әсер ету әрекеті қандай болады деген 
келісімге келеді, мысалы, құқық бұзушы та-
рапынан нұқсанды қалпына келтіру, ақшалай 
өтемақы немесе зардап шегушіге және қоғамға 
пайда әкелетін қандай да бір іс-қимыл. Бірақ 
31 Негізгі қағидалар қалпына келтіру әділсоты үшін, әрқайсысы 
ересектер үшін және кәмелетке толмағандар үшін қолданылады. 
ЭКОСОС Қарарында заң алдында жауапты балалар (кәмелетке 
толмаған құқық бұзушылар) үшін өзіндік тән қағидалар 
белгіленбеген Қысқаша баяндауда кәмелетке толмаған құқық 
бұзушыларға қолданылатын қағидалар ұсынылған. 
32 Негізгі қағидалар қалпына келтіру әділсоты үшін, әрқайсысы 
ересектер үшін және кәмелетке толмағандар үшін қолданылады. 
ЭКОСОС Қарарында заң алдында жауапты балалар (кәмелетке 
толмаған құқық бұзушылар) үшін өзіндік тән қағидалар 
белгіленбеген Қысқаша баяндауда кәмелетке толмаған құқық 
бұзушыларға қолданылатын қағидалар ұсынылған.

26
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
құқық бұзушының міндеттері жасалған құқық 
бұзушылыққа сай, ақылға қонымды болуға тиіс; 
•
 егер қалпына келтіру процесі келісімге ке-
луге алып келсе, негізгі ережелер кәмелетке 
толмағандар істері бойынша әділсот үшін 
оның салдарларын айтарлықтай дәл сипатта-
майды. Бірақ мұндай келісімге қол жеткен кез-
де полицияға немесе прокурорға жүгінгеннен 
кейін істің жабылуы мүмкін екенін білдіреді 
деп болжамдауға болады. Егер келісімге сотқа 
жүгінгеннен кейін қол жеткізілсе, судья оның 
салдары қандай болатынын шешуі қажет. Судья 
мысалы, басқа да шараларды немесе санкция-
ларды қолданбай, не болмаса келісімді назарға 
ала отырып. шартты үкім қабылдауы мүмкін;
•
 егер қалпына келтіру шаралары нәтижелер 
бермесе (келісімге қол жетпесе), бұл құқық 
бұзушының кінәні мойындауы ретінде немесе 
одан гөрі қатаң үкім шығару үшін себеп ретінде 
пайдаланылмауға тиіс. 
Ең маңыздысы, қалпына келтіру әділсоты, бұл – 
істі тиімді қарау үшін қажетті шарттар болған кез-
де пайдалануға болатын әдістердің бірі екені. Бұл 
көмекшілерді әлеуметтік сала қызметкерлерінен не 
сынақтан өткізу саласы қызметкерлерінен тағайындау 
қажеттігін білдіреді. Олардың қажетті біліктілігі 
болуға тиіс. Сонымен, қалпына келтіру әділсотын 
жүзеге асыру үшін белгілі бір шарттар болуға тиіс. 
Олар белгілі бір біліктілікке ие болуы және қажетті 
оқытудан өтуі міндетті. Басқаша айтқанда, қалпына 
келтіру әділсотын жүзеге асыру үшін белгілі бір шек 
қойылуы тиіс. Осындай шек қойылмайынша поли-
ция, прокурор немесе судья үшін қалпына келтіру 
әділсоты балама бола алмайды. 
4.6. сот шаралары мен 
санкциялары  
Егер істі дивергенцияға жіберудің барлық 
мүмкіндіктері нәтижесіз болса немесе аса 
ауыр қылмыс жасалған жағдайдағы секілді істі 
дивергенцияға жіберудің рет болмаса, онда 
прокурор ұсынған айыптаулар негізінде ол 
іс сотта қаралатын болады. Осы сот талқысы 
кезінде баланың 4.4.-тарауда көрсетілген әділ 
сот талқысыныа қатысты барлық құқықтары 
толығымен ескеріліп, іске асырылуға тиіс. Сот 
талқысы аяқталысымен, кәмелетке толмағандардың 
істері жөніндегі сот/судья баланың жағдайымен де, 
қылмыстың ауырлығымен де салыстыруға болатын 
шарадан (шаралардан) немесе санкциядан түратын 
үкім шығаруға тиіс. БҚК-де салыстырмалы шама 
туралы нақтылы аталмағандықтан, бұл соттың/
судьяның қарауына жатқызылады. 
4.6.1. бас бостандығынан айырумен 
байланысты емес шаралар
40-баптың 4-тармағына сәйкес:
«Баланың әл-ауқатына, жалпы жағдайына, сондай-
ақ, қылмыстың сипатына сай келетіндей баланы 
бағып-қағудың осындай түрін қамтамасыз етуі 
үшін күтім, қорғаншылық және қадағалау жайы, 
консультативтік қызметтер, сынақ мерзімін 
тағайындау, тәрбиелеу, оқыту және кәсіптік 
даярлық бағдарламалары және мекемелердегі 
күтімді алмастыратын басқа да күтім түрлері 
сияқтытүрлі іс-шаралардың болуы қажет».
Бұл ереже кәмелетке толмағандар істері жөніндегі 
әділсот жүйесі бойынша бас бостандығынан ай-
ырумен байланысты емес шаралардың кең аясын 
ұсыну және оны қажет кезінде басым жайт ретінде 
пайдалану белгіленген. Бала құқықтары жөніндегі 
комитеттің пікірі бойынша, мұндай шаралардың 
мүмкін болатындай жағдайын қамтамасыз ету 
үшін мемлекетте ойдағыдай ұйымдастырылған 
сынақтан өткізу қызметі болуы, әрі ол өз кезегінде, 
қадағалау туралы бұйрықтар, қоғамдық монито-
ринг, қадағалау немесе мерзімінен бұрын босату 
жөніндегі орталықтың қызметі секілді шараларды 
барынша тиімді қабылдауға мүмкіндік беретіндей 
болуы тиіс.
Бұдан басқа, сотта іс қаралған кезде балаға бас 
бостандығынан айырумен байланысты емес 
шараларға қатысты өз пікірін білдіруге мүмкіндік 
берілуге және судья қандай да бір шаралардың 
салдары туралы баланы хабардар етуге тиіс. 
Бұл, баланың басым мүдделеріне нақ қандай 
шаралардың сай келетінін бағалауға мүмкіндік 
береді. Судья, сондай-ақ, мұндай өзара сұхбатқа 
ата-аналарды барынша тартуы мүмкін, өйткені 
мәселен, бас бостандығынан айырумен байланы-
сты емес болатын қадағалау туралы шешім шығару 
кезіндегі шараларды жүзеге асыру процесінде ата-
аналармен ынтымақтастық өте маңызды болмақ.  
4.6.2. мерзімінен бұрын босату 
құқығынсыз өлім жазасына 
немесе өмір бойы түрмеде 
отыруға тыйым салу  
Ескерту ретінде: 37 (a)-бапта белгілі бір 
санкцияларға тыйым салынған, яғни:
«Бір де бір бала азаптауға немесе басқа да 
қатігездікке, мейрімсіздікке, қадір-қасиетті 
кемсітушілікке ұшырамауға тиіс. 18 жасқа 
толмағандардың жасаған қылмыстары үшін 
оларға өлім жазасы да, босату мүмкіндігін 
қарастырмайтын өмір бойы түрмеде отыру жаза-
сы да тағайындалмайды».