Смс(ҚХҚ)-хабарламаларындағы ықшамдалу

1. 
   Энциклопедия. Қазақ тілі. Алматы, 1998.
   
2. 
   Щербак А.М.Огуз-наме.Мухаббат наме.Москва:1959.
   
3. 
   Т.Қордабаев. Тарихи синтаксис мәселесі, Алматы: Ғылым,1964.
   

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., профессор Т.Н. Ермекова

Радио тілінің белгілі бір өзіндік мақсаты, міндеті, үлкен жауапкершілігі болады. Оны белгілі бір дәрежеде халықтың әлеуметтік және өмірлік қажетін өтейтін тіл құралының бір саласы ретінде қарастыру қажет. Өйткені радио үйде де, жұмыста да, жолда да, демалыста да, кез - келген радиоқабылдағышта, тіпті ұялы телефонда да сізбен әрдайым бірге.

Сөз де, сөйлеу де, әңгімелесу де бәрі айналып келгенде тілге бағынышты. Ауызекі сөзді радиодағы сөзге айналдыра білу де өнер, радиохабарларда қолданылатын сөз, жазбаша сөз емес, негізінен ауызекі сөйлеу тілі. Шеберлікпен сөйленген сөз тыңдарманға әсер етпей қоймайтыны сөзсіз. Ал, радиодағы сөз тыңдаушыға әсер етсе,онда сол хабардың жақсы дайындалғанын көрсетеді. Ол үшін радиожурналистер тілдік норманы, әсіресе орфоэпиялық норманы қатаң сақтауы қажет. Эфирде берілу формасы бойынша жанрдың төмендегідей түрлері көрсетіліп жүр:

• 
  Монологтық жанрлар
  
• 
  Диалогтық жанрлар
  
• 
  Синтетикалық жанрлар
  

Сол сияқты «Денсаулық» бағдарламасы. Хабарға медицина саласының арнайы мамандарын шақырып, аурудың қалай алдын алуға болатындығы және емделу жолдары айтылады. Әрі тікелей телефон арқылы тыңдаушылардың қойған сауалдарына жауап беріледі.

Радио пайда болған уақыттардан бері радио тілінің өзіндік ерекшеліктері айқындалып келеді. Полилогтар кейінгі кезеңнің жемісі болса, монолог, диалогтар – бұрыннан келе жатқан радиода қолданылатын сөйлеу формасы. Алдымен, монолог дегеніміз не және оның радиодағы орны деген сұраққа жауап іздеп көрелік. Мысалы, монолог түріндегі микрофон алдындағы әңгіменің, комментарийдің, сөз сөйлеудің және журналист әңгімесінің көп бөлігі өтеді. Тіпті, кейде репортаждың өзі монолог түрінде беріледі.

Монолог жеке адамның өз ойы, сөзі, пікірі болып табылады. Ол ешкіммен әңгімелеспей, көз алдында көрінбейтін, өзімен бірге отырмаған адамға тіл қатқандай әсер қалдырады. Оның сөз етіп отырған ішкі ойларына қасында қолма- қол жауап беріп, сөзге араласушы немесе жауап беруші адам болмайды. Сондықтан да монологты сұрау салу, жауап беру сияқты нәрселер бір адамның өз сөзімен шектеліп, тиісті ой мақсаты орындалып барып аяқталып отыруы тиіс. Радиода монолог – радионовелла, радиохат сияқты түрлерінде қолданылады.

Сонымен қатар, монологта сөз сөйлеушінің өзінің көңіл-күй, ішкі толғаныстарынан басқаша келетін түрі де бар. Ол хабарлау, баяндау, тұрғысындағы монолог. Мұнда оқиғаға сендіру мақсатында оның жай – күйін логикалық тұрғыда дамыта мазмұндау жатады. Бұл орайда субъекті мен объекті бөлініп, сөйлеуші сөзі өзіне байланысты емес, керісінше басқа біреуге арналғандай болады. Оның өз адресаты бар деген сөз.Монологты бір адам жүргізетін болғандықтан, көбіне – көп ол шешендікті, сөз тапқырлықты қажет етеді. [4, 123]

Оған дәлел ретінде қазақ радиосындағы әр аптаның бейсенбісінде, кешкі сағат 9 мен 10 аралығында эфирге шығатын, әлеуметтік - танымдық «Тағдыр» атты хабарды алайық. Жүргізушісі – журналист Құндызай Қабылқай.

Хабардың мақсаты: Еліміздегі әлеуметтік жағдайы тым ауыр немесе аз қамтылған отбасылар, көп балалы және жалғыз басты аналар, тағдыр тәлкегіне түскен қолынан іс келетін мүмкіндігі шектеулі жандардың жан айқайын қалың көпшілікке жеткізе отырып, қиыншылықтан шығар жолды іздестіру. Олардың өз істерін жандандыруға, қажеттіліктеріне қол жеткізуге мүмкіндіктер туғызу. Сол арқылы тыңдармандарды, соның ішінде кәмелеттік жасқа толмаған өскелең жас ұрпақты бауырмалдыққа, кеңпейілділікке, жомарттыққа баулу болып табылады. Осы хабардың әр шығарылымында бір кейіпкер келіп өз басынан өткен, ауыр тұрмыс, тағдыр тауқыметінен әр түрлі қиыншылыққа тап болған өз өмірін өз ауызымен баяндайды. Немесе оны радионовелла десек те болады.

Тағы бір мысал: «Шалқар» ұлттық арнасынан жұма күні сағат түскі 2-де эфирге шығатын қысқа метражды Ләззат Қапышованың «Өмірдің өзі новелла» хабары. Әр адамның басынан өткеріп жатқан тағдыры сан қилы өмірдің өзінен сабақ ала отырып, әр пенденің қателігін қайталамас үшін жамандықтан жиреніп, жақсылықтан үйрену үшін дайындалатын әдеби-көркем тілмен жазылатын сазды хабар.(бір ақынның шығармасынан алынып монолог оқылады, музыкамен). Міне, бұл нағыз баяндау тұрғысындағы монолог.

Сонымен қатар, радиода монологпен қатар диалог та кездеседі. Диалог дегеніміз – екі немесе одан да көп адамның микрофон алдында сөйлесуі, әңгімелесуі болып табылады. Ол көбінесе радиосұхбатта кездеседі.

Диалог – өзара сөйлесу негізінде ауызша сөйлесу формасына жататын, сөйлеу қарқынын үнемдеп пайдалану принциппінен туған қарым- қатынастың алғашқы табиғи түрі. Демек, оның генетикалық негізі ауызекі сөйлеу тілінен бастау алады. Диалог тілдік коммуникацияның бейвербалды құралдары арқылы (интонация, ым, ишарат) да беріліп, ақпараттық толық жағдайы дискурс аясында қамтамасыз етіледі. Бейвербалды құралдар диалогқа қатысып отырған екі жақтың эмоциясы мен сезімін жеткізудегі таптырмас құралдың бірден бір өзі.

Осы диалогты зерттеу мәселесі сөйлеу формасы таным мен қарым- қатынастың әдісі ретінде қарастырған сонау Сократтың еңбектерінен бастау алады.

Диалог теориясының негізін қалаған орыс ғалымдары Л.Л. Якубенский, Л.В.Щерба, М.М. Бахтин, В.В. Виноградов, А.А. Шахматова, т.б. қаласа, оның философиялық өзектілігі Д.Г. Мидтің, Ф. Эблердің еңбектерінде көрсетіледі.[4, 125]

Ал, қазақ тіл білімінде диалог туралы алғаш пікірлер А. Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбановтардың еңбектерінде айтылғаны баршамызға мәлім.

Диалогқа тән қасиеттер мынадай топтарға бөліп қарастырғаным жөн болар, нақтылау үшін:

• 
  сұрақ,
  
• 
  жауап,
  
• 
  толықтыру,
  
• 
  түсіндіру,
  
• 
  пайымдау,
  
• 
  тарату,
  
• 
  келісу,
  
• 
  қарсыласу,
  
• 
  нақтылау.
  

Қостау немесе толықтыру ( унисонный ) диалогы- екі сөйлеуші бірін - бірі толықтырып, қостайды. Оған дәлел: Шалқар радиосында түнгі сағат он бірде сенбі күні Әсел Ергешқызының эфирге шығатын «Түнгі қонақ» бағдарламасын алайық.

Осы бағдарлама 18.12.2011 жылғы санында қонаққа келген әйгілі әнші, композитор Тоқтар Серік пен оның өнердегі жұбы, өмірдегі жары әнші Бейбіт Сейдуалиева екеуінің сұхбатын алсақ болады.

Журналист Әсел Ергешқызы:

Тоқтар Серік: «Бізде қазіргі жас әншілердің барлығын демей-ақ қояйын, көпшілігінің әнін тыңдап, бейнебаяндарын теледидар арқылы көріп отырамын. Бірақ, өкінішке орай бүгінгі таңда саны бар сапасы жоқ әншілер көбейіп кетті. Аузын ашқанның барлығы әнші емес, оны мен айтпасам да қарапайым халық жақсы біледі. Қаражаты бар, қалталылардың бәрі бір сапасыз ән жазып, оған мағынасыз бейнебаян түсіріп атақтарын шығарып жүрген жайлары бар, ал шын талант, шын дарындар тыс қалып, өнерлерін жарыққа шығара алмай жатыр. Менің соған ішім удай ашиды»,- деді Тоқтар аға, ал ол кісінің сөзін ары қарай жалғап жары Бейбіт Сейдуалиева былайша айтты өз сөзін: «Сан көп, шын сапа жоқ. Өнер жолы қиын жол, сол жолға салғырт қарап, тек атағын шығару үшін келетін жастар көбейіп кетті»,- деді.

Міне, демек ол радиодағы қостау диалогы.

2. Қарсыласу диалогі - екінші жақтың бірінші жаққа қарсы, келіспейтін пікірді айтамыз [4, 165].

Оған дәлел: Әр сейсенбінің алты сағат бес минутта Ерболат Сапарұлының Ой дода бағдарламасы. Елдің ертеңі мен ұлттың болашағына қатысты кез келген тақырыпты ұлт зиялылары мен жастардың басын қоса отырып талқыға салу, қоғамдық пікір қалыптастыру. Шетін мәселелердің шешілу жолдарын қарастыру. Осы бағдарламада қонаққа келген жастар бірінің қөзқарасына екіншісі келіспей қарсы пікірлер айтып үнемі дискуссия туындайды. Демек, ол – нағыз қарсыласу диалогының тап өзі.

Тағы бір байқағанымыз, радио ол теледидар сияқты, іс - әрекетті, қимылды көзбен көруге келмейтіндіктен, бұл жерде қарсыласу диалогінде дауыс, эмоция, интонацияның қатысы, дауыстың өте жоғары тонмен айтылуы ерекше естіледі. Әр сейсенбі сайын «Ой дода» бағдарламасын қазақ радио толқынынан тыңдасаңыз, осындай жайттарға көз жеткізуге болады.

Әрбір жанр өз міндетін атқара отырып, өзіндік белгілерге ие. Осындай түрлі радиожанрларда халық жүрегіне жол табатын мәнді хабар жасау ол жас мамандар – радиожурналистер еншісінде.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. 
   Шнайдер А. Внимание, микрафон включен - Москва, 1960 жыл
   
2. 
   Галперин Ю. Мы ведем репортаж - Москва, 1962 жыл
   
3. 
   Михайлов Б. Сборник научных статей - Москва, 2003, 2006 жыл
   
4. 
   Бейсенбайқызы З. Сөз мәдениетінің негіздері - Алматы, 2009 жыл
   

Научный руководитель –д.ф.н., проф. Исмагулова Б.Х.

- возможностью свободно выезжать в страны дальнего зарубежья;

- возможностью тесного международного сотрудничества;

- возможностью получить или продолжить образование за рубежом и др., что характеризует эпоху глобализации и является естественным спутником интеграционных процессов.

Идея полиязычного образования впервые была высказана Президентом страны в октябре 2006 г. на Ассамблее народов Казахстана, в феврале 2007 г. в Послании «Новый Казахстан в новом мире» была предложена поэтапная реализация культурного проекта «Триединство языков в Республике Казахстан», который был принят на государственном уровне в июле 2007 г. Суть данного проекта заключается в том, чтобы каждый казахстанец проникся идеей овладения тремя языками, а система образования – школьного и вузовского – создала для этого реальные условия. Конечная цель – способствовать прорыву экономики Казахстана, обеспечению его конкурентоспособности и успешному вхождению в мировое пространство.

Чтобы увидеть реальную языковую ситуацию в молодежной среде, мы провели социолингвистическое исследование: разработали анкету из 10 пунктов на казахском и русском языках, провели анкетирование в различных вузах (Назарбаев Университет, КБТУ, КазНУ им.аль-Фараби и КазАТК им.М.Тынышпаева) и школах (№ 141 г.Алматы, в лицее им.Досмухамедова в г.Атырау). Для обеспечения чистоты проводимого наблюдения были привлечены студенты физического факультета КазНУ, у которых при поступлении четвертым предметом была физика, как и у остальных информантов – студентов других вузов. Всего информантов - 497 человек, для 476 родной язык – казахский, для 19 – русский, для 2 – уйгурский. Из них:

- окончивших школу на казахском языке – 173 человека (40 - студенты КазАТК, 30 - студенты КазНУ, 103 - студенты КБТУ);

- окончивших школу на русском языке – 142 человека (20 - студенты КазАТК, 40 - студенты КазНУ, 49 - студенты КБТУ, 33 - студенты Назарбаев Университета),

- обучающихся в казахской школе – 182 человека (70 – учащиеся старших классов сш № 141 г. Алматы и 112 учащихся лицея им.Досмухамедова г.Атырау).

Анализ анкет показывает, что казахи, окончившие школу с русским языком обучения (условно обозначим: «группа А»), чаще пользуются двумя языками:

• 
  в общении дома (60% студентов КазАТК, 39% студентов КазНУ, 59% студентов КБТУ, 33% студентов Назарбаев Университета),
  
• 
  в кругу друзей (50% студентов КазАТК, 70% студентов КазНУ, 51% студентов КБТУ, 64% Назарбаев Университета),
  
• 
  смотрят фильмы и телепередачи (50% студентов КазАТК, 70% студентов КазНУ, 57% студентов КБТУ, 63% Назарбаев Университета),
  
• 
  читают газеты (40 % студентов КазАТК, 60 % студентов КазНУ, 34% студентов КБТУ, 45% Назарбаев Университета).
  

Иное соотношение наблюдаем в группах Б и В. Ср.: студенты, окончившие школу на казахском языке (условно обозначим: «группа Б»), пользуются двумя языками:

• 
  в общении дома (10% студентов КазАТК, 40% студентов КазНУ, 43% студентов КБТУ, 45% студентов Назарбаев Университета),
  
• 
  в кругу друзей (33,3 % студентов КазАТК, 40 % студентов КазНУ, 32% студентов КБТУ, 39% студентов Назарбаев Университета),
  
• 
  смотрят фильмы и телепередачи (50% студентов КазАТК, 60% студентов КазНУ, 59% студентов КБТУ, 57% студентов Назарбаев Университета),
  
• 
  читают газеты (60% студентов КазАТК, 55% студентов КазНУ, 56% студентов КБТУ, 64% студентов Назарбаев Университета).
  

Как показывают цифры, намного реже пользуются русским языком в бытовом общении студенты КазАТК (10%) и в четыре с лишним раза выше процент двуязычия в бытовой сфере у студентов Назарбаев Университета (45%), КБТУ (43%), КазНУ (40%). Наблюдающиеся различия в использовании родного казахского и русского языков в домашнем общении студентов КазАТК им. М.Тынышпаева, с одной стороны, и Назарбаев Университета, Казахстанско-Британского технического университета и КазНУ им.аль-Фараби, с другой стороны, представляются вполне закономерными. Дело в том, что поступающие в названные вузы выросли в различной языковой среде. Контингент студентов Назарбаев Университета, КазНУ им.аль-Фараби, КБТУ по большей части формируется из окончивших городские школы и, следовательно, в условиях города, еще до поступления в вуз, они уже имеют опыт общения в ситуации двуязычия. Основная часть поступающих в КазАТК им. М.Тынышпаева − дети желездорожников. В отличие от описанной группы они, как правило, не часто имели опыт общения в ситуации двуязычия, так как выросли в этнически однородной среде небольших населенных пунктов, расположенных вдоль железнодорожной магистрали.

Следует также подчеркнуть, что активное двуязычие, включающее говорение на русском языке наряду с родным казахским языком (при общении дома, с друзьями и близкими), уступает по частоте пассивному двуязычию, формирующемуся из восприятия и понимания чужой речи при просмотре фильмов, телепередач, чтении газет (максимальный цифровой показатель – 45%). Это тоже объективная закономерность, так как продуцирование речи (говорение) на другом (изучаемом) языке, как отмечают ученые, сложнее ее восприятия и осмысления.

Социальный статус, образ жизни и окружающая среда повлияли на форму двуязычия студента и школьника: если студенты одинаково часто пользуются двумя языками как в продуктивной речи (в общении в кругу семьи и друзей), так и пассивно (при восприятии фильмов, телепередач, чтении газет и журналов), то школьники на двух языках активно не говорят, но довольно большая их часть пользуется русским языком как источником информации при просмотре фильмов, телепередач, чтении периодики.

Выбрав в качестве информантов студентов первого курса и учащихся 10-11 классов, то есть поколение 1992 - 1994 гг., мы ставили целью выявить реальное владение тем или иным языком (государственным казахским, русским и иностранным), а также языковые предпочтения 17-19-летних казахстанцев. Так, проведенное анкетирование показало, что сегодня все студенты-первокурсники и школьники в обязательном порядке изучают эти языки с той лишь разницей, что студенты изучают либо русский язык (если обучались в школе на казахском языке), либо казахский язык (если в школе обучались на русском языке), школьники же изучают их одновременно. Любопытно, что и студенты, и школьники одинаково самокритичны в оценке своих умений общаться на изучаемом языке. Так, считают, что свободно владеют казахским языком – 55,5% студентов КазАТК, 60% студентов КазНУ, русским языком – 60 % студентов КазАТК, 60 % студентов КазНУ, 77,7 % учащихся 11 классов сш № 141 г. Алматы. Довольно высокий показатель владения русским языком учащихся школы объясняется тем, что это – жители крупных городов, в которых русский язык долгое время был доминирующим и только за последнее десятилетие начинает уступать лидирующую позицию.

Ситуация с иностранным языком выглядит следующим образом. Считают, что могут на нем общаться: 50% студентов Назарбаев Университета, 36% студентов КазНУ, 34% студентов КБТУ, 20% студентов КазАТК. Этот показатель довольно высок у учащихся сш № 141 г. Алматы, 25% которых отмечают, что могут общаться на иностранном языке (преимущественно английском, реже – турецком). Среди атырауских школьников 16% опрошенных отметили, что могут общаться на иностранном языке. Очевидно, культурная и образовательная среда г.Алматы, в котором сосредоточено большинство вузов республики, статус столицы до недавнего времени оказывают положительное влияние на мотивы и психологическую установку учащихся на овладение иностранным языком, формируют устойчивые семейные ценности, поскольку школьник – еще ребенок, живущий под опекой родителей и усваивающий установки семьи.

Затрудняются в общении на иностранном языке около 80% всех опрошенных студентов и около 75% школьников. Возможно, студенты уже больше чувствуют ответственность и поэтому более требовательны к себе, строги в самооценке, чем старшеклассники, которых характеризует свойственное детям стремление к завышению своих знаний и умений.

Таким образом, проведенный социологический опрос представляет собой попытку сбора данных и их анализа и, на наш взгляд, может представлять интерес в плане исследования современного состояния языковой ситуации в целом в республике. В ходе исследования выявлено, что современная языковая ситуация характеризуется переменами в общественном сознании молодых казахстанцев, которые в непринужденной семейно-бытовой сфере и в сфере образования все чаще обращаются к русскому и иностранному языку (смотрят фильмы, телепередачи на двух языках 40% респондентов, на русском языке – 50%, на иностранном языке – 36% опрошенных).

1.Социально-экономическая модернизация – главный вектор развития Казахстан // Послание Президента Н.А.Назарбаева. – «Казахстанская правда», январь 2012.

2. Назарбаев Н.А. Историческая память, национальное согласие и демократические реформы – гражданский выбор народа Казахстана // Материалы 4 сессии Ассамблеи народов Казахстана. – Алматы: Жазушы, 1997. – С.78-83.

3. Сулейменова Э.Д., Смагулова Ж.С. Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане. — Алматы: Казак университет, 2005. – 344 с.

4. Состояние и перспективы функционирования государственного языка в сферах общественной жизни г.Алматы / Б.Хасанулы, С.Ж.Баяндина, Б.Х.Исмагулова, Л.Бугенова – Алматы: Учебно-методический центр «Тіл», 2008. – 200 c.

5. . Языковая ситуация в Казахстане. Ассоциация социологов и политологов Казахстана, Алматы / Евразийский дом. Информационно-аналитический портал http://eurasianhome.org/xml/t/socials.xml?lang=ru&nic=socials&pid=26

А.Утарбаева, ҚазМемҚызПУ 4-курс студенті

Соңғы кезде сөзжасам тіл білімінің жеке бір саласы ретінде қарала бастады. Сөз жоқ, сөздердің жасалуы, сөз тудыру мәселесі, оның жеке проблемалары оқулық, грамматикаларда морфология шеңберінде сөз таптарының жасалуы ретінде, яғни грамматикалық сипаттағы құбылыс деп айқындалып келді.

Түркі тілдерінің сөзжасам мәселесін алғаш көтерген "Дивану‒луғат ат‒түрік" (XIғ) сөздігінің авторы Махмұд Қашқари деуге болады. Ол өзінің сөздігінде есім сөздер мен етістіктерден жаңа сөздер жасаған көптеген аффикстерді көрсеткен. Олардың мағынасын нақты мысалдар арқылы ашып берген. Бұл туралы жан‒жақты зерттеу жасаған, еңбекке келтірілген қосымшалардың жалпы тізімін берген Э.Р.Тенишевтің (1963), Ә.Қ. Құрышжанов пен Р.Қайырбаеваның т.б. еңбектерінен қарап білуге болады (Құрышжановтың, Қайырбаеваның, 1980, 47‒52; Қайырбаева 1981).

Сөзжасамдық қосымшаларды зерттегені туралы алғашқы мәліметтерді ХIV ғасырдағы тілші Ибн‒Муханнаның зат есім,етістік,сын есім жасайтын 49 аффиксті көрсеткендігін айтады. XIV ғасырдағы Абу‒Хайян еңбегінде де сөздердің қосымшалар арқылы көрсетіледі (Маженова, 1969).

А.Казем‒Бек есім сөздерді негізгі (первообразные) және туынды (производные) деп бөле отырып, оның етістіктерден және есім сөздерден жасалуын көрсетеді. Сөздердің жасалуының тағы бір жолы ретінде аналитикалық тәсілге тоқталады. ал грамматиканың II бөлімінде етістіктерді негізгі, туынды, күрделі деп бөледі. (1846, 62-67, 155-176).
Түркологиялық еңбектерде, әрине, сөзжасам жеке сала ретінде танылған жоқ. Дегенмен, Қазан төңкерісіне дейінгі грамматикалардың ешқайсысы сөзжасамға соқпай кетпеген деуге болады. Мәселен, П.М.Мелиоранский өз грамматикасында зат есімдердің, сын есім, етістіктердің жұрнақтар арқылы жасалу жолдарын жеке‒жеке тарауларға бөліп береді(1894, 25-64). М.Терентьев грамматикасының әр тарауында "Словопроизводство" деген бөлім бар. Бұл бөлімде ол сөздердің жасалуының екі түрлі жолын көрсетеді: жұрнақтар арқылы және сөздердің қосарлануы, бірігуі арқылы (1875, 41-61, 106-114, 150-158, 205-208).

Н.И.Ильминский өз "Материалының" грамматика бөлімінде есім сөздер мен етістіктердің жасалуын қарастырады. Ол: "түркі тілдеріне күрделілік тән емес, дегенмен, оныңкейбір бастамалары бар", ‒ дей отырып, біріккен сөздер мен қос сөздерге мысалдар береді (9606 120-131).

Орыс тіл білімінде сөзжасам мәселелері шын мәнінде XX ғасырдың 40-жылдарынан бастап қарқынды түрде зерттеліне бастады. Сөзжасамның көптеген өзекті проблемалары ондағы кандидаттық, докторлық диссертациялардың,іргелі зерттеулердің, түрлі монографиялардың басты тақырыбына айналды.

Жалпы, түркологияда сөзжасам проблемасы, сөзжасамның жеке сала болып қалыптасу тарихы жайында әңгіме болғанда, біздіңше, оны екі кезеңге бөліп қарастырған дұрыс. Бірінші кезең орта түркілік дәуірден. Яғни ХІ ғасырдың ұлы филологы Махмұт Қашқари заманынан бастау алып, ХХ ғасырдың орта шеніне дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезеңде сөзжасам мәселелері, негізінен, тілдің грамматика және лексикология салаларының аясында ғана, онда да сөзжасамдық тәсілдер тұрғысынан қарастырылды. Зерттеушілер сөзжасамды сөз таптарының пайда болу, жасалу жолы деп санап, оны грамматиканың негізгі мәселелерінің бірі деп таныды. Сөзжасамның сөз тудыру тәсілдері ішінен, әсіресе, синтетикалық (морфологиялық) және аналитикалық (синтаксистік) тәсілдеріне ерекше назар аударды. ал сөзжасамның тілдік табиғатына, оның тілдік құбылыстар жүйесінде алатын орнына, қоғамдық-әлеуметтік мәніне, теориялық және практикалық жағына айрықша көңіл бөле бермеді. Осының салдарынан сөзжасам түркологияда көп уақытқа дейін тілдің жеке саласы деңгейіне жете алмай, "жабулы қазан жабулы" күйінде қала берді.

Түркологияда сөзжасамның тілдің жеке саласы болып қалыптасуының екінші кезеңі 1960-1970 жылдардан бергі уақыттарға тиесілі. Бұл уақытта әлемдік лингвистикада болсын, орыс тілінде болсын сөзжасам проблемаларының тілдің жеке саласы ретіндегі статусы әбден мойындалған болатын. Жалпы тіл білімінде сөзжасамға байланысты жарық көрген көптеген зерттеу объектісі, оған не нәрселердің жататын-жатпайтындығы, оның тілдік құбылыстар жүйесіндегі алатын орны, тілдің өзге қабаттарымен байланысы, қоғамдық-әлеуметтік мәні сияқты күрделі мәселелердің басы ашылып анықталды. Түркі тілдерінде де сөзжасамның тілдің өз алдына бөлек, жеке саласы болып орнығуына теориялық негіз жасалды.

Сөзжасам проблемалары мен грамматика (морфология) мәселелерінің арасы бір-бірімен өте жақындап, тіпті кейде бірігіп, бір шеңберде жалғас келіп, сөзжасам процесінің басты-басты тәсілдері (синтетикалық, аналитикалық) морфологияның шеңберінде және тек сол ыңғайда, көп болса сөз таптарының жасалуы мәнінде қаралып келді. Ал шындығында сөзжасам проблемалары фонетика, лексика, грамматика сияқты жеке тілдік деңгейде, тіл білімінің жеке саласы ретінде қаралуы тиіс. Сондықтан да дәстүрлі грамматикалар мен зерттеулерде беріліп жүргендей қосымша арқылы сөз тудыру мен сөз түрлендіруді бір шеңберде, бір қатарда, бір байланыста қарап, бір тілдік деңгейдің грамматикалық көрсеткіші деп тану қате екенін көреміз, өйткені „жаңа сөз" тудыратын аффикстер сөз тудырушы аффикстер (бұл жерде ешбір грамматикалық құбылыс өзгеріске түспейді, ол кейін ғана пайда болады, тек жаңа лексикалық мағыналы жаңа сөз жасалады.