Статистикалыќ мјлімметтерді кґрнекті кґрсету

ББК 65.051

К 86 Статистика пәнінен оқу құралы экономика факультетінің студенттеріне арналған. - Қостанай: А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ, 2011.- 125 б.

Экономика факультетінің білім беру бағдарламасы негізінде оқытылатын студенттерге арналған.

ББК 65.051

А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің оқу-әдiстемелiк кеңесiмен бекiтiлген, хаттама №___, ___._____.2011 ж.

Қостанай мемлекеттiк университетi

Қазіргі уақытта, нарықтық қатынастар жағдайында, ғылым алдында жаңа мәселе туындайды, яғни жалпы әдіснамалық және ұйымдастырылған статистиканың негізін реформалау, сонымен қатар оны халықаралық ережесіне сай келтірілуі. Осы мәселенің ойдағыдай, табысты орындалуы: экономикалық мамандығы бойынша мамандарды дайындау сапасы жағынан жақсартылуын талап етеді.

Осыған орай соңғы жылдары жоғары оқу орындарының бағдарламалары қайта қарастырылды да, жаңартылды және мында «Статистика» пәні маңызды орын алады. Сонымен қатар замаңға сай маман шығару үшін, дайындау деңгейдің талаптары да өзгертілді.

Оқу құралының шығарудың негізгі мақсаты: әдістемелік әдебиеттердің жетіспеуі салдарынан және керекті әдебиеттерді іздеуіне байланысты, студент теория жағынан, сонымен бірге тәжірибелік есептерді шешу, зертханалық жұмыстарды өткізу үшін - студенттің өзіндік жұмысын жеңілдету болып саналады, яғни бұлар бәрі бақылау жұмысының жақсы орындалуына және сынақ (емтихан) тапсыру үшін жақсы нәтиже береді.

Оқу құралында курстың әр бөлімшесіне арналған теориялық материалдар, қолдануға керекті әдебиеттер, әр бөлімшесінің соңында өзін-өзі тексеруге арналған тестер. Статистикалық көрсеткіштерді есептеп шешу үшін нақты бір мысалдарда есептеу әдіснамасы көрсетілген. Студенттің өзіндік жұмысын орындауға және практикалық есептерді шешуге арналған негізгі есептеу формулалары келтірілген.

Берілген оқу құралының оқу нәтижесінде студент игеруге тиіс: жинаудың негізгі әдістерін, статистикалық материалдарды талдау және өңдеу; және статистикалық есептерді шешу үшін ақпараттық жинақтарды дұрыс қолдана білу керек.

Берілген оқу құралы қолданылады: «Статистика» пәнінің оқу бағдарламасымен алдын-ала ұйымдастырылған, тек бақылау жұмысын орындауға ғана емес және негізгі тақырыптарды игеруге, сонымен бірге, экономикалық циклдің басқа пәндері бойынша есеп шығарудың нұсқауы ретінде және дипломды жобалау кезінде қолданылады. Бірақ, бұл үшін, соңғы 5 жыл ішінде жиналған нақты ақпараттарды немесе мыңдаған кәсіпорындардан, ұйымдардан, фирмалардан алынған ақпараттарды қолдануға болады және оларды тек, салалардың бірдей болу ұстанымы бойынша біріктіріледі.
1. Статистика пәні. даму процестері және оның зерттеу әдістері
Мақсаты: Cтатистика ғылымы туралы жалпы түсінік, пән ретіндегі оның негізгі көрсеткіштері, категориялары, әдістері, методологиясы және Қазақстан Республикасындағы статистика Агенттігінің ұйымдастырылуы туралы білімдерді қалыптастыру.
Жоспар:

1.1 Статистика туралы жалпы түсінік

1.2 Статистика ғылымдарының пәні және оның методологиясы

1.3 Қазақстан Респуликасындағы статистиканың ұйымдастырылуы

Ал ғылыми түрде «статистика» термині алғаш рет неміс ғалымы Г.Ахенвальмен 1743 ж енгізілді және мемлекет туралы білім жүйесі деген мағынада пайдаланды. Неміс ғалымы Г.Конрингпен олар статистиканы мемлекеттану ретінде анықтайтын мектебін ашты. Сол уақытта Англияда В.Петтимен негізділген «арифметикалық статистика» мектебі ашылды.

Жалпы статистика ғылым ретінде осы екі мектеп негізінде пайда болды. Статистиканың теоретикалық негіздері болып философия, экономика, әлеуметтану және басқа қоғам ғылымдары табылады. Статистиканың зерттеу объектісі – статистикалық жиынтық, яғни қоғам құбылыстары.

Статистикалық заңдылық – статистика ғылымының пәні. Табиғат және қоғам өміріндегі құбылыстар арасындағы жалпы себеп байланыстарын анықтаудың негізгі формасы болып статистикалық заңдық табылады. Бұл заңдылық массалық процесстердің объективті сандық заңдылығы.

Атақты ағылшын статистигі У.Дж.Рейхман айтқандай: «Біз статистика ғасырында өмір сүреміз. Қазір адамның және басқа іс-әрекеттерді статистикалық көрсеткіштердің көмегімен өлшеуге болады».

Статистикалық зерттеулердің объектілерін статистикалық жиынтық деп атайды.

Статистикалық жиынтық – жалпылық, біртектілік, анық тұтастық, жеке бірліктерінің жағдайы өзара байланысты қасиеттері бар көптеген бірліктерден тұрады. Осы жиынтықтың әрбір жеке элементі статистикалық жиынтықтың бірлігі деп аталады.

Статистикалық жиынтықтың бірліктері статистикада нышандар деп аталатын жалпы қасиеттермен сипатталады. Яғни, жиынтықтың сапалы біртектілігі дегеніміз бірліктердің (объектілердің, құбылыстардың, процестердің) белгілі бір нышандар бойынша ұқсас, ал бірақ басқа нышандар бойынша ұқсамайды.

Мысалы, коммерциялық банктер несие мекемелеріне жататын нысаны бойынша ұқсас, бірақ жарғылық қор, қызметкерлердің саны, активтердің сомасы сияқты нышандары бойынша ұқсамайды. Жиынтықтың сапалы анықтылығы әрбір нақты статистикалық зерттеуде, оның мақсаттарына және міндеттеріне байланысты қойылады.

Жиынтықтың бірлігінде жиынтықтың сапалы анықтылығын білдіретін барлық бірліктерге ортақ нышандары бар, сондай-ақ бір-бірінен өзгешеленетін жеке ерекшеліктері мен өзгешеліктері бар, яғни нышандардың вариациялары бар.

Вариацияның бар болуы статистиканың қажеттігін анықтайды. Нышандардың вариациясы жиынтықтың бірліктерінің статистикалық бөлуімен көрсетіледі.

Әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың мөлшері және сандық өзара қатынастары, олардың байланысы мен дамуының заңдылығы – статистиканың пәні болып табылады.

Статистиканың сандық сипаттамасын статистикалық көрсеткіштер көрсетеді.

Статистикалық көрсеткіш жиынтықтың бірлігіндегі және жалпы жиынтықтағы өлшеудің нәтижесін көрсетеді. Статистиканың теориялық негіздері жиынтық, вариация, нышан, заңдылық сияқты түсініктер мен категорияларды құрайды.

Статистикалық заңдылық – егер құбылысты тудыратын себептер өзгермесе немесе аз өзгерсе, құбылыстың жоғары дәрежелі ықтималдықпен қайталануымен, реттілігімен сипатталатын себепті байланысының көріну қалыпы. Статистикалық заңдылық жалпы мәліметтерді талдаудың негізінде қалыптастырылады. Статистикалық заңдылық жаппай жүргізілген статистикалық байқаудың нәтижесінде байқалатындықтан, ол үлкен сандар заңымен өзара байланысты.

Үлкен сандар заңының мәні жаппай жүргізілген байқаудың нәтижесін жинақтайтын сандарда белгілі бір ереже бар, бірақ ол ереже факторлардың аз санында байқалмайды. Үлкен сандар заңы жаппай құбылыстардың қасиеттерінен туындаған.

Статистика ғылым ретінде, оның зерттегенде қойылатын міндеттері мен пәнінің ерекшеліктеріне тәуелді, жаппай қоғамдық құбылысты зерттеудің амалдары мен әдістерін қалыптастырады. Статистика - өзінің пәнін зерттейтін амалдар мен әдістер статистикалық әдістемені құрайды.

Статистикалық әдістеме дегеніміз әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың өзара байланысы мен динамикасында, құрылымында көрінетін сандық заңдылықтарды зерттеуге бағытталған амалдар, әрекеттер мен әдістер жүйесі.

Статистикалық зерттеудің міндеті белгілі уақыт және орын жағдайында қоғамдық өмірдегі заңдылықтарды анықтау және жалпылау сипаттамаларды алу болып табылады.

Статистикалық зерттеу үш кезеңнен тұрады:

• 
  статистикалық байқау;
  
• 
  байқау нәтижелерін жинақтау және топтау;
  
• 
  алынған жалпылау көрсеткіштерді талдау.
  

• 
  жаппаай әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің деңгейі мен құрылымын зеттеу;
  
• 
  жаппай әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің өзара байланысын зерттеу;
  
• 
  жаппай әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің динамикасын зерттеу.
  

1.2 Статистика ғылымдарының пәні және оның методологиясы

Сондықтан статистикалық көрсеткіштер есепті-бағалаушылық және аналитикалық көрсеткіштерге бөлінеді. Есепті-бағалаушылық көрсеткіштер зерттелетін құбылыстың көлемі немесе деңгейін көрсетеді; ал аналитикалық көрсеткіштер құбылыстың даму ерекшеліктерін, кеңістіктегі таратылуын, басқа құбылыстармен өзара байланысын сипаттау үшін қолданылады. Аналитикалық көрсеткіштер ретінде орташа шамалар, құрылымның, вариацияның, динамиканың көрсеткіштері қолданылады.

Мысалы, статистика есепті жылдың басына мемлекеттің және оның аймақтары халқының жеке топтарының санын есепті-бағалаушылық көрсеткіштер арқылы көрсететін болса, ал аналитикалық көрсеткіштердің көмегімен халықтың санының алдыңғы жылдың басындағымен салыстырғандағы өзгеруі, халықтың жыныстық құрамын, аймақтар бойынша тығыздығын сипаттайды.

Статистикалық методология дегеніміз жалпы ережелер мен статистикалық зерттеулердің арнайы әдістері мен амалдарының жиынтығы. Құбылыстардың әлеуметтік-экономикалық ғылымдарға негізделген теориялық талдауы олардың статистикалық зерттелуінің алдында жүргізіледі және статистикалық зерттеулерді дұрыс ұйымдастырудың қажетті шарты болып табылады. Статистикалық зерттеулерді дұрыс ұйымдастырудың қажетті шартына зерттелетін объектінің немесе процестің мәнін түсіну, даму заңдарын білу және нақты жағдайдың ерекшелігін білу жатады.

Теориялық негізге сүйене отырып, статистика құбылыстарды сандық жағынан көрсетудің арнайы әдістерін қолданады, олар статистикалық зерттеудің үш кезеңдерінде көрсетілген:

3. 
   Қазақстан Респуликасындағы статистиканың ұйымдастырылуы
   

Мемлекеттік статистиканың ұйымдастырылуы Қазақстан Республикасының «Статистика туралы» заңымен анықталады. Бұл заңда Статистика Агенттігінің және оның салаларының (облыстық басқармалар) негізгі қызметтері, міндеттері, мақсаттары және статистикалық органдардың құқықтары анықталады.

Ресми түрде статистиканың екі құрылымдылық түрі анықталады: орталықтандырылған және орталықтандырылмаған.

Орталықтандырылған басқару жүйесі – статистикалық бағдарламалармен байланысты сұрақтар бір мемлекеттік статистикалық ұйымның қызметі болып табылады.

Орталықтандырылмаған басқару жүйесі- статистикалық бағдарламалармен байланысты сұрақтар ұлттық статистикалық басқармасымен, оның ішінде бірнеше статистикалық органдарымен шешіледі.

Қазақстан Республикасының статистика басқармасы орталықтандырылған жүйесіне жатады.

Өкілетті органның статистиканы ұйымдастыру бойынша нормативтік құқықтық актілері Қазақстан Республикасының заңдылығымен бекітілген жағдайда барлық  жеке және заңды тұлғалар үшін міндетті болып саналады.

Агенттiктiң өз қызметi саласындағы негiзгi мiндеттерi мыналар болып табылады:

- статистикалык әдiснаманы қалыптастыру;

- мемлекеттiк статистика қағидаттарын сақтай отырып, статистикалық қызметтi жүзеге асыру;

- қоғамның, мемлекет пен халықаралық қоғамдастықтың ресми статистикалық ақпаратқа қажеттiлiгiн қанағаттандыру.

Агенттiк қолданыстағы заңнамаға және өзiне жүктелген мiндеттерге сәйкес мынадай функцияларды жүзеге асырады:

- мемлекеттiк статистика саласындағы мемлекеттiк саясатты әзiрлейдi және iске асырады;

- өз құзыретi шегiнде мемлекеттiк статистика саласындағы нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлейдi және бекiтедi;

- халықаралық статистикалық стандарттарға сәйкес статистикалық әдiснаманы қалыптастырады;

- жалпымемлекеттiк статистикалық байқаулар жөнiндегi статистикалық әдiснаманы бекiтедi;

- статистикалық жұмыс жоспарына сәйкес жалпымемлекеттiк статистикалық байқауларды ұйымдастырады және жүргiзедi;

- ұлттық санақтардың бағдарламаларын әзiрлейдi және олардың iске асырылуын қамтамасыз етедi;

- жалпымемлекеттiк және ведомстволық статистикалық байқаулар жүргiзу үшiн статистикалық нысандарды, оларды толтыру жөнiндегi нұсқаулықты, сондай-ақ оларды бекiту тәртiбiн бекiтедi;

- респонденттердiң алғашқы статистикалық деректердi беру тәртiбiн әзiрлейдi және бекiтедi;

- респонденттер алғашқы статистикалық деректердi берген кезде статистикалық нысандармен және оларды толтыру жөнiндегi нұсқаулықтармен оларды қамтамасыз етедi;

- көрсетiлген қаулымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi туралы ережеде:

- әкiмшiлiк деректердi статистикалық ақпаратты тузу және статистикалық тiркелiмдердi өзектi ету үшiн ғана пайдаланады;

- мемлекеттiк статистика органдарын статистикалық жiктеуiштердi уәкiлеттi органның интернет-ресурстарында орналастыру арқылы олармен қамтамасыз етедi;

- республиканың және оның өңiрлерiнiң әлеуметтiк-экономикалық жағдайы туралы ақпараттық статистикалық дерекқорды жинақтауды, жүргiзудi және оларды өзектi етудi қамтамасыз етедi;

- мемлекеттiк статистика саласындағы ғылыми-зерттеу әзiрлемелерiн ұйымдастырады;
    - статистикалық ақпараттың сапасын қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiк статистика органдарының статистикалық қызметiнiң уәкiлеттi орган бекiткен ведомстволық статистикалық байқаулар жөнiндегi статистикалық әдiснамаға сәйкестiгiне сараптама жүргiзедi және сараптама жүргiзуге қажеттi құжаттарды (ақпаратты) сұратады;

- уәкiлеттi органның құзыретiне жатқызылған мәселелер бойынша түсiнiктер бередi;

- мемлекеттiк статистиканы жетiлдiру мақсатында консультациялық-кеңесшi органдарды құрады, олар туралы ереженi уәкiлеттi органның басшысы бекiтедi;
     - тексерулердi қоспағанда, мемлекеттiк статистика саласындағы Қазақстан Республикасы заңдарының және Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулыларының талаптарын сақтау тұрғысынан мемлекеттiк статистика саласындағы мемлекеттiк бақылауды жүзеге асырады;

 - өз құзыретi шегiнде халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады және ынтымақтастық шеңберiнде шарттар жасасады;

 - осы Заңда, Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында, Қазақстан Республикасы Президентiнiң және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң актiлерiнде көзделген өзге де функцияларды жүзеге асырады. 

1.4 Қазақстан статистикасының қалыптасуы мен дамуы тарихы
Қазақстан статистикасының тамыры өткен ұзақ уақыттарға кетеді. Бірінші Қазақ мемлекеті - Қазақ Хандығы туралы оны растайтын статистикалық тарихи мәліметтер бар: оның алғашқы пайда болу кезінде (1459 жыл) Шу және Талас өзендерінің бойында (бүгінгі Жамбыл облысы аумағында) халықтың саны 200 мың адам, ал XV ғасырдың соңында олар 1 млн. болды.

Бірақ, бүгінгі Қазақстан аумағында азды-көпті болса да жүйелі және орталықтандырылған статистикалық қызметтің өмірге келуі XVІІІ-ғасырдың екінші жартысына, былайша айтқанда Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіру кезеңіне жатады. Оның аумағындағы бірінші жалпы халық санағы, Орыс патшалығының барлық жеріндегідей, 1897 жылдың 9- ақпанындағы (28-қаңтардағы) жағдай бойынша өткізілді.

Қазақстан аумағында құрылған бірінші мемлекеттік ресми статистикалық орган болып, Түркістан губерналық статистикалық комитет (құрылған күні - 1868 жылдың 22-қаңтары) пен оған бағынышты Сырдария және Жетісу облыстарындағы статбюролар саналады. XІX ғасырдың 70-жылдарының ортасында Орал облыстық статкомитет, 1877 жылы Семей және Ақмола (Омск қаласында) және 1895 жылы Торғай облыстарының статкомитеттері ұйымдастырылды. Бірақ, 1920 жылға дейін Қазақстанда аталған және басқа да жергілікті статистикалық қызметті біріктіретін бірыңғай статистикалық орган болған жоқ.

Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы құрамында Қазақ Автономиялы Социалистік Республикасы құрылуына (1920 ж. 26- тамыз) байланысты Қазақ АКСР-ның Үкіметі өзінің 1920 жылғы 8-қарашадағы қаулысымен "Қазақ АКСР-ы мемлекеттік статистикасы туралы Ережені" бекітті және Қазақ АКСР-ның статистика басқармасы құрылды. Сонымен, Қазақстанның орталықтандырылған бірыңғай статистика органының құрылған күні 1920 жылдың 8-қарашасы болып қабылданды.

1925 жылы қаңтарда Орынбор қаласында (сол кездегі Қазақ АКСР-ның астанасы) бірінші, ал 1927 жылы сәуірде Қызылорда қаласында (Қазақ АКСР-ның екінші астанасы) екінші Республикалық статистика конференциялары болып өтті, олардың шешімдері мен ұсынымдары статоргандардың ұйымдастырылып нығаюына және методологиялық жабдықталуында үлкен роль атқарды.

1930-1948 жылдарда Республикадағы статистика қызметінің жалпы жұмысына және оның жоспарлы жүруіне басшылықты Қазақ АКСР- ның (1936 жылдан бастап Қазақ КСР) Мемлекеттік жоспарлау органы жүргізді. 1948 жылдан бастап статистика жүйесін дербес мемлекеттік орган Республика Министрлер Кеңесі жанындағы статистикалық басқарма басқарды, ал 1960 жылдан бастап Орталық Статистика басқармасы (ОСБ), 1987 жылдан бастап Статистика жөніндегі Мемлекеттік комитет (Мемстатком) басқарды.

Стат органдардағы барлық жедел және статистикалық есеп берулердің 1957-1958 жылдардан бастап орталықтандырылуына байланысты, олар кейінгі жылдардың барлығында да (КСРО-ның 1991 жылы ыдырауына дейін) шын мәнінде басшылық, жоспарлау және басқа да барлық деңгейдегі басқару органдарын, еліміздегі экономиканың және мәдениеттің жағдайы туралы және халық шаруашылығы жоспарының және көптеген шаруашылық жұмыстарының барысы мен орындалу қорытындылары туралы, жедел және жалпы жинақталған ақпаратпен жабдықтайтын жалғыз-ақ жүйе болды.

Қазақстанның статоргандары, бұрынғы КСРО-ның барлық статистикалық жүйесі сияқты Бүкілодақтық барлық сегіз халық санағын ұйымдастырып, өткізіп, жиынтығын қорытындылады; үнемі статистикалық жылнамалықты және көптеген кезеңдік, салалық және тематикалық жинақтар мен анықтамалықтарды бастырып шығарды.

Қазақ КСР-ның Мемлекеттік статистикасы, 1990 жылы Қазақ КСР-ның статистикасы мен есеп жүргізуі бойынша бірінші заңның жобасын жасауға кірісті. 1992 жылы қаңтарда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің VІІ сессиясы "Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік статистика туралы" Қазақстан Республикасының бірінші Заңын қабылдады.

 

Қазақстан статистикасының негізгі тарихи кезеңдері