ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

31
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
Мұндай шешім шығару оңай шаруа емес, сол 
себепті оны егжей-тегжейлі мұқият зерделеп ба-
рып қабылдау қажет. Егер судья әкесінің өтінішін 
аяқсыз қалдырып, аталған үш балаға қатысты 
қорғаншылықты тек анасында қалдыру туралы 
шешкен жағдайда бұл өте маңызды болады. Мұндай 
жағдайда судья ұл баланың пікірін қалай бағалады 
деген жайтқа баса назар аударуылуы тиіс.
40
 
Ажырасқаннан кейін баламен кездесу 
құқығы 
БҚК 9-бабының 3-тармағында бір немесе екі ата-
анасынан ажыратылған баланың өз ата-аналары-
мен/анасымен не әкесімен жеке қатынастарда 
болып, тікелей байланыс жасауға, бұл оның ба-
сым мүдделеріне қайшы келетін жағдайларды 
қоспағанда, құқығы бар екені атап көрсетілген. 
Әдетте, балалар ажырасқаннан кейін ата-
аналарының бірімен (әдетте, анасымен) бірге 
тұрып, екіншісіне ұдайы барып тұрады. Барып 
тұрудың жиілігі әр түрлі факторларға байланысты. 
Бұл тұрғыда белгілі бір халықаралық стандарт-
тар немесе қағидалар жоқ. Негізінде, бала екінші 
ата-анасына екі аптада (демалыста) бір рет барып, 
мейрамдарда уақытының 50%-ы шамасын бірге 
өткізеді. Бірақ іс жүзінде баланың жас шамасы 
және ата-аналардың географиялық тұрғылықты 
жерлеріне байланысты болып келетін өзгешеліктер 
болады. Ата-аналардың балаларының жиі, ұзақ 
уақытқа келуі туралы келісімге қол жеткізу ынта-
сына қолдау көрсеткен жөн. 
Егер ата-аналар кездесу құқығы бойынша келісімге 
келе алмаса, судьяның олардың бірінің не екеуінің 
де өтініші бойынша шешім қабылдауына тура келуі 
мүмкін. Бұл жағдайда, судья балалардың пікірі 
маңызды орын алатындықтан, оларды барлығын 
тыңдап шығуы тиіс. Өйткені бұл – олардың 
құқығының іске асырылу мәселесі. Сондай-ақ, 
бұл мәселемен «Қорғаншылық» тақырыбында 
танысуға болады. 
БҚК-де қандай жағдайда екінші ата-анасымен кезде-
су баланың басым мүдделеріне қайшы келетіні атап 
көрсетілмеген. Бұл көбінесе айрықша жағдайларға 
байланысты болып келеді. Әрине, егер екінші ата-
ана балаға күш қолданса немесе сексуалдық зорлық 
көрсетсе, бұл баланың басым мүдделеріне қайшы 
келеді. Бұл қылмыстың құрбаны болған балаға 
емес, өзге балаларға да қатысты болады. 
Бірақ бұған баламен бірге тұратын ата-ананың 
әдеттегі қарсылық білдіруі баланың екінші ата-
анасымен кездесуі оның басым мүдделеріне 
қайшы келеді деп түпкілікті қорытынды жасау 
үшін жеткіліксіз. Баламен бірге тұратын ата-анаға 
балалар мен екінші ата-ананың арасында тікелей 
байланыстың болуына ықпал ету мен оған қолдау 
көрету – қорғаншылық көрсететін ата-ананың 
міндеттерінің бірі екені түсіндірілуге тиіс.
Кейде бір ата-анасы екінші ата-ананы баламен 
сексуалдық тұрғыдан әдепсіз қылық жасады немесе 
оған сексуалдық зорлық көрсетті деп те кінәлауы 
мүмкін. Мұндай жағдайлар дереу тексерілуге тиіс. 
Егер анасы бұл туралы полицияға арыз берсе, судья 
бұл ұзақ айларға созылуы мүмкін болса да полиция 
тексеруінің ақырын күтуі тиіс. Судья психолог та-
рапынан тексеріс (сұрастыру, сынақтар) жүргізілу 
мүмкіндігін қарауға тиіс, бұл мүмкіндігінше, қысқа 
уақытта (екі апта ішінде) жүргізілуі қажет. 
Балалармен бірге тұратын ата-ананың елдің басқа 
жеріне немесе басқа елге қоныс аударуы тура-
лы шешімі басқа ата-анасымен байланыс жасау-
да проблема туғызатын болады. Екінші ата-анасы 
балалардың бірге кетуін қаламай, балалармен бірге 
көшуіне тыйым салу туралы сотқа шағым беруі 
мүмкін, ол мұндай жағдайда балалардың ата-ана-
ларымен тікелей байланыста болуы мүмкін емес 
екенін, сөйтіп, бұл жағдай балалардың мұндай 
байланыс жасау құқығын бұзатынын, балалар 
онымен қалуы үшін (достары, туыстары бар, білім 
алатын және әр түрлі үйірмелерге бара алатын, 
өскен ортасы бар) оған жеке қамқорлық жасау 
40 Бала құқықтары жөніндегі комитет қатысушы мемлекеттерден 
баланың пікірін қарауға қабылдау дәрежесі және мұның бала үшін 
салдары қандай болатыны түсіндірілген нормаларды ұсынуын та-
лап етеді. № 12 Жалпы ескерту, 33-параграф.

32
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
құқығын беруді сұрайды. Мұнда, тағы да, бала-
ларды тыңдау қажеттігі туындайды және олардың 
пікірі жас шамаларына және есейгендігіне қарай, 
байыппен ескерілуі қажет. Балалардың басым 
мүделері бұл жерде шешуші фактор болады. Де-
генмен, судья ескеруі тиіс мүдделер тек бұл емес. 
Өйткені қоныс аударуға ниетті ата-ананың бірі де 
құқықты мүдделелерге ие болуы мүмкін. Айталық, 
әйел қайта тұрмысқа шығуына байланысты немесе 
ерінің жұмыс орны өзгеруіне байланысты, олар өз 
мүдделерін құқықтық негізде білдіре алады. 
Мұның жауабы балалардың пікіріне, ата-ананың 
мүддесінің орындылығына және баланың екінші 
ата-анамен тікелей байланыста болу мүмкіндігіне 
де қатысты болып келеді. Мұндай жағдайда, Skype 
және Facebook сияқты қазіргі заманғы техноло-
гияларды назарға алуға болады. Сондай-ақ, авто-
буспен және пойызбен жүру мүмкіндігі, тікелей 
байланыс үшін шығыстар мәселесі қаралып, 
талқылануға тиіс. 
Қорытындысында, мұндай істер бойынша ата-
аналарға мәселені бітімге келіп, шешуді ұсыну 
қажет.  
Баланы бағып-қағу (алимент)
БҚК қатысушы мемлекеттерден баланың ел ішінде 
де, шетелдерден де тиісті күтім алуын қамтамасыз 
ету үшін шаралар қабылдауын күтеді. Бұл жағдайда, 
мемлекет халықаралық келісімдерге қосылуға не-
месе баланың басқа елде тұратын ата-анасынан 
қолдау күтім алуына мүмкіндік беретін өзге де ша-
ралар қабылдауға тиіс. 
Халықаралық жеке құқық жөніндегі Гаага кон-
ференциясында қабылданған екі халықаралық 
конвенцияны: Халықаралық балалар ұрлаудың 
азаматтық-құқықтық аспектілер туралы Гаа-
га конвенциясы (1980 ж.) және Алимент алу-
ды халықаралық қамтамасыз ету және отбасын 
қолдаудың басқа да нысандары туралы конвенци-
яны (2007 ж.) атап көрсетеміз; олардың біріншісі 
Қазақстанда заң жүзінде бекітілді. 
БҚК-де балаға алимент төлеу туралы талаптар-
ды қараған кезде есепке алынуға тиісті қаржылық 
және басқа да факторлар туралы көрсетілмеген. 
Бұл ұлттық заңнаманың проблемасы болып қалып 
отыр. Бірақ БҚК-де баланы тыңдауды талап етеді 
және баланың пікірін ескеру көзделген. Мұндай 
қаржылық мәселелерді шешуде балаларды тарту 
орынсыз болып табылса да, алимент – балаларға 
тікелей қатысты мәселе.
41
 Сол себепті де оларға өз 
пікірін білдіруге мүмкіндік беріледі.  
5.3. баланы қорғау және 
балама қамқорлық 
5.3.1. баланы қорғау
БҚК баланы өз мұқтаждықтарының ескерілмеуінен 
қорғау құқығы, зорлық-зомбылық пен қанаудың 
барлық түрлерінен қорғау құқығы (19, 32-38-бап-
тар), сондай-ақ, физикалық және психологиялық 
қалпына келу, әлеуметтік қайта бейімделу құқығы 
(39-бап) туралы көптеген баптардан тұрады. 
Мұндай қорғау үкімет қабылдауға тиісті шаралар-
ды қоса алғанда, әр түрлі заңнамалық, әлеуметтік 
және өзге де шараларды қажет етеді.
42
 
Аталған басшылықтың мақсатына сәйкес бұл па-
раграфта БҚК тұрғысында судьялардың рөліне 
назар аударылатын болады. Алайда судьяның 
баланы қорғау ісіндегі рөлі ұлттық заңнамада 
айқындалатынын және реттелетінін атап өткен 
жөн. Балаларды қорғау жөніндегі жергілікті коми-
теттер сияқты өзге де органдардың сот қарауына 
берілген істерді қарауы өздерінде қалдырылады. 
Қазақстанда судьялардың рөлінің өзіндік 
ерекшелігі осы процессуалдық басшылықтың басқа 
да тарауларында қарастырылатын болады. 
a). Жалпы қағидаттар: Қорғау шаралары туралы 
өтініш берілген балаға қатысты судья баланың 
мұқтажы және оның жағдайына байланысты 
қаралатын шаралар бойынша оның өз пікірін 
білдіруіне (БҚК 12-бабы) толық мүмкіндік беру-
ге тиіс. Судья Заң бойынша өзіне тыңдалу құқығы 
берілген жасқа жеткен балаларды тыңдауға тиіс. 
Психолог әзірлеген байқаулар бойынша кішкене 
жастағы балалар да тыңдалуға тиіс. Баланың пікірі 
ескерілгендігі туралы судья өз шешімінде атап 
көрсететін болады. 
Баланың ең озық мүдделері бірінші дәрежелі 
маңызға ие болады (БҚК 3-бабы). Бұл бала-
ны қорғау жөніндегі шаралар арқылы баланың 
мұқтажына тиісті зейін қойылғанын білдіреді. 
Баланың және оның ата-аналарының өздерінің 
отбасылық өмірін қорғау құқығы бар екенін ескер-
ген жөн. Баланы қорғау жөніндегі шаралар отбасы 
өміріне араласу болып табылмауға тиіс. Мысалы, 
ата-ана құқықтарынан айыру соңғы шара ретінде 
және баланың басым мүдделеріне сай болуға тиіс. 
b). Ата-аналардың кедейлігі бала мен оның ата-
аналарының отбасылық өміріне араласу үшін 
дәлел болуға тиіс емес. Судья ата-аналарға 
қажетті ақыл-кеңес және материалдық көмек 
41. Мысалы, Нидерланды заңнамасында 16 және одан үлкен 
жастағы балаларға өз пікірін білдіру құқығы берілген.
42 Мұндай шаралар, 19-бапты іске асыру туралы толық ақпаратты 
(сот рәсімін қозғау мүмкіндігін қоса алғанда) № 13 Жалпы 
тәртіптегі ескертуде, (2011 ж.) Балалардың құқықтары жөніндегі 
комитеттің барлық зорлық-зомбылық түрлерінен қорғау туралы. 
CRC/C/GC/13 БҰҰ құжаты, 2011 ж.17 ақпан.