ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

33
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
беру туралы өтінішті тиісті қызметтер саласына 
беру мүмкіндігін қарап, зерделеуге тиіс. БҚК 18 
және 27-баптарында мемлекеттің ата-аналарға, 
балаларға олардың жан-жақты, үйлесімді дамуы 
үшін, қажетті өмір деңгейін қамтамасыз етуге 
көмек үшін жеңілдіктерді, тиісті жәрдемді және 
азық-түлік, киім және тұрғын үйді қоса алғанда, 
материалдық қолдау бағдарламалары арқылы көмек 
ұсынуы көзделген. 
c). Баланы қорғау туралы шаралар қабылдау тура-
лы шағым-талапты қараған кезде судья, ең алды-
мен, қоғамдық негізде ата-аналарға көмектесуде 
және баланы қорғауда жеткілікті шаралар 
қолданылғанына көз жеткізуге тиіс. 
d). Баланы қорғау туралы шаралар оның басым 
мүдделерін сақтау үшін қажет боған жағдайда, 
судья, қадағалауды жүзеге асыру, ата-аналарды 
консультацияға жіберу немесе дағдылану жөнінде 
сабақтар өткізу сияқты, бала мен ата-ананың ай-
рылыспауына ықпал ететін шараларға зейін қоюға 
тиіс. 
5.3.2. балама күтім 
БҚК-нің 20-бабына сәйкес, егер бала уақытша не-
месе мүлдем отбасы ортасынан айрылса немесе ол 
өзінің басым мүдделеріне сәйкес бұл ортада қала 
алмаса, оған балама күтім көрсетілуі тиіс. 
Алғашқы жағдайда, егер бала аурудың немесе жол 
апатының салдарынан ата-анасының екеуінен де 
айрылса, оған балама күтім қажеттігін, екінші 
жағдайда, бала ата-аналарынан/ата-анасынан 
ажыратылуға тиіс екенін білдіреді. БҚК-нің 9-ба-
бында баланың еркінсіз ата-аналарынан/ата-ана-
сынан айыру оның басым мүдделеріне сәйкес 
жүзеге асырылатыны атап көрсетілген. Бала-
ны ата-аналарынан/ата-анасынан айыру туралы 
шешімді құзыретті органдар, мысалы, балаларды 
қорғау жөніндегі комиссия немесе сот қабылдауға 
тиіс. Бірақ шешім шығарылғаннан кейін ата-ана-
лар шағым беруі мүмкін болғандықтан, аталған іс 
соттың қарауына жатады. 
Балаларды қорғау ісіне қатысты бірден-бір арнайы 
процессуалдық қағида баланы айыру туралы осы 
шешіммен байланысты: барлық мүдделі тараптарға: 
ата-аналарға, балаларға және өзге де адамдарға сот 
отырыстарына қатысу және өз пікірлерін білдіру 
мүмкіндігі ұсынылуға тиіс (БҚК 9-бабының 
3-тармағы). 12-бапта (5.3.1.-тараушаның а. 
тармағы) баланың істерді қарауға қатысуына 
қатысты тұстар егжей-тегжейлі баяндалған, 
мұнда баланы ата-аналарынан/ата-анасынан ай-
ыру туралы шешім тек оның тікелей қатысуымен 
қабылдануы мүмкін екені атап өтілген. 
Сондай-ақ, 20-бапта балама күтім белгілеген кез-
де заң жүзінде баланы асырап алмай, қабылдаушы 
ата-аналармен тұру, ислам заңы бойынша «кафала» 
немесе қабылдаушы отбасының заң жүзінде асы-
рап алуы сияқты отбасындағы жағдай ескерілуге 
тиіс екені тұжырымдалған. Баланы арнайы ме-
кемеге орналастыру туралы мәселе тек қажетті 
жағдайда қаралуға тиіс. 3 жасқа жетпеген балалар 
отбасы жағдайында болуға тиіс. Арнайы мекеме-
ге орналастыру егер ағайынды балалардың бірге 
тұруы олардың басым мүдделеріне сәйкес келетін 
жағдайда немесе төтенше шара ретінде қолданылуға 
тиіс. Бірақ бұл жағдайда мекеме отбасына қайта 

34
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
бейімдеу ниетімен немесе қамқорлықтың басқа 
да ұзақ мерзімді қолайлы нұсқалары ескеріле оты-
рып, алдын ала жоспарланған белгілі бір шектеулі 
мерзімге белгіленуі тиіс. 
43
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа сотының 
тәжірибесі бойынша АҚЕК-нің 8-бабын іске 
асыруға қатысты, әсіресе, отбасын құрметтеушілік 
құқығы, баланы ата-анасынан айырудағы қорғау 
шаралары, негізінде, уақытша болуға және 
баланың ата-аналарымен қосылуы үшін шара-
лар міндетті көзделуге тиіс.
44
 Осы тұрғыда және 
Адам құқықтары жөніндегі Еуропа сотының 
көзқарастарын қуаттау ретінде Балаларға балама 
күтім жөніндегі басшылық нұсқауларда (бұдан әрі 
толық ақпаратты қараңыз) мынадай ұсынымдар 
берілген (11-параграф): «Балама күтімге байланы-
сты барлық шешімдерді баланың отбасымен байла-
нысын және өзінің отбасына мейлінше бейімделу 
ықтималдығын оңайлату, оның білім алатын, 
мәдени және әлеуметтік ортасынан айырылып 
қалмауын, әдеттегі тұрған орнына барынша жақын 
жерде күтім жасаудың дұрысырақ екенін толық 
ескеріп қабылдау қажет».
БҚК-нің 9-бабының 3-тармағында ата-аналары-
нан айрылған балалардың олармен жеке қарым-
қатынастарда және жиі байланыста болу құқығы 
атап көрсетілген. Судья мұндай байланыстарды 
оңайлату мақсатында баланың ата-аналары тұрған 
жерге барынша жақын орналасуына назар аударуға 
тиіс (Жоғарыдағы Басшылық нұсқаулар, 11-пара-
граф). Егер бітімге келу мүмкін болмаса, ата-ана-
лар/ата-ана баламен ұдайы және тікелей байланы-
ста болу туралы өтініш бере алады. Баланың аталған 
құқығы үшін мынадай шектеулер қойылады: егер 
жүйелі түрде байланыс жасау баланың ең озық 
мүделеріне қайшы келетін болса, оған тыйым са-
лынады. 
Мұндай өтініш бойынша шешім қабылдаушы су-
дья қиын жағдайда қалуы мүмкін. Мысалы, бала 
асырап алған отбасына уақытша орналастырылған, 
бірақ ата-анасы аптаның демалыс күндері онымен 
кездесуді сұрайды. Судья баланың, асырап алушы 
отбасының, баланы қорғау жөніндегі органның 
және ата-аналардың пікірлерін назарға алуға тиіс. 
Егер баланың ата-аналары оған лайықты күтім жа-
сай алмаса немесе ата-аналар оған күш қолданса 
немесе психологиялық қысым көрсетсе, бала 
уақытша асырап алушы отбасына орналастырылуы 
мүмкін. Баланың ата-аналарымен аптаның демалыс 
күндері кездесіп тұруы оның басым мүдделеріне 
қайшы келуі мүмкін. Бұл тікелей байланысты 
болудың барлық жағдайында қолайлы бола ма? 
Мұндай жағдайларда, судья тиісті сарапшыларға 
жүгіну немесе екі тарапқа бітімге келу туралы 
ұсыныс беру туралы шешім қабылдауы тиіс. 
Қорыта келгенде, БҚК-нің 25-бабында балама 
күтімге алынған бала жүйелі түрде емделуге және 
басқа да жағдайлар бойынша қаралуға құқығы 
бар екені айтылған. Оны жүзеге асыру үшін су-
дья баланы шектеулі уақыт кезеңіне, мысалы, бір 
жылға тиісті жағдайда ұстау практикасын енгізуге 
тиіс. Бұл кезеңді ұзарту мүмкіндігі құзыретті 
органдардың, атап айтқанда, баланың құқықтарын 
қорғау жөніндегі комиссияның негіздемесіне бай-
ланысты. 
Қосымша ақпарат ретінде: Балаларға балама 
күтім жөнінде Халықаралық басшылық нұсқаулар 
қабылданған. БҰҰ Бас Ассамблеясы қатысушы 
мемлекеттерді Басшылық нұсқауларды назарға 
алуға және оларды тиісті үкіметтерге, құқық 
қорғаушылар мен адвокаттарға, бұқаралық ақпарат 
құралдарына және барлық халықтың назары-
на жеткізуге шақырды.
45
 Басшылық нұсқауларға, 
ең алдымен, баланы отбасынан айыруды ескер-
ту, балама күтімнің мейлінше қолайлы түрлерін 
айқындау және оны тиімді ұйымдастыру жөнінде 
ұсынымдар енген.  
43 Балаларға балама күтім жөніндегі басшылық нұсқаулардың 
22-параграфы. 
44 Мысалы, Нидерландыға қарсы Виттерс ісі, 2004 ж., 25 қараша, 
№23660/02
45 БҰҰ БасАссамблеясы 2009 ж. желтоқсанда қабылдаған 64/142 
Қарар, 2010 ж., 24 ақпан, A/RES/64/124