29
жүргізу ерекшеліктері:
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
5.1. кіРіспе
Балалар есімінің болуы, әкесінің болуы, мұрагерлік,
қорғаншылық, ата-анасы ажырасқаннан кейінгі
қорғаншылық, баланы балама қорғаншылыққа
беру құқығына және т.б. секілді әсіресе, отбасылық
құқық және қорғаншылыққа қатысты түрлі
азаматтық сот талқылауларына тартылуы мүмкін.
БҚК-де балаларға қатысты азаматтық құқықтың осы
және өзге де мәселелері бойынша болғаны бірнеше
ғана ережелер бар. Осындай сот талқылауларында
балалардың аталған құқықтары және/немесе оның
рөлі жөнінде айырықша ережелердің болмауы
олардың ювеналды әділет жүйесіндегі балалардың
процессуалдық құқықтары мен кепілдіктерінен
айырмашылығы айтарлықтай көп екенін білдіреді.
(4.4.-бөлімді қараңыз).
Бұл өзгешелікті көптеген елдерде балалардың
біреуге қарсы қылмыстық іс қозғау құқығы (мы-
салы, әкесінен алимент өндіріп алу) және сот-
та азаматтық құқық бойынша тәуелсіз тарап
ретінде өзін-өзі қорғау құқығының болмауымен
түсіндіруге болады. Осы құқықтардың болмауы
балаға азаматтық істер бойынша сот процестерінде
ғана емес, сонымен қатар соттан тыс заңдық іс-
қимылдарда да өз ата-аналарының/ата-анасының
немесе қорғаншыларының/қорғаншысының
өкілдің етуіне алып келеді.
Бұның үстіне, балама қорғаншылыққа беру
мен асырап алуды қоса алғанда, қорғаншылық
мәселелері, баланы қорғау шаралары бойынша
сот талқылауларында, процеске қатысушы тарап-
тар бала емес, ата-аналар болып танылады. Бала
процессуалдық құқық қабілеттілігіне ие бол-
май шығады. Сөйтіп, ол шешімді қажет етілетін
мәселенің нысанасына айналады. Бірақ, БҚК
қабылдануы, әсіресе, бұл сот және әкімшілік проце-
стерде баланың өз пікірін білдіру құқығы көзделген
12-баптың іске асуы нәтижесінде көптеген елдерде
мұндай көзқарас өзгеріске ұшырауда.
Осы тараудың осы бөлімінің мәнмәтінінде барлық
мүмкін болатын азаматтық және сот процестері
қаралмайды, мұнда, тек қорғаншылық пен бала-
ны қорғау мәселелері бойынша істер ұсынылады.
Мұндай істер, негізінен алғанда, ұлттық
заңнаманың қағидаларымен реттеледі, бірақ соны-
мен бірге, қорғаншылық, баланы қорғау мәселелері
бойынша сот талқылауларына тікелей қатысты
БҚК-нің 9, 18, 20 және 21-баптарына назар аудару
қажет. Бірақ ұлттық заңнама қандай да бір талаптар
қоймасын, бұл ретте БҚК жалпы қағидаттарының
толық іске асырылуы маңызды болып табылады.
Сондықтан 3-бапқа (баланың басым мүдделері)
және 12-бапқа (өз көзқарастарын білдіру құқығы)
баса назар аударылады.
Сонымен, түсінбеушіліктің болмауы үшін
бұдан әрі ұсынылған барлық істер жабық сот
процестерінде қаралатын болады. АҚЕК-тің 6-ба-
бында қылмыстық және азаматтық істер бойынша
барлық сот талқылаулары ашық болуы көзделген,
бірақ Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты ажы-
расу, қорғаншылық, баланы қорғау мәселелері бой-
ынша осы ерекшелікті қағиданы әдеттен тыс жайт
ретінде бекіткен, өйткені «ата-аналар және өзге
де куәгерлер жұртшылықтың қызығушылығынан
қауіптенбей, жеке мәселелер туралы ашық айтуға
қабілеттілігін сезінуі өте маңызды», сондай-ақ,
бұл тараптардың жеке өмірін қорғау мақсатында
көзделген
38
.
5.2. ата-аналардың
ажырасуы
Ата-аналардың ажырасуы балалардың өмірінде
елеулі психологиялық және әлеуметтік әсер ететіні
анық (және бұл зерттеулермен расталған). Бірақ
бұл тұрғыда бізге бала үшін тікелей қатысты бола-
тын: ажырасудан кейінгі қорғаншылық, ажырасу-
дан кейін баламен кездесу және алименттер сияқты
ажырасу мәселелері бойынша сот талқыларының
заңдық қыр-сырын ғана қарастырумен шектелуге
тура келеді.
5-бөлім.
Қамқорлықтағы баланың
құқығы және және баланы қорғау
рәсімдері
38 П. Бэндтің Құрама Корольдікке қарсы ісін қараңыз. 2001-III;
34 EHRR 529.