4.4 Статистикалық мәліметтердің графикалық бейнесі
Статистикалық график – сандық шамалардың және олардың қатынасын әр түрлi геометриялық тұлғалары бойынша көрсететiн бейне.
Статистикалық график құрамына графикалық бейне және қосымша элементтер кiредi.
Графикалық бейне – статистикалық мәлiметтердi бейнелейтiн нүктелер, түзулер және фигуралар жиынтығы.
Қосымша элементтер: график өрiсi, экспликациясы, кеңiстiк көрсеткiштерi, масштабтық көрсеткiштерi.
Графикалық өрiс – графикты құрайтын геометриялық белгiлер орналасатын кеңiстiктi көрсететiн графиктiң қосымша элементi.
График экспликациясы – графикте қолданатын әрбiр белгiнiң мағынасын түсiндiретiн қосымша элемент.
Кеңiстiк көрсеткiш – геометриялық белгiлердiң графикалық өрiсте қалай орналасуын көрсететiн қосымша элемент.
Масштабтық көрсеткiш – геометриялық белгiлерге сандық нақтылықты белгiлейтiн қосымша элемент.
Статистикалық графиктер келесi түрлерге бөлiнедi:
құрылуына байланысты – диаграммалар, картодиаграммалар
графиктi бейнелеуiне байланысты – нүктелi, сызықты, жазықты
тағайындалу мен құрамы бойынша – кеңiстiтегi салыстыру графиктер, қатысыт шамалардық графиктерi, вариациялық қатарлардың графиктерi, өзара байланысты көрсеткiштерiдң графиктерi.
Нүктелi – көрсеткiштер мағынасын нүктелi өрiс түрде көрсететiн график.
Сызықты – көрсеткiштердi түзулермен анықтайтын график.
Секторлық диаграммалар – жиынтық құрылысын анықтайтын график.
Шеңберлi диаграммалар – геометриялық тұлғаның көлемiн анықтайтын график.
Бағаналы диаграммалар – көрсеткiштердiң құрамын көрсететiн график.
Картодиаграммалар – кеңiстiк берiлгендердi бейнелеу үшiн график.
Есептерді шешу үлгілері
Тапсырма 1: Тұтыну және жинау үшін ұлттық табысты қолдануы туралы мәліметтер бар (салыстырмалы бағаларда, млрд. тңг):
17 – кесте
Көрсеткіштердің атауы
|
2000
|
2001
|
2002
|
2003
|
Тұтыну және жинау үшін қолданатын ұлттық табысты
|
199,3
|
282,0
|
362,0
|
436,5
|
сонымен қатар:
|
|
|
|
|
тұтынуға
|
142,3
|
201,3
|
256,6
|
328,7
|
жинау және басқа шығындарға
|
57,0
|
80,7
|
96,4
|
107,8
|
Динамика құрылымының қатысты мөлшерін есептеңіз.
Тапсырманы орындау әдістемесі
Тапсырманы орындауды берілген мәлеметтерге және қойылған есепке тәуелді статистикалық көрсеткіштердің нақты түрін таңдаудан бастау керек.
Формула бойынша сәйкес көрсеткіштерді есептеу
Алынған нәтижедерді талдау
1 тапсырма бойынша құрылымның қатысты көрсеткіштерді есептеу. Құрылымның қатысты көрсеткіш (ОПС) зерттелетін объекттің құрылымдық қатынасы болып табылады:
ОПС =  (5)
ОПС бірлік үлесінде немесе пайызбен көрсетіледі. Сәйкесінше үлес немесе меншікті салмақ деп аталатын есептелген шамалар, жалпы жиында әр бөлікте қанша үлес немесе меншікті салмақ бар екенін көрсетеді.
Мысалы, 2000ж. тұтынудың ОПС 0,714 =  немесе 71.4% (0.714 * 100%)
Кесте түрінде жылдар бойынша саналған ОПС көрсеткіштерін келтіреміз.
Есептелген пайыздар ОПС болып табылады (берілген жағдайда – меншікті салмақтар). Меншікті салмақтардың қосындысы әрқашан 100% тең болу қажет.
18 кестесінде келірілген көрсеткіштерден ұлттық табыстың неғұрлым үлкен меншікті салмағы 2003ж, тұтынуына келетінін және 75.3% құрайтынын көреміз.
Сонымен қатар зерттелетін процестің деңгейінің немесе берілген мерзім аралығында құбылыстардың қатынасы болып табылатын динамиканың қатысты көрсеткіштерін (ОПД) есептеу керек.
ОПД =  (6)
18 - кесте 2002-2003 ж. бойынша ұлттық табысты қолдану құрылымы
Көрсет-кіш
|
2000
|
2001
|
2002
|
2003
|
млрд. тңг
|
Барлығы, %
|
млрд. тңг
|
Барлығы, %
|
млрд. тңг
|
Барлығы, %
|
млрд. тңг
|
Барлығы, %
|
Ұлттық табыс- барлығы
|
199,3
|
100
|
282,0
|
100
|
362,0
|
100
|
436,5
|
100
|
Оның ішінде
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Тұтынуға
|
142,3
|
71,4
|
201,3
|
71,4
|
265,6
|
73,4
|
328,7
|
75,3
|
Жинауға
|
57,0
|
28,6
|
80,7
|
28,6
|
96,4
|
26,6
|
107,8
|
26,6
|
Осылай есептелген шама қазіргі деңгей алдыңғыдан неше есе артық екенін немесе соңғысынан қандай үлесін құрайтынын көрсетеді. Берілген көрсеткіш еселенген қатынаспен немесе пайызға аударылуы мүмкін.
Тұрақты және ауыспалы салыстыру қорымен динамиканың салыстырмалы көрсеткіштерін айырады. Егер салыстыру бір мәйектік деңгеймен жасалса, мысалы қарастырылатын периодтың бірінші жылымен, тұрақты қормен (мәйектік) динамиканың салыстырмалы көрсеткіштерін алады. Ауыспалы қормен динамиканың салыстырмалы көрсеткіштерін есептегенде, салыстыру алдыңғы деңгеймен жасалады, яғни салыстырмалы шаманың негізі кезекпен ауысады.
Кесте 19 түрінде ауыспалы және тұрақты салыстыру қорымен динамиканың салыстырмалы көрсеткіштерінің есебін (формула (6) бойынша ) көрсетеміз.
19 - кесте 2000 – 2003 ж. бойынша ұлттық табысын пайдалану динамикасы
Салыстырудың ауыспалы қоры
(тізбекті көрсеткіштер)
|
Салыстырудың тұрақты қоры
(мәйектік көрсеткіштер)
|
282,0/199,3 * 100% = 141,5%
|
282,0/199,3 * 100% = 141,5%
|
362,0/282,0 * 100% = 128,3%
|
362,0/199,3 * 100% = 181,6%
|
436,5/362,0 * 100% = 120,6%
|
436,5/199,3 * 100% = 219,0%
|
Динамиканың есептелген көрсеткіштерінің негізінде тұтынуға және жинауға қолданылған ұлттық табыстың әрдайым өсуі туралы қорытынды жасауға болады. Мысалы, 2001 ж. 2000ж.-мен салыстырғанда ұлттық табыс 1,415 есе ұлғайды немесе 41,5 пайызға өсті. Ал 2003 ж. тұтынуға және жинауға қолданылған ұлттық табыстың 2,19 есе өсті немесе 2001 ж.-мен салыстырғанда 119% өсті.
Достарыңызбен бөлісу: |
