Диплом жұмысы жетекшісінің пікірі

Салық салу ісі – кәсіпорындардың бюджетпен қатынасы ретінде тақырыбында жазылған диплом жұмысы кіріспеден, Үш негізгі бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттерден тұрады. Диплом жұмысында кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджетке төлейтін салықтарының реті, оның ішінде корпаративті табыс салығының алыну ерекшеліктері талданып, салық төлеу ісіндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық іс - әрекеттері жан – жақты зерттелген. Сонымен қатар шет елдік салық жүйесі туралы мәліметтерді пайдалана отырып шет елдің салық жүйесінің рекшеліктері, шет елдік кәсіпорындар мен ұйымдарға салық салудың тәтібі туралы зерттеулер жүргізілген. Жалпы дипломдық жұмыс қойылған барлық талаптарға сай келеді және жұмысты қорғауға жіберуге болады деп есептеймін.

«____»_______________200__ж

__________________________________________________________________

Жұмыстың тақырыбы Салық салу ісі – кәсіпорындардың бюджетпен қатынасы ретінде.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ------------------------------------------------------------- 1 САЛЫҚ САЛУ ІСІНІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ, КӘСІПОРЫНДАР ҚЫЗМЕТІНДЕГІ САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІ------------------------------------------------ 1.1 Нарық жағдайындағы салық салу ісінің мәні мен маңызы, қажеттіліктері------------------------------------------- 1.2 Салық жүйесіндегі кәсіпорын қызметінің маңызы мен кәсіпорындардың салықтық міндеттемелері----------- 2 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БЮДЖЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІН ЖӘНЕ БЮДЖЕТПЕН ҚАТЫНАСТАРЫН ТАЛДАУ---------------------------------- 2.1 Кәсіпорындардың бюджет жүйесіндегі негізгі қаржылық қызметтерін талдау---------------------------------- 2.2 Кәсіпорындар мен ұйымдардың бюджетке төлейтін салықтарын және олардың өзгерістерін талдау------------- 3 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫН СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАСҚАРУ-КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ БЮДЖЕТПЕН ҚАТЫНАСЫН ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ ЖОЛЫ---------------------------------------------------- 3.1 Кәсіпорындардың табыстылығын стратегиялық басқару-кәсіпорындардың бюджетпен қатынасын жетілдіру ретінде-------------------------------------------------- ҚОРЫТЫНДЫ----------------------------------------------------- ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР------------------------------

3 5 5 15 21 21 45 66 66 70 72

Салықтар өз қызметін жүзеге асыруда мемлекет экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу механизмы жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету болып табылады, яғни өндірістің дұрыс әрі толық дамуын қамтамасыз ету. Салықтық реттеудің механизмдері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағфн және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Макро деңгейде салықтық реттеу экономиканы реттеу болып табылса, ал микро деңгейде шаруашылық қызметті реттеу құралы болып табылады.

Әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей бүкіл дамыған мемлекеттердегі салықтық реттеу - несие-қаржылық реттеумен бірігіп отырып нарықтық экономиканы жүргізудің аса тиімді формасы болып табылады. Ол нарықтық қатынастардың қалыптасуы арқылы мемлекеттік экономикаға тигізетін әсерін реттеп отырады.

Қазақстанда 1991 жылға дейін экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке ие болағаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты. Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді, содан бері салық қызметі үнемі жетілдіріліп отыр.

Қәзір Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын бизнестің өсуіне қолдау мақсатында Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде шағын кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу рәсімін оңайлатуға бағытталған бірқатар шаралар көзделген.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 1999-2004 жылдардағы соңғы кездерде бюджет табыстары табыстардың орындалуы болжамдалған жоспарларынан артық. Жылдан жылға табыстардың орындалуы экономикалық жағдайымыздың өркендеуінің көрсеткіші. Экономикалық және әлеуметтік дамудың барлық жақтары, жоспар мен болжамның мақсаты мен талаптары, қоғамдық өндірістің салалары мен құрылымдарының дамуындағы сандық және сапалық өзгерістер бірімен-бірі тығыз байланысқан көрсеткіштер арқылы беріледі.

Жұмыстың негізгі мақсаттары болып әрбір кәсіпорынның қаржылық нәтижелері туралы көрсеткіштерін терең талдау мен олардың мәселелерін талдаудың салық жүйесіндегі маңызы зор екенін ашу және кәсіпорындар мен бюджет арасындағы әртүрлі салықтық қатынастарды жетілдіру бағыттарын ұсыну болып табылады. Осыларға байланысты жұмыстың негізгі міндеттері кәсіпорын шаруашылығының нақты тиімділігін немесе кәсіпорындардың шығынға ұшырауы мүмкіндіктері кәсіпорындардың бюджетке төлейтін салықтарын талдау болып табылады.

1 САЛЫҚ САЛУ ІСІНІҢ МӘНІ MEH МАҢЫЗЫ, КӘСІПОРЫНДАР ҚЫЗМЕТІН ДЕП САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЖЕТТІЛІКТЕРІ
1.1 Нарық жағдайындағы салық салу ісінің мәні мен маңызы, қажеттіліктері
Салықтар дегеніміз- мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде төленетін міндетті төлемдер.

Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, кәсіпорындардың және жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы қатынасын мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын күрделі экономикалық категория. Салықтардың экономикалық мәні мынада; салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен кәсіпорындардың, халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді /5,7/ Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады.

Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады. Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.

Жалпы салықтың мынадай негізгі қызметтері (функциялары) бар:

- реттеушілік;

- фискалдық;

- қайта бөлу.

Жоғарыда көрсетілген негізгі қызметтерімен қатар салықтардың қосымша ынталандыру, бақылау қызметтерін де атап көрсетуге болады.

Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.

Салық субьекті (салық төлеуші) дегеніміз - заң бойынша салық төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.

Салық объектісі — табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналымы және т. б.

Салық көзі - салық салынатын табыс. Салық ставкалары тұрақты немесе процентпен белгіленеді. Тұрақты ставкілер салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты сомамен тағайындалады. Процентік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті; регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.

Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады. Жалпы салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан босатылатын салық салынбайтын төменгі мөлшер, шегерістер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады. Ал салық төлеу мерзімі -салық төленетін уақыт,

Салық төлеу тәртібі - белгіленген мерзімде салықты төленген кезде алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде белгілі бір дәйектілікті белгілейді. Салық төлеудегі дәйектілік заң жүзінде бекітіледі де, мынадай тәртіппен іске асырады:

а) бірінші кезеңде барлық реттеулікке салынатын салық төленеді, сонан соң акциздер және баж салығы;

ә) екінші кезеңде жерлікті салықтар мен алымдар;

б) үшінші кезеңде басқа салықтар мен алымдар.

Салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі. Қазақстан Республикасының салық заңдарына мыналар жатады:

Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейін Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері; Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Салық комитетінің нормативтік актілері. Егер Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық шарттарда Қазақстан Республикасының салық заңдарында бар ережелерден өзге ережелер белгіленген болса, онда аталған шарттың ережелері қолданылады. Халықаралық шартты қолдану шартын ішкі республикалық акт шығару қажеттігі шарттың өзінде көрсетілген жағдайларды қоспағанда Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық шарттар салық қатынастарына тікелей қолданылады. Салық салу ісі Қазақстан Республикасы Салық комитеті және облыстардағы, аудандардағы, қалалар мен қалалық аудандардағы мемлекеттік салық Комитеттері мен бөлімдері арқылы жүзеге асырылады. Салық қызметін Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің төрағасы басқарады. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік салық комитетінің төрағасын Қазақстан Республикасының Президенті, ал оның орынбасарлары және салық басқармасының бастығын Қазақстан Үкіметі тағайындайды. Салық салу ісінде салық қызметі органдары орталық және жергілікті атқарушы өкімет органдарымен, құқық қорғау, қаржы және басқа мемлекеттік бақылаушы органдарымен өзара қарым-қатынас жасап отырады, бірлескен бақылау шараларын қолданады, заңға сәйкес өзара ақпарат алмасады. Мемлекеттік өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен республикалық және жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардың орындалуына бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруында, салық бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп отыруға міндетті. Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:

- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;

- заңдардың, салық салу мәселелері жөніндегі басқа мемлекеттермен жасалатын шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу /7,8/;

- салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық, заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.

Салық қызметі органдарының негізгі міндеттері салық төлеушілердің құқықтары мен мемлекет мүдделерін сақтау және қорғау, салықтың дұрыс есептеліп, толығымен, уақтылы төленуіне бақылау жасау. Салық төлеушілер мен салық салынатын обьектілердің есебін уақтылы алуы, салықты есептеу мен төлеуге байланысты декларацияның жәнс басқа құжаттардың, нысандарын әзірлеу.

Салық тәртібін бұзушыларға, салықты уақытылы төлемеушілерге, салықты дұрыс есептемей өз табысын азайтып көрсеткен заңды және жеке тұлғаларға заңға сәйкес шаралар қолданылады. Салық төлеуден жалтарып жүрген жеке және заңды тұлғаларды қаржы полициясының бөлімішелерімен біргіп іздестіруді жүзеге асырылады.

Салық салу ісінде салық төлеуші - заңды және жеке тұлғалар өз тарапынан мынадай міндеттерді атқарулары тиіс:

- уақытылы салық Комитетінде тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;

- салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды жүргізуге, осы есеп күжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;

- белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;

- атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын салық төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген сомалар туралы ақпарат беруге;

- салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң сақтауға. ҚР заңдарына сай ҚР-дағы салық төлеушілер мынандай құқықтарға ие:

- салық жөнінде жеңілдіктерге деген құқығын растайтын құжаттарды табыс етуге;

- жүргізілген тексерулер актілерімен танысуға;

- салық органдарына салықтарды есептеу мен төлеу және жүргізу мен тексеру актілері жөніндегі түсіндірмелерді ұсыну заңға сәйкес тәртіппен салық органдарының шешімдеріне шағымдануға;

- салық салуға қатыссыз деп саналатын ақпарат пен құжаттарды тапсырмауға күқы бар.

Жалпы мемлекеттегі салық салу ісін жетілдіру үшін салық қызметіне байланысты әртүрлі қағидалар жүзеге асырылуы тиіс, олар қарапайымдылық және салыстыру қағидалары. Қарапайымдылық қағидасы бойынша бюджеттің кіріс көзін құрау және салықтар мен төлемдердің тиімді түсуі дұрыс әрі толық қамтамасыз етіледі. Жалпы салық жүйесі азаматтар үшін қарапайым да айқын болуы қажет, салық төлеушінің түсінуіне жеңіл болуы керек. Бұл үшін салықтардың түрлері аса көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек және белгілі бір салықтың түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет. Салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі мейлінше жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс. Салық жүйесінде әділеттілік қағидалары тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.

Тікелей әділеттілік қағидалары дегеніміз - салық ставкасы, салық мөлшері, төлеушінің табысына тікелей байланысты болып, соның негізінде белгіленуі қажеттігін қарастырады, салық ставкасының шегі аса жоғары болмағаны жөн, себебі мүндай жағдайда салық төлеушіні табыс табуға ынтасы төмен - деп, табыс азайюы мүмкін, ал бұдан салық та сөзсіз азаяды. Көлденең әділеттілік принципі дегеніміз, тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылу керектігін қарастырады. Салық төлеушілер белгілі бір табыс немесе қызмет түрінен, мүлкінен бірдей мөлшерде салық төлеу тиіс. Салыстыру қағидалары бойынша, салық ставкаларын бекіткен кезде ол ставкалар мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген ставкалармен салыстырылып, солардьң деңгейінде белгіленуі тиімді. Себебі, шектен тыс жоғары ставкалар өндірісті дамытуға емес, керісінше оны тоқтатуға әсер етеді, шетелдік инвесторлардың ынтасын төмендетіп, олардың республика экономикасына қаржыларын салуына _л кедергі болуы мүмкін. Ал, салық ставкаларының басқа елдерде қолданалып жүрген ставкалардан едәуір төмен болуы, алдымен, мемлекет бюджетінің кіріс көзінің құралуына теріс ықпал жасауы ықтимал. Қорыта айтқанда салық төлеу мерзімі, әдісі, салық мөлшері салық төлеушіге айқын да, дәлелді болуы керек. Салық төлеу мерзімі, салықты есептеу әдісі, төлеу тәртібі салық төлеушіге барынша ыңғайлы болғаны қолайлы.

Салық салудың үш түрлі тәсілі бар: касдатрлық, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табыс табу көзінен. Кадастрлық тәсіл бойынша салық салу объектісін тіркеу арқылы, одан түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алынады. Мысалы: жер салығы, мүлік салығы, сияқты салықтар.

Декларация бойынша салық, салық төлеушінің декларацияларда көрсеткен табыс көлеміне байланысты және онда көрсетілген шегерістер мен жеңілдіктерді ескере отырып анықталады.

Үшінші тәсіл, яғни табыс көзі бойынша салық, салық төлеуші қызмет ететін жұмыс орнындағы бухгалтерия қызметкерлерінің есептеуімен анықталып төленеді. Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығын салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.

Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Ел экономикасында бұрын болмаған жаңа ірі құбылыстар накты жүзеге асырылуда, оларды атап айтсақ: шаруашылықты жүргізудің еркіндігі, меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі, шаруашылық жүргізуші субъктілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі т. б. Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың, бюджетке түсу тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи қадам болып есептеледі.

Осы бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, құқықтары мен міндеттері айқын бекітілді.

Салық туралы қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында: жалпы мемлекеттік салықтар; міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар және жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді. Салықтар негізін пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және тағы да басқа салықтардан тұрады.

Қазақстан Республикасының Салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше.

Салық немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде төленбесе оны төлеушілердің немесе олардың дебиторлорының шоттарынан салық айыппұл және өсім жөнінде пайда болған берешек шегінде, егер салық төлеуші немесе оның дебиторлары осы берешекті төлеуге келісетін болса, өндіріп алынады.

Салықтар, айыппұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін қамтамасыз ету үшін салық қызметі органдары салық төлеуші мен оның дебиторларының шотында қаражат болмаған жағдайда, салық төлеушінің мүлкін тәркілеуге құқылы. Берешек өтелген жағдайда мүлікті тәркілеу туралы шешім жойылады. Жаңа салық жүйесіндегі негізгі жаңалықтардың әрбірі халықаралық салық салудың тәртібін енгізу болып табылады.

Аталып отырған жаңа салық жүйесі туралы заң өмір талабына сай, одан әрі қарай өзгеріп, дамуда. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-жылдың 21-желтоқсанында қабылданған Заң күші бар «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлығы 1996 жылдың 1-қаңтарынан бастап салық жүйесіне бірқатар өзгерістер енгізді.

Енгізген өзгерістер мен толықтырулардың қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады:

- салық салынбайтын минимумды анықтауда, ең төменгі жалақы орнына есептік көрсеткіш енгізілген;

- арнайы экономикалық аймақтарда тіркеліп, қызмет жасайтын заңды тұлғалар, табыс салығын 20 проценттік ставка бойынша төлейтін болады;

- заңды тұлғалардың жалақыға жұмсалатын шығындары шектеліп, белгіленген нормадан асқан жалақы жұмсалған шығындарға салық салынады;

- жер қойнауын пайдаланушылардың барлығы Қазақстан Үкіметі мен келсімге тұрар алдында Бас салық комитетінде салықтық зерттелуден өтулері тиіс.

Біз тек енгізілген өзгерістердің басты-бастыларын атап кеттік. Ал барлық өзгеріс, толықтырулармен жоғарыда көрсетілген құжат арқылы кеңірек танысуға болады.

Салық жүйесінің бір орнында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолында қалыптасатын іс-тәжірибелер, экономикалық дамыған елдердің тәжіриберелін талдап-жиынтықтау барысында, салық жүйесі де өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс. Салық жүйесінде басты орынды салықтардың түрлері алатыны сөзсіз. Жаңа салық жүйесі бойынша Қазақстан Республикасындағы салықтар жалпы мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар болып үлкен екі топқа бөлінеді. Қазақстан Республикасының салық жүйесі шетелдік дамыған және озық үлгілерді жинақтай отырып, өзіндік жүйелі бағыттарға сай қызмет етуде. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген шектен тыс қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған салықтық ставкалар салық төлеушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азаюына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады [10]:

а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;

ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;

б) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті, мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймайлы ұдайы өндіріске әкеледі.

Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл кызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы ырқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың үлес салмағы көбірек болып отыр, яғни экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын) пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық саясатын анықтайды. Салықтарды мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе жіктейміз:

- салық салу объектісіне байланысты;

- қолданылуына қарай;

- салық салу органына байланысты;

- экономикалық ерекшелігіне байланысты;

- салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай.

Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді. Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, ешқандай дербессіз жалпы мақсатта жұмсалады. Жалпы салықтар заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, акциздер, т. б. Арнайы салықтар бюджетке түскен соң алдын-ала белгіленген міндеттер бойынша, нақтылы шараларға жұмсалады. Мысалы: көлік құралдарына салынатын салық. Бұл салықтар жол қорын құрауға жұмсалады. Салықты алатын және салыққа иелік ететін органдардың ерекшелігіне қарай салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтар болып бөлінеді.

Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың қатарына мына салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, т. б. Ал тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынынан төлейді. Дербес салықтар салық төлеушінің салық төлейтін объектісінен алынатын табысының мөлшеріне байланысты алынады. Оларға заңды және жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы жатады.

Мемлекеттік бюджет жүйесіндегі салықтардың экономикалық мәні -мемлекеттік бюджет жүйесінің кіріс бөлігіндегі қаржылық түсімдердің деңгейі арқылы көрінеді. Кез-келген мемлекет өзінің экономикалық функцияларын толық жүзеге асыру үшін мемлекеттік қаржыны қажетсінеді. Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.

Салық жүйесі — өзінің құрамы жағынан бірнеше құрамдас бөліктерден тұратын күрделі үлгі.

Салық жүйесі құрамдас бөліктерінің құрамы мынандай: қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық салуды басқару және салық қызметі органдары салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі принциптері және т. б. салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор. Салық салу механизмі әр мемлекеттің өз ішкі экономикалық және құрылымдық жағдайына байланысты ерешеленеді. Европалық экономикалық қоғамдастыққа мүше елдерде салық салу жүйесі өте күрделі болып келеді. Бір салықтың әртүрлі мемлекеттердегі рөлі де әртүрлі болып келеді. Мысалы, Франция мемлекетінің бюджетінің кіріс көзінде жанама салықтар 62% алады, ал Нидерланд мемлекетінде ол тк 41% алады. Европада ең негізгі салықтардың қатарына пайда салықтары жатады /5/. Бұл салықтардың ставкілернің көлемі 10%-тен 52%-ке дейін тараған. Мысалы, Ұлыбритания мемлекетінде ставканың прогрессивті әдісі пайда көлеміне қарай 25-тен 35%-ке дейін қолданылады.

Европалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің көбінде жеке тікелей салықтардың негізгісі болып - жеке тұлғалардың табыс салығы жатады. Қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің көбінде бұл табыс салығының прогрессивті ставка жүйесі қолданылады.

Европалық экономикалық қоғамдастыққа екі реттік салық салуды болдырмау үшін қоғамдастық тұлғаның басқа мемлекеттерде төленген салықты өз мемлекетіне келген тұлғалардан қайта ұсталмауы керек.

Европалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердегі салықтардың үйлесімділігі жайлы сөз қозғалғанда бірінші европалық мемлекеттердің фискалды саясатының басты элементінің бірі - қосылған құнға салынатын салық.

1970 жылдың ортасынан бастап қосылған құнға салынатын салық европалық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердің салық жүйесінің ажырамас бір бөлігі болып қалыптасты. Қазіргі кезде қосылған құн салығ Европалық экономикалық коғамдастыққа мүше мемлекеттердің салықтық үйлесімділігінің бір мысалы болып табылады /6/. 1991 жылы жазда Европалық экономикалық қоғамдстыққа қосылған күн салығының 15%-дық минималды ставкасын белгілеуді ұйымдастырд. Бұған дейін қосылған құн салығының ставкасы 9-дан 19%-ке дейін әрекет ететін.

Германияның салық салу жүйесі 1990 жылы 25 шілдеде қабылданған заңға сәйкес әрекет етеді.

Бұл заң бойынша салықтар федералды және жергілікті трлерге бөлінеді. Федералды салықтарға келесілер жатады: акциздер, кеден баж салығы, капитал қозғалысына салық, сақтандыру салығы, жеке тұлғаның табыс салығы және қосылған құн салығы.

Жергілікті салықтарға: мүлік салығы, жер учаскесін иелену салығы, көлік құралдар салығы, сыра салығы, жер салығы, шіркеу салығы және жергілікті сатудан ұсталынатын салық.

Мемлекеттік бюджеттің табыстарын және мәселелерін бөлу федерациямен жергілікті органдармен ерікті түрде жүргізіледі және бюджетті жоспарлаумен қолдану қызметтері де өз қаулылары бойынша жүзеге асырылады.

Германияда қолөнер кәсіпорындары кәсіпшілік салықтардан босатылған, табыс салығының ставкасы жеңілдетілген, кіші кәсіпорындар егер айналымы 25 мың маркадан аспайтын болса, айналымнан төленетін салықтарды төлемейді.

Франция мемлекетінде салықтр мемлекеттік және жергілікті салыққа бөлінеді. Орталық бюджеттің бюджеттік түсімдерінің 95%-на дейінгі мөлшерде қосылған құн салығы, жеке тұлғаның табыс салығы, акционерлік қоғамдарға салынатын салық, кейбір тауарларға салынатын акциз салығы.

Жоғарыда көрсетілген салықтар ішінде ең енгізгілерінің бірі - қосылған құнға салынатын салық болып табылады. Бұл салықтың стандартты ставкасы -18,6%.

Жоғарылатылған ставка 22% жеңіл автомобиль, темекі бұйымдары, парфюмерия, бағалы мех тауарларға белгіленеді /7/.

Келесі салық - акционерлік қоғамдрға салынатын салық. Бұл акционерлік қоғам ретінде тіркелген кәсіпорындар, мекемелер, фирмаларға салынады. Бұл салықтың ставкасы Франция территориясында орналасқан барлық акционерлік қоғамдарға бірдей мөлшерде белгіленген салық ставкасы - 34%.

Жеке тұлғалардың табыс салығы Франция мемлекетінде прогрессивті әдіспен 0%-дан 56%-ға дейін салынады.

Жергілікті салықтардың ішінде келесі салықтар ең негізгі салықтарға жатады: құрылыс салынған учаскіге салық, құрылыс салынбаған учаскелердің жер салығы, тұрғын үй салығы, проффессионалдық салық.

Ұлыбританияда салық салу 300 жылдан бәрі әрекет етуде. Мысалы, 1964 жылдың өзінде бұл мемлекетте гербтік алым пайда болды. Бұл салық ең алғашқы салық түрі болып табылады. 1780 жылдан бастап, бұл мемлекетте мұра салығы салына бастады, ал табыс салығы - 1842 жылы пайда болды.

Ұлыбритания мемлекетінің салық жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізген 1973 жылы болған салық реформасы болды.

Ұлыбритания салық салу жүйесі келесідей салық топтарынан құралған:

1) Орталық салықтар;

2) Жергілікті салықтар.

Салықтар мемлекеттік бюджеттің табыстарын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Мысалы, мемлекеттік бюджеттің 64%-ын жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салықтың үлес салмағы - 19%.

Ұлыбритания мемлекетінің салық жүйесінің ең негізгі салығы болып жеке тұлғалардың табыс салығы, корпорация пайдасына салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салықтары болып табылады. Жеке тұлғалардың табыс салығының минималды ставкасы 60%, ал корпорация пайдасына салынатын салық ставкасы - 33%.

Ұлыбритания шағын кәсіпорындарға және тәуекелі жоғары инвестициялық салымдарға бағытталған кәсіпорындарға табыс салығының ставкасын азайтқан. Мысалы, жалпыға белгіленген табыс салығы 33% болса, жеңілдетілген ставка 24%. Сонымен қоса біріккен шағын кәсіпорындарға қаржылық процестерді барынша қарапайымдатуға тырысқан, жеке табыс салығның ставкасын да төмендеткен /8/.

Қосылған құнға салынатын салық, акциздер мен кедендік баж салықтарын жинаудың барлық мәселелерін кеден басқармасы мойнына алған.

Салық түсімдері Италияның мемлекеттік бюджет кірістерінің негізгі көзі есептеледі (80%-дан көбеірек). Мемлекеттегі 1988 жылғы салық реформасы алынатын салық түрлеріне маңызды өзгерістер енгізді, яғни үш негізгі салық түрін қозғады:

- жеке тұлғалардың табыс салығы;

- заңды тұлғалардың табыс салығы;

- жергілікті салық (жеке және заңды тұлғалардан).

Италияда қосылған құн салығы дифференциялық ставка бойынша алынады. Қазіргі кезде олар бесеу: жеңілдетілген ставка 2% (бірінші кажетті тауарларға: нан, сүт, және басқа азық-түлік өнімдеріне), негізгі ставка 9% (кең көлемді өнеркәсіп бұйымдарға, оның ішінде тоқымашылық заттарға, азық-түлік және спирт ішімдіктері, ресторан арқылы сатылатын заттарға), екі жоғарылатылған ставка 18% (бензин және мұнай өнімдеріне) және 38% (сәнді заттарға: зергерлік бұйымдар, спортавтомашиналарына), сондай-ақ нөлдік ставка, ол экспорт тауарлары мен қызметтеріне. Италияда 2 салық түрін ғана шағын бизнестегілер төлейді және ол табыстың 17 пайызын құрайды.

Жапония салық салу жүйесі өзінің спецификалық ерекшеліктерімен, бірнеше өзгешеліктерімен АҚШ және Батыс Европа елдерінің салық салу жүйелерінен ерешелінеді. Жапонияда мемлекеттік салықтар және жергілікті салықтар қызмет көрсетеді. Салық бойынша салықтық түсімдердің 64%-ы мемлекеттік салықтар есебінен, ал қалғаны жергілікті салықтар есебінен құралады.

Жапонияда бірқатар басқа елдермен салыстырғанда салықтық емес түсімдердің үлесі едәуір жоғары. Мемлекеттік бюджетте салықтар 84%-ды және салықтық емес түсімдер 16%-ды құрайды, жергілікті басқарма органдары бюджеттерінің төрттен біріне дейін салықтық емес түсімдерге ие болады.

Жапонияда 25 мемлекеттік және 30 жергілікті салықтар бар. Оларды ірі үш топқа классификациялауға болады /9/.

Бірінші - заңды және жеке тұлғалардың табысына салынатын тікелей салықтар. Екінші - тікелей мүлік салығы. Үшінші - тікелей және жанама тұтыну салықтары. Бюджеттің негізін тікелей салықтар құрайды.

Жапонияда шағын бизнестің дамуының өз спецификасы бар. Алып корпорациялардың қасында шағын бизнес экономиканың бастапқы элементі болып саналады. Елдің 40 млн-ға жуық адамы (барлық жұмыс істеушілердің 80 пайызы) 7 млн-ға жақын шағын және орта бизнес кәсіпорындарында жұмыс істейді. өндірістік өнімдердің 60 пайызы шағын және орта бизнеске жатады. Тігін, аяқ киім, галантерея өндіріс салаларының ішінде шағын бизнес тіпті кең тараған. Жапония шағын бизесіне тән субреттік жүйе қанат жайған, онда шағын бизнес үлкен корпорациялардан машина өндірішу, авиа құрылыс және басқалардан тапсырыс алын оны орындаумен айналысады. Шағын және орта бизнесті реттеудің және ынталандырудың төрт орталығы бар:

1. Орталық үкімет;

2. Жергілікті билік органдары;

3. Ірі бизнес;

4. Өздігінен біріккен шағын бизнес бірлестіктері.

Шағын бизнесті қолдаудың орталық үкімет бағыты бойынша сыртқы сауда және өндіріс министрлігінің құрамындағы шағын кәсіпорындар Басқармасы айналысады. Орталық үкіметпен қатар жергілікті басқару органдары да шағын бизнесті реттеу және ынталандыру үшін заем беру, несие кепілдігі, салық жеңілдіктері, кадрларды оқыту және ақпараттарды алуға еркін рұқсат беру шараларын атқарады. Бұдан басқа оларға тіпті қайтарымсыз қаржылай көмектер беріледі, тек, ғылыми-техникалық бағдарламаларды ойлап тауып, жүзеге асырса болғаны. Ол бағдарламалар мынадай болса:

- өндірістің техникалық деңгейін жоғарылатса,

- Тамақ және өндіріс технологиясын жаңартса;

- Университеттермен және мемлекеттік ғылыми-зерттеу институттарымен бірге жаңа техника-технологияны ойлап тапса.

Қысқасы Жапония елі шағын және орта бизнесті техника-технология салаларынан ғылыми жаңалықтар ашуға көп ынталандыратындардың бірі болып табылады.

Біз жоғарыда бір қатар дамыған елдердің салық салу тәжірибесімен таныс болмақ. Оларда салық салу механизмі мемлекеттің өз ішкі сипаты бойынша қалыптастырылған және ұзақ тарихи сипатқа ие.

Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттік салық жүйесін құрайды.

1991 жылға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті /10/. Бюджеттің басты кіріс дөздерінің бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.

Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасының жаңа салық салу ісі дамып келе жатыр және біршама болса да, нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейілінше жақындатылған.

1.2 Салық жүйесіндегі кәсіпорын қызметінің маңызы мен кәсіпорындардың салықтық міндеттемелері.

Салық жүйесінде кәсіпорын қызметінің маңызы ерекше, өйткені бюджетке төленетін салықтардың ерекше маңызды бөлігін кәсіпорындардың төлейтін салықтары құрайды. Осыған байланысты кәсіпорын қызметіндегі қаржылық нәтижелердің және кәсіпорын табыстылығының көрсеткіштерінің кәсіпорын қызметіндегі маңызының зор екендігін байқаймыз. Ал салық жүйесіндегі кәсіпорын қызметінің маңыздылығының зор екендігі және кәсіпорындардың салық қызметінің алдындағы міндеттемелерінің мәні мен ерекшеліктері осы бөлімде кеңінен қозғалады. Кәсіпорындарға салық салуды қоғамдағы өндірістік қажеттіліктерге сай келеді, және кәсіпорындарға салық салудың экономикалық маңызы зор. Келесі суретте кәсіпорындар мен ұйымдардың салық салудың экономикалық қағидалары көрсетілген (сурет 1).

Кез-келген ел, мемлекет нақты көлемдегі материалды-қаржылық қорларға ие болғаннан соң ғана өмір сүріп, өзінің әртүрлі бағыттағы қызметтерін жүзеге асыра алады. Мемлекеттің ақша құралдарын мемлекеттік бюджетте шоғырландыруының көптеген әдістері бар. Осы әдістердің ішіндегі ең маңыздысы және қажеттісі-салықтар. Кәсіпорындардағы салықтарды жинаудың көптеген түрлері, арнайы салық жинау саласындағы мемлекеттік қызметтері бар және оларға салынатын салықтардың көптеген түрлері бар. Жалпы өндірістік салада салық жүйесіндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың төлейтін салықтарының рөлі мен маңызы ерекше.

Жалпы өндірісті ерекше дамытуды көздейтін дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:

а) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;

ә) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;

б) егер салық мөлшері, салық төлеушітабысының 35-40 проценті, мөлшері аралығында болса, онда үлғаймайлы ұдайы өндіріске әкеледі.

Яғни бұдан байқайтынымыз кәсіпорындар қызметіне салық салу кезінде ең бастысы сол кәсіпорындардың әрі қарай тоқтап қалмай жұмыс жүргізулеріне ерекше мән беруіміз қажет.

Кәсіпорындар салық субъектілері ретінде бюджетке ауқымды қаржы қорларын жинақтайды және ел экономикасында жұмыссыздық мәселесінің шешілуіне тікелей әсер етеді. Кәсіпорындардың экономикалық қызметтердегі салықтық қатынастарына терең зерттеу және анықтау осы ақша қатынастарын басқа экономикалық қатынастардан маңызды түрде ерекшелейді. Ол үшін біздер ең алдымен, салықтық және тауар-ақша қатынастарының өзара қатынастарына терең мағына береміз.

Салықтық қатынастар тауар-ақша қатынастарынан былайша маңызды ерекшеленеді:

1) тауар-ақша қатынастары алмастыру сенімді ұдайы өндірістің айрықша кезеңінде ал салықтың қатынастар - бөлу кезеңінде пайда болады;

2) тауар-ақша қатынастары А-Т және Т-А процесі арқылы тауар және ақша деген негізгі 2 объектіге ие болса, салықтық қатынастардыңөз объектісі болып - кәсіпорындардың өндірген өнімдері табылады. Алайда қазіргі экономика үшін ақша формасындағы салықтар тән. Сондықтан да салықтық қатынастар ақша қатынастары түрінде көрінеді.

3) Тауар-ақша қатынастары, кез-келген бөлек алмасу қатынастары ретінде көрінеді, ал салықтық қатынастар - эквивалентті емес, яғни құнның ақшалай формасының бір бағытты қозғалысын көрсетеді.

4) Тауар-ақша қатынастары экономикалық теңдіктің қатынасы ретінде-көрінеді. Ал, экономикалық теңсіздікте алмастырудың эквивалентін құндауды қамтамасыз ету қиын.

5) Тауар-ақша қатынастарының субъектісі болып - шаруашылық субъектілері табылады, олардың біреуі - сатушы түрінде, ал екіншілері - сатып алушы түрінде көрінеді. Ал салықтық қатынастардың субъектілері түрінде мемлекет көрінеді (жалпы немесе өкілетті орган түрінде).

Салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқығы мен міндеттері салық заңдары арқылы белгіленеді және реттеледі. Қазақстан Республикасының салық заңдарына мыналар жатады:

Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейін Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілері; Қазақстан Республикасы Мемлекеттік Салық комитетінің нормативтік актілері.

Жалпы табыстың өзгеруіне әсер етуші негізгі факторларға келесі өзгерістер жатады:

1) өткізілген өнімдердің бағасының өзгеруі;

2) өнімді өткізуден түскен табыстың өзгеруі;

3) өткізілген өнімнің 1 теңгеге шаққандағы шығындарының өзгерісі.

Мемлекеттік бюджет табыстары мен шығыстарын талдау нәтижесі соңғы кездердегі салықтық түсімдер деңгейінің жоғары екндігін көрсеттеді (кесте 1)

Кесте 1

шығыстарды бөлу

Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті Жалпы ішкі өнімге пайызбен

Ескерту: мәліметтер ҚР статистикалық бюллетенінен алынған.