Смс(ҚХҚ)-хабарламаларындағы ықшамдалу

1.Жұбанов Қ.Қ. "Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер" Алматы: Ғылым, 1966

4.Салқынбай А. "Тарихи сөзжасам" 1999 ж

Ғылыми жетекшісі: ф. ғ. к., доцент м.а. С.А.Оданова

Тіл – адам өмірін ұйымдастырушы басты күш. Сондай-ақ әлеуметтік экономикалық өрлеу мен дамудың, халық пен қоғам өміріндегі өзгерістер мен жаңалықтардың айнасы.

“Өнер алды – қызыл тіл”-дегендей өнердің де, білімнің де алды, негізі, қоғамдық қарым–қатынастың құралы болып табылатын тілде талай–талай қызық, түрлі-түрлі сиқырлы сыр бар. Сырт қарағанда оны бірден байқай қою оңай емес. Өйткені сөйлесіп түсініскенде, сырласып пікірлескенде айтылып жатқан сөздердің бәрін талдап, тексеріп жатпаймыз. Пайымдай қарап, тексеріп талдасақ, біздің ана тіліміздің сөздік қоры бай, мағынаға мол, оралымды тіл екенін көреміз. Тіл қоғаммен бірге жасап, жаңарып, өсіп–өркендеп отырады. Өткен өмірге тән кейбір сөздер ескіріп, қолданыстан қалса, жаңа өмірге жаңа сөздер пайда болады. Ана тіліміз осындай сөздермен толығып, ажарланып келеді. Тіліміздегі сөздердің жасалуы, айтылуы мен жазылуы, сөз бен сөздің байланысы, сөздердің өзара үнемделуі, т.б. құбылыстар белгілі бір заңдылықпен болады.

Уақыт зырылдап жылжыған сайын адамның ой өрісімен қоғам да, заман да өзінің керуенді көшімен көш бастап, қарқынды қадаммен алға адымдап келеді.

Қоғамға сай тілімізде де көптеген өзекті өзгерістер орын алуда десек, қателеспеген болар едік. Соның бірі – қазақ тілінде бүгінгі күні толық зерттеуді қажет ететін үнем заңы. Тілдік категориялар мен ұғымдарды қоршаған ортамен байланыстыра қарастыратын болсақ, ерекше назар аударуды қажет ететін нәрселер көптеп кездеседі.

Бүгінгі таңда ақпараттық жүйе қоғам өміріне, адамдар санасына белсенді әсер етіп, керемет даму үстінде. Атап айтсақ, теледидар, жарнама, агент жүйесі, хабарландыру тақталары, т.б.

Теледидар мен жарнамадағы сөз үнемдеуді, яғни, үнем заңы тұрғысынан қарайтын болсақ, “Балаларға базарлық”, “Балаларға”, “Жаңа!”, “Ұтыс!”, “Жуырда”, “Жеңілдіктер!”, “Акция!”, “Жаңа қаптамада!” секілді назар аударуға тұратын сөздер үнем заңына сәйкес келеді.

Ақпарат тілі мен жарнама тіліндегі үнемдеуге көңіл бөлмес бұрын, ана тіліміздегі үнемдеулерге оралсақ, осы заңдылықты тұтастай бойына сіңірген өзіміздің төл сөздеріміз де көптеп кездеседі. Атап айтқанда, “барғым кеп тұр – барғым келіп тұр”, “айтқым кеп тұр – айтқым келіп тұр”, “мен айтам – мен айтамын”, “кел жатырмын –келе жатырмын”, “әкел – әкеліп бер”, “баратыр – бара жатыр”, “келген ем – келген едім” деген сөздердің шегі мен қиыры жоқ. Осы бір заңдылық күнделікті өмірдегі қолданыста кездесіп, дыбыстық өзгерістерге ұшырау арқылы жарық көріп, үнем заңдылығы деген атаумен ғылымға еніп келе жатқаны да мәлім.

Бұл тұрғыда тілдің тыныс–тіршілігін толықтай зерттеп келген ғалымдарымыз да өзіндік ой–пікірлерін жоққа шығармайды.

Француз ғалымы А. Мартиненің пікірінше, ,,үнемдеу – адамның ақыл ой және дене күшін сақтауға қажетті үрдіс. Адам қандай да бір мақсатқа жету үшін белгілі мөлшерде күш жұмсайтындықтан, оның мінез–құлқы да ең аз күш жұмсау заңына бағынатынын айта келе, “лингвистическая экономия синтез действующих сил” деп өз ойын ортаға салады. [1,533 б.]. Бұл тұжырымның өзін айқындайтын болсақ, үнемдеу белгілі бір мақсатпен, оймен ойластырылып негізделмейді. Ол адамның еркінен тыс болған құбылыстың ерекшелігіне байланысты бағытталып, осыған сай ыңғайласып туады.

Міне сол өзгерістер ғылымда толығымен зерттеліп жатса, жаңа технология барысында қаршындап дамып келе жатқан жаңалықтардың тілінде де лайықты орын алары сөзсіз. Жоғарыда айтқандай жарнама - белгілі бір заттың құндылығын, сапалылығын жалпы жұртқа жария ететін жаңа бір жүйенің қоғамға сай қалыптасқан түрі. Ондағы айтылған сөздердің барлығы да осы біздің айтып отырған ықшамдау, үнемдеуге біртабан жақын екенін білеміз. Мысалға алатын болсақ, мына бір шумақтың өзінде

“Шай Ассам,

Шөлімді бассам”, - дегенде де үлкен ықшамдау жатыр десек те болады. Ассам шайды ішу арқылы шөліңді басатыныңды білдіріп тұрған екі ауыз сөзді шумақтау арқылы ойды қысқартуға ықпал жасаған. Осы секілді жарнама сөздері өте ықшамдаулы ойды қорытындалап тұратындай ой береді. Орыс тіліндегі

“Розовый цвет,

И пятен нет”,-дегендегі үнемдеуге үңілсек, мәні мен мағынасы да қысқа әрі нұсқа, түсінікті берілген. Ал қазақша баламасы бойынша

“Қызғылт түс,

Сенім артсаң,

Құтыларсың дақтан”,-деп айтатын болсақ, мұнда да үнемдеудің үлгісі үзік–үзік ойлармен оралымды өрнектелген. Осы заңдылыққа бағынған жарнама тілінің түйіндерін зерттеген С.Асанбаеваның да ғылыми зерттеу еңбектеріндегі өзекті ойларынан түйсікке тұжырым түйе аламыз.

Ал қазіргі интернет жүйесіндегі ақпарат тіліне табан тіресек, бұл да жастар тіліндегі үнемдеумен үйлеседі. Қазіргі уақытта дүние жүзіндегі барлық адамдар агент арқылы араласып, сөйлесіп, өзара сұхбат құрып жатады. Бұл да - заман талабына сай, қоғамға өзгеріспен енген жаңалықтар жаршысының нәтижесі. Агент тіліндегі сырлы сұхбат “сәлем!”, “каксын?”, “жақс, өз?” немесе орысша шұбарланған “отл.” деген сөздермен сәлемнің басы бастау алса “не іст?”, немесе “не істеватсын?”, “отрым”, “жатрм”, “тұрм”, “өз?”, “анг. айт”, “айтам го”, “өзн айт”, “кактасын?”, “келятрк”, “не қызқ”, “білм.”, “білмейм”, “не жан.к?”, “ешқ.”, “жай”, “спс”, “но”, “ну”, “қайдансын?”, “држ. жіберейн ба?”, “лог. берш”, “кактансын?”, “Ордадан”, “где оқисн?”,“универде”, “ЖЕМПУ-де”, “ТВ қарап отқан”, “не болд?”, “болад”, “авадағы сурет” деген сөздермен әңгіме әрі қарай өрбей берсе келісу, мақұлдауды “ммм”, “мһм”, “аһа”, “ааа”, “а?”, “а!”, “хехехе”, “хахаха”, “ым”, “м” деген сияқты эмоцияларын осылай әріпті буындар арқылы білдіре алады. Қазіргі заман жастары ықшамдалған сөздерді тез түсініп, оны қолданыста дұрыс пайдалана біледі. Бұл да бір жаңашылдықтың көрінісі болар.

Еселеп артар кірісің,

Үнемді болса әр ісің,-дегендей үнемді болу, үнемділікті сақтау қай кезде болмасын біз үшін керек құбылыс екенін осы бір мысалдарға қарап көз жеткіземіз. Осы бір сөздің мағынасын тілдегі үнемдеудің үрдісін зерттеп жүрген С.Оданованың ой орамдарымен ашатын болсақ, “қазақтың төл сөздерінің құрамында дауыссыз дыбыстың барлық түрлері үнемделуге дайын тұрады. Әсіресе, екі дауысты қатар келген жағдайда біреуі түсіп қалу, екі дауыссыз дыбыс қатар келген жағдайда біреуі түсіп қалу, екі дауыссыз қатар келген жағдайда әлсіздік танытқан дауыссыз дыбыстың түсіп қалуы жиі орын алады. Ықшамдалып, үнемдеу заңына жиі ұшырайтын дауыссыз дыбыстар – үнді дауыссыздары. Себебі бұл дауыссыздар адамзат баласының сөйлеу кезінде физиологиялық жақтан үнемдеуге бейім тұратын, тым көп өзгеріске ұшырайтын дыбыстар”,-дейді. [2, 21 б.]. Бұл зерттеу қорытындысына қарасақ, үнемдеу бүгінгінің болжамы емес, ертеден келе жатқан, қазіргі кезеңде өз жалғасын тапқан заң екеніне дау жоқ.

Үнемдеу дегенде экономия сөзі қатар келіп отырады. Екеуінің де беретін ұғымы бір болғанымен, қолданыстағы рөліне байланысты әр түрлі мағынада жұмсалып жатады. Мысалға алатын болсақ, қаржы үнемдеу, уақытты үнемдеу, табиғи ресурстарды үнемдеу, телефон бірліктерін үнемдеу, т. б.

Біздің қозғап отырған мәселеміз – сөз үнемдеу, яғни ой үнемдеу. С.Оданованың зерттеу еңбегінде: “үнемдеу – заң, ал бұл заңмен байланысты құбылыс – ықшамдау құбылысы. Ойлау – үнемі дамып отыратын процесс, сондықтан ол категориялар мен заңдардың ішкі ара–қатынасын обьективті деп санайды”,-деген ой білдіреді. [3, 8 б.].

Бұл ғылымда лексикада, синтаксисте, морфологияда өзіндік із қалдырып келеді. Олардың әрбір тармақтарында да үнемделген сөздер тобы көп. Осыған дәлел ретінде ғалым Б.Сағындықұлының «Біздің байқауымызша, үнемдеу құбылысы тілдің бүкіл жүйесін – фонетиканы да, лексиканы да, морфологияны да, синтаксисті де қамтиды», деген сөзін алға тарта аламыз [4, 110 б.].

Біз айтар сөзімізді мейлінше үнемдеп жеткіземіз. Бір жағынан алып қарасақ, бұл да – қоғам талабына сай келетін көрініс. Себебі қазіргі уақытта адамдардың барлығы да осы үнемдеумен өмір сүреді. Бұл сұраныс сөйлеу тілімізде де үлкен орын алған. Жоғарыда айтып өткен мысалдардың өзінде ерекше мән бар. Ол біздің алдыңғы толқын аға–апаларымыздың, кейінгі толқын жас ғалымдардың зерттеп келе жатқан және әлі де зерттеуді қажет ететін ең қызықты да тың тақырып екенін біреу білсе, біреу біле бермейді. Осылардың барлығы да зерделі зерттеулерді, төзіммен толықтыруларды талапт етеді. Алдағы уақытта бұл заңдылық тіл білімінде өзінің оймақтай орнын табады деп ойлаймыз.

Пайдаланған әдебиет:

1. 
   Маптине А. Принцип экономии в фонетических изменениях. – М., 1960.-261с.
   
2. 
   Оданова С. Қазақ тіліндегі түбір сөздердің үнемделуі. – Алматы – 2010
   
3. 
   Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы: Санат, 1994. – 24 с.
   

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент А.Ғ.Сембаева

Айта кету керек, «когнитивтік» сөзі француздың cognitif сөзінен шыққан, арғы тегі – латынның cognoscere сөзі, түсіну, ұғыну, тану деген мағынаны білдіреді. Ал тіл мамандарына жақсы таныс «лингвистика» деген – латынның lingua сөзінен шыққан, қоғамда табиғи түрде пайда болған адамның тілі туралы ғылым, қазақша баламасы – тіл білімі [1, 3б].

Жалпы алғанда, «когнитив» сөзі санамен, ойлаумен байланысты, ендеше когнитивтік лингвистика – тіл мен танымның арақатынасын зерттейтін ғылым.

Ресей когнитивтік лингвистиканың негізін салушы Е.С.Кубрякованың анықтамасы бойынша, когнитивтік тіл білімі дегеніміз: «Лингвистическое направление, в центре внимания которого находится язык как общий когнитивный механизм, как когнитивный инструмент – система знаков, играющих роль в репрезентации (кодировании) трансформировании информации»[2, с.53]. Демек, когнитивтік тіл білімі табиғи тілдің игерілу, қолданылу механизмін түсіндіруді және ақпараттық білім алудың негізі болып табылатын тілдік модельді жасауды мақсат етеді.

Қазақ тіл білімінде когнитивтік ізденістерді А.Байтұрсынов, Б.Қасым, А.Ислам, Ж.Жанпейсова, Ж.Исаева, С.Жиренов,Ә.Шадыкенов т.б еңбектерінен көруге болады. Бұл ретте «концепт» мәселесіне көбірек көңіл бөлінуде.

Социолингвист Б.Хасанұлының пікірінше: «когнитивтік лингвистика – бейне (символ) жөніндегі ғылым, ол таңба арқылы берілген бейнені объективтік және субъективтік тұрғыдан анықтауды теңгереді». Когнитивтік лингвистика әлемді дайын қалпында сипаттап қана қоймайды, нысанды шығармашылық жолмен шынайы түрде жаңа қырларынан пайымдайды.

Когнитивтік лингвистиканың мұраты –тілдік семантиканы талдау арқылы тұжырымдар саласын саралау.[ 3, c. 15]

Концепт туралы ілім, сөз мағынасын талдау барысында, бізге бұрыннан белгілі ұғым мен түсінік негізінде пайда болды.

Концепт – когнитивтік лингвистиканың кілт термині болғандықтан, оған қатысты зерттеулер сан түрлі. Концепт ұлт мәдениетімен тікелей байланысты. Сондықтан, ол өмірлік тәжірибе арқылы қалыптасады. Концепт іні білдіретін сөз, зат пен құбылыстың адам үшін маңызы, құндылығы бар. Концептінің мазмұны тілде көрініс табады. Біз оны тілдік материалды талдау арқылы суреттей аламыз. Концептінің басқа элементтерден айырмашылығы оның мәдениет өкілі арқылы танылуында.

Сонымен, «концепт» сананың элементі. Адамның санасы мәдениет пен тілдің арасында дәнекер қызметін атқарады. Тұжырым – адам санасына тән, ойлау қызметінің ғаламдық бірлігі, жинақталған түсінік.[3,с.19]

Концепт ұғымы туралы әртүрлі пікір бар. А.Вербицкая концепт ұғымын «адамның әлем туралы жинақталған түсініктері бейнеленген жеке атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі ретінде тану » деп көрсетеді.

Лингвомәдениеттануда «концепт» термині жалпы белгілі бір этнос мәдениетінің басты ұяшығы деп танылады.

Концепт – сөйлеушінің өмірлік тәжірибесі мен мағынаның қайшы келуінен туындайтын адам санасындағы тіл арқылы көрінетін білім. Сонымен, концептіге берілген анықтамаларда барлық зерттеуші ғалымдардың пікірі бір: «концепт» термині ақиқат дүниені когнитивті тұрғыдан тануға, ғаламның тілдік бейнесін түсінуге мүмкіндік береді. Демек, концепт арқылы адам сол мәдениетті тануға мүмкіндік алады. Концепт мәдениетпен байланысты.

Біздіңше, концепт деген – халықтың кең де терең, биік те бейнелі ойының сөзбен сапталған өрнегі.

Ойсурет – концепт қалыптастырудың ең күрделі формасы. Концепт құрайтын элементтердің санада метафоралау, яғни суреттеу тәсілі. Ойсурет санада бейне, метафора көмегімен танылады. Ойсурет ақын -жазушылардың суреттеу, ұқсату шеберлігінен туындайды.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде қоңыр – қара мен қызылдың арасындағы қою, күрең түс деген анаықтама беріліп отыр[4, 519].

«Қоңыр» сөзі негізгі мағынасынан туынды мағыналарға ие болып, әр түрлі мағыналарда қолданылуға икем келеді. Сондықтан «қоңыр» сөзінің ақын-жазушылар шығармаларындағы ауыспалы мағынада берілуін былайша топтастырдық:

Қоңыр кеш Кешқұрым, жаңа қара көлеңке түсе бастаған мезет. Үй ішінде көлеңке қоюланып, қоңыр кештің майда лебінен терезе шілтері ақырын ғана сілкініп қояды. (М.Әуезов)

Қоңыр күз Ызғар суығы жоқ біркелкі жайлы күз. Күн шақырайса да, дене қыздыра алмайды. Жанға жайлы қоңыр күз. (Ғ.Мұстафин)

Қоңыр салқын сәт. Ызғарсыз сәт, мезгіл. Жазғы қоңыр салқын, таңертеңгілік тамылжып келеді. (ҚӘ)

Қоңыр салқын[қабақпен қарады] Бар ықыласы құламай,бейтарап қарау туралы айтылады. Осы әдетіміз бойынша,геройымыз Әсимаға да қоңыр салқын қарамай, оның ішкі дүниесіне үңіле, зер сала отырды.(М.Исинов)

Қоңыр самал жел Біркелкі жайлы салқын леп. Төбенің ылғи басында тұратын қоңыр жел есіп, (С.Жақыпов)

Қоңыр іңір Кешқұрым уақыт. Алты қонып жетіншіге асқан күні, қоңыр іңір кезі еді.( Ғ.Мүсірепов. Ананың анасы)

Қоңыр самал Біркелкі салқын жел. Балқоңыр самал еседі,өмір самалы. ( Е.Әділжанов)

Қоңыр дауыс Бірқалыпты ырғақпен айтылатын жағымды үн.

«Бір жіңішке, бір қоңыр дауыс қосылмайды бізде» – дегенді Алшағар бұралап әрең түсіндірді. (Ғ.Мүсірепов. «Оянған өлке»)

Сен де анам сүтінің күн иісі бар.

Маң даланың мамыр гүл тынысы бар.

Сенің кербез ырғалған мақамыңнан,

Көңілдерден қоңыр мұңым көшті үнсіз.(Қалқаман Сарин. Күздің соңғы қолтаңбасы)

Бөленген бұлтқа мәңгі меңіреу құз

Ну тоғай, қоғалы көл, қоңыр құмым. (І.Жансүгіров. Жетісу суреттері)

Абай шығармаларындағы «қоңыр» сөзінің қолданысын төмендегі тіркестерден көреміз.
Көбінесе ән басы келеді ащы

«Кел тыңда!» деп өзгеге болар басшы.

Керім толғап тауысар қоңыр-күңгір

Сол жеріне ойыңмен араласшы

Ішек бойлап он саусак жорғаласа.

Бейістің үні шығар қоңыр салқын.
Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең,

Адалдыққа бар елдің зоры Бәкең.

Ұрлық пен қулықты

Қызық көрер, өңі енер.

Ақынның бұл қолданысында «қоңыр көру» - кем тұту, олқы санау деген мағынаны білдіреді.

Жеке адамдар да тіл иесі ретінде түрлі ақпараттық мәні бар концептілерді біледі, түсінеді. Алайда, көркем мәтін көлемінде кез келген ақпараттық концептілерді тұтастай баяндап көрсете алатын ақын-жазушылардың рөлі бөлек. Өйткені, автордың тілдік қуаты оқырманға бағытталады. Әр шығарма авторының мәдени өмірлік тәжірибесі терең болған сайын, оның әр сөйлемінде мәдени-ақпараттық сөздер мен сөз тіркестері жиі кездеседі. Мұндай тілдік бірліктер ұлттық концепт өрісін құрайды. Қазақ тілінің концепт өрісі – қазақ мәдениетінің өрісі деуге болады. Себебі, сол ұлтқа ғана тән мәдени концепт үлгілері болады. Авторлардың сәтті алған эпиграфтарының астарындағы ой сол шығарманың бүкіл өн бойына таралатын жарық іспеттес. Мәселен, Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романындағы «бауырсақ құлақ қоңыр қошақан», «қалқиған тал шаңырақ» оралымдары қазақтың шаруа күйттеген, момын, жадау, жұпыны тұрмысын, көнбістігін сипаттайды, әсіресе осы сипат «қоңыр», «қалқиған», сөздерінің экспрессивті семантикасында айқындала түседі. Қай ұлттың ұғымында да «момындықтың, көнбістіктің» символындай қабылданатын қоңыр қошақандар қазақтың жеріне көз алартқыш ойраттардың озбырлығын, ашкөздігін сипаттауда «құзғын құрсақ қошақандар» түрінде қолданылады. «Бірақ ойраттардың алдында жабыла жер тістелеген қоңыр қошақандардың бүйірі бәрібір бұлтия қоймады. .. ал біреулер бәрін де қойып, қанша өріске айдасаң да, шөпектеп жүріп тоюды білмейтін құзғын құрсақ қошақандардың өзінен көрді».[5,68]

Демек, қазақ тіліндегі «қоңыр» ұғымын көркемсөз зергерлерінің қолданысында әр түрлі мән, нышанға ие болып концепт ретінде қалыптасқан тілдік бірлік деп есептейміз.

1. Хасанұлы Б. «Қазақ тілі» тұжырымы: пайымдаулардағы көрінісі

Алматы: «КИЕ» лингвоелтану инновациялық орталығы,2008 – 60 бет

2. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов / Под редакцией Е.С.Кубряковой. – Москва, 1996. – 245 с.

3. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. – Минск:Тетра Сист.;2004 – 55с

4. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. Алматы – 2008.-519 б

5. Ә.Кекілбаев «Үркер» Алматы: Жазушы, 1981. -582 б.

Резюме

В статьи рассматривается стилические особенности концепта «коныр» в произведениях казахских поэтов и писателей.

С. Юлдашова, ҚазМемҚызПУ 3-курс студенті

Ғылыми жетекші: М.Қ.Қанабекова

Тарихи стиль тезіне түсірілген (стилизацияланған) шығармаларда өткен дәуірді, ұлттық, тарихи шындықты суреттеуде ерекшеленетін тәсіл, әрине, архаизмдік сипаты басым – лексикалық амалдар болатыны табиғи. Бұл жөнінде әр түрлі пікірлер бар. Соның бірі – «Дәуірге байланысты тіл проблемасы тек лексикалық тұрғыдан ғана емес, синтаксистік тұрғыдан да шешілуі тиіс» дейтін болса, екіншісі – шын мәнінде «лексикалық сөз таптарына байланысты тарихи романдардың негізгі тіл ерекшелігі жасалады»(1) деушілік. Бұл тәсілдер тарихи стиль тезіне түсірудің негізгі тілдік амалдары бола отырып, бүгінгі оқырмандар көзқарасына, қабылдауына лайықты дәуір тілін қатаң сұрыптауды, орнымен өз мағынасында дәл жұмсай білуді талап етеді. Қысқасы әр сөзді дұрыс қолданып, сөйлете білу – стильдік қана талап емес, ол – мағына айқындығының да талабы деп түсіну лазым. Сондықтан мағынасы көнерген сөздердің сырын ашып, стильдік мәнін түсіндіру өте қажет деп білеміз.

Тарихи романдар тілінде көнерген сөздер (архаизмдер) жалпы алғанда аз емес және олардың бірқатары түсініксіз сөздер, сондықтан мұндай жағдайда ұмыт болған немесе мағынасы күңгірттенген сөздер мен сөз тіркестерін реті келген сәттерде автор /ғалым, жазушы, журналист/ тарапынан түсіндіріліп отырса игілікті іс болар еді. Өйткені қалың оқырман қауым мәнмәтін (контекст) бойынша жалпы мазмұнын ұққанымен, сол кездегі /өткен дәуірлерде/ білдірген мағынасын дәл тани бермейді. Әрине, тарихи роман авторларының бірқатары өздері қолданған көне сөздердің кейбіріне түсінік беріп, мағынасын ашып көрсетеді. Мысалы, белгілі жазушы І.Есенберлиннің «Көшпенділер» романындағы мынандай сөйлем жолдарына назар аударалық: «Ол ератын да осы ажалмен қорқытып ұстаған жоқ па?; Бас наибы Қастек би мен ауыз үйде күтіп тұрған паруалар үн-түнсіз соңынан ере берді». Бұл үзінділердегі мағынасы түсініксіз ерат, паруа сөздеріне автор өз тарапынан сілтеме беріп, мағынасын ашып отырады: «Ерат – ескі түркі тілі,«әскер» мағынасындағы сөз. Осы сөзді түркі-орыс сөздігінен кездестіреміз: erat – состав, рядом состав; низшие чины». Ал паруа «хан соңындағы қорғаушы адамдары» деген мәнде жұмсалып тұрғандығын ұғындыра кетеді. В.Бартольд өзінің 9 томдық шығармаларында паруа сөзінің мағынасына осы ұғымды төмендегіндей түсінік береді: «перване, занимавших эту должность, в которых в средние века была связана передача личных распоряжений государя». Сол сияқты беретін пасбан, тұтғақ сөздерді де контекст ішінде оқырман қауым нақты мағынасын біле бермейді, яғни бұл екі сөз де І.Есенберлин шығармасында «күзетші, түнгі күзетші тобы» деген мәнде жұмсалған деп түсінеміз.

«Аласапыран» романындағы М.Мағауин қолдануындағы кейбір архаиздер контекст ішінде жеңіл ұғынылады. Мысалы: «Сұлтан сол қолда - ең құрметті орында, Көшек сұлтанмен тізе түйістіре отырған, көк бурыл сақалды, білгі, беделі алашқа әйгілі Томан бимен арнайы тіл қатысты; Қала ішінде ханға сенімді қиындық күндері қасында болған, бұқаралық Баба-Сұлтанның басын кескен, басқа талай сұлтанды тітіреткен, ақыры Тәуекелді осы дәрежеге жеткізген атақты әскерден мың қаралы ғана аламан бар».

Осы үзінділерде қазіргі тіліміздегі норма тұрғысынан көне деп танылатын: алаш, аламан сөздерінің мынадай ұғымдарда жұмсалып тұрғандығын бірден аңғаруға болады: алаш – «ел-жұрт, халық» деген мәндегі сөз, ал аламан мұнда негізінен «қол, сарбаз» мағынасында жұмсалғандығы өткен дәуірдегі әдеби тіл үлгілері де дәлелдей түседі.

Мысалы, М.Мағауиннің «Аласапыран» романында ел басқару ісіндегі әкімшілікке, шен-атақ дәрежесіне, қызмет бабына қарай төмендегідей сөздер ұшырасады: анда, алаш, аламан, арқұқ, аталық, баһадүр, бақауыл, бауыршы, сабадар, датқа, емелдес, ертауыл, жанасар, жәсір, ақтажы бояр, есік-ағасы, күріген, қалға, қарашыбек, қондыгер, сыпағ, оғлан, отаман, тұтқауыл, т.б. Көне қару-жарақ, құрал-сайман атауларына қатысты: жақ, жебе, дабыл, даңғара, берен, бадана, кіреуке, пешіл, пестіл, самопал, петарда, шарайна, шыңдауыл тәрізді сөздер бар.

І.Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясында да саяси-әкімшілік құрылысты танытатын титулдық мәндегі сөздер мен әскери терминологияны білдіретін атаулар молынан кездеседі: ағрұқ, арбаб, аталық, арбакеш, бөкеуіл, басқақ, бекзада, даруға, датқа, дәруіш, дуанбасы, ерат, ертөле, қонтайшы, паруа, паспан, түменбасы, ханзада т.б.

Бұл мақаладағы негізгі мақсатымыз – кейбір сөздердің өткен дәуірлерде білдірген нақты мағынасын айқындау, семантикалық ерекшелік-өзгешеліктерін ашып көрсету.