Использованная литература

1. 
   Воронцов Д.В. Категория «мужчина», «женщина» в социально-психологических гендерных исследованиях // Гендерные аспекты бытия личности. – Краснодар, 2004.
   
2. 
   Казарина Т. Рецензия на сборник Л. Улицкой // Преображение. Русский феминистский журнал. – 1996. – № 4.
   
3. 
   Лотман Ю.М. (1922-1993). Беседы о русской культуре: быт и трад. русс. дворянства (XVIII - начало XIX века) / Ю. М. Лотман. – СПб., 1994.
   
4. 
   Серго Ю.Н. "Не помнящая зла...": культура вины, дискурс признания и стратегии женского письма в творчестве русских писательниц конца ХХ - начала ХХI веков. http://www.pspu.ru/sci_liter2005_sergo.shtml
   
5. 
   Трофимова Е.И. На руинах «большого стиля»: женская литература в поисках новых гендерных конструктов (26/04/04) http://www.topos.ru/article/2281
   
6. 
   Улицкая Л. Е. Цю-юрихь: Роман, рассказы. – М.: 2002.
   
7. 
   Широкова Е. В. Поиск Другого в прозе людмилы Улицкой (на примере рассказа «Цю-юрихь»). http://www.pspu.ru/sci_liter2005_shiro.shtml
   

Бұл мақалада Людмила Улицкаяның әңгімелеріндегі әйел адамның ролі репрезентация ретінде қарастырылады. Оның әңгімелерінде ең бастысы әйел адамның бала тәрбиесіндегі рөлі ашылады.

Кожаева Айзат, студентка 3- курса КазГосЖенПУ

Руководитель Ж.Н.Ергалиева
На современном этапе в пушкинистике сочетаются экстенсивные и интенсивные принципы исследования. К числу первых относятся постоянное расширение источниковческой базы, привлечение все новых архивных материалов, мемуаров, дневников современников, черновых тетрадей Пушкина, писем, расширение культурологических аспектов.

Широкий размах исследовании сопровождается научными дискуссиями, новым чтением текстов, пересмотром устаревших концепции и методов; неисчерпаемость наследия классика влечет к себе все новых ученых. Подлинное литературоведческое образование невозможно без глубокого освоение пушкинистики. Все активнее развивается отрасль пукинистики, направленная на вуз. Широкий взгляд на Пушкина, охватывающий основные закономерности его художественного развития, и акцентировка тех проблем, которые имеют особенное значение для литературного образования молодежи стали чаще рассматриваться в литературоведении. Систематический идет поиск новых фактов и материалов, имеющих отношение к Пушкину. Сегодня обнародованы новые малоизвестные факты о Пушкине, которые сыграют роль в современном осмыслении и разъяснении о творчестве Пушкина. Приведу несколько малоизвестных фактов о Пушкине.

1. 
   Пушкин помнил себя с 4лет, Он несколько раз рассказывал о том, как однажды на прогулке заметил, как колышется земля и дрожат колонны, а последнее землетрясение в Москве было зафиксировано как раз в 1803году. И, кстати примерно в то же время произошла первая встреча с Пушкина с императором - маленький Саша чуть было не попал под копыта коня Александра I, который тоже выехал на прогулку, Слава богу, Александр успел придержать коня. Ребенок не пострадал, и единственный кто перепугался не на шутку – это няня.
   
2. 
   А в знаменитый лицей Пушкин, оказывается, поступил по блату. Лицей основал сам министр М.Сперанский, набор был невелик – всего 30 человек, но у Пушкина был дядя – весьма известный и талантливый поэт Василий Львович Пушкин, который был лично знаком со Сперанским.
   
3. 
   Уж не знаю, как чувствовал себя дядя впоследствии, но в списке успевающих учеников, который подготовили выпускному вечеру, Пушкин был вторым с конца.
   
4. 
   За то в лицее Пушкин в первый раз влюбился. Очень любопытно почитать даже не список его побед, а отзывы о нем разных людей, Его брат, например. Говорил, что Пушкин был собою дурен, ростом мал, но женщинам, почему –то нравился, что и подтверждается восторженным письмом Веры Александровны Нащокиной, в которую Пушкин тоже был влюблен: «Пушкин был шатен с сильно вьющимися волосами, голубыми глазами и необыкновенной привлекательности». Количество побед на любовном фронте равно 113!
   
5. 
   Первая дуэль Пушкина случилась в лицее, а вообще его вызывали на дуэль больше 90 раз. Сам Пушкин предлагал стреляться больше полутора сотен раз. Причина могла не стоить выеденного яйца – например, в обычном споре о пустяках Пушкин мог неожиданно обозвать кого–нибудь подлецом и , конечно, это заканчивалось стрельбой.
   
6. 
   Еще у Пушкина были карточные долги, и довольно серьезные. Он, правда, почти всегда находил средства их покрыть, но, когда случались какие-то задержки, он писал своим кредиторам злые эпиграммы и рисовал в тетрадях их карикатуры. Однажды такой лист нашли и был большой скандал.
   
7. 
   Да, а вот что пишут о Пушкине иностранцы. Оказывается, Евгений Онегин – это вообще первый русский роман (хотя в стихах) Так написано в «Британской энциклопедии»редакции 1961года. Там же написано, что до Пушкина русский язык был вообще не пригоден для художественной литературы.
   
8. 
   Кстати, в России в 1912-1914 годах выходили сборники стихов Пушкина, которые теперь стали библиографической редкостью: составителем сборников был некий В.Ленин, о предисловие написал А.Ульянов. Ленин –был псевдоним издателя Сытина. (его дочку звали Еленой), а литературовед Ульянов был просто однофамильцем.
   

Перед 200-летием А.С.Пушкина через центральные средства массовой информации был обнародован, быть может, самый позорный факт русской истории, а именно: за участие в дуэли с Дантесом Пушкина судили посмертно и решением военного суда при лейб-гвардии конном полку 19 февраля 1837 г. Приговорили к казни через повешение…

В решении суда говориться суда говорится: «По указу его императорского величества Комиссия военного суда, учрежденная…над поручиком...бароном Ж. Геккерном...Александром Пушкиным и Данзасом, преданными суду первые двое за произведенную..между ними дуэль на которой Пушкин, будучи жестоко ранен, умер, а последний Данзас за нахождение при оной…секундантом..». и далее: «Комиссия военного суда, соображая все вышеизложенное, подтвержденное собственным признанием подсудимого…Геккерна, находит как его, так и … Пушкина виновными…приговорила..повесить…».

Это решение до сих пор не отменено официально, с чем, судя по письму от 13.07.1999г., согласны и в Главной военной прокуратуре которой еще и. о. генпрокурора РФ Ю.Я.Чайка 04,06,1999г. поручил следующее:»Прошу рассмотреть опубликованное .. обращение к Генеральной прокуратуре с просьбой о пересмотре решения военного суда лейб- гвардии конного полка от 19 февраля 1837г.,в котором Пушкин А.С. за участие в дуэли приговаривается к смертной казни…»

Мертвых, в отличие от живых, не судят еще со времен древнеримского права. Тем более – мертвого гения. Однако начальник отдела правового информирования и общественных связей ГВП С.Ушаков историческую несостоятельность реабилитировать Пушкина в письме обосновал так: нет такого закона, чтобы можно было реабилитировать Пушкина, так как закон о реабилитации «действует лишь в отношении лиц, подвергшихся репрессиям с 7 ноября 1917 года». Действие закона РСФСР «О реабилитации жертв политических репрессий» от 18 октября 1991г.на данное военно-судное дело не распространяется. Странный довод, если иметь в виду, что Пушкина судили как уголовника, а не как политического. А заместитель главного военного прокурора В.А.Смирнов вообще категорически отрицает, что суд над поэтом лично состоялся: «Александр Сергеевич Пушкин суду предан не был, соответственно был он и осужден».

11. Так же опубликованы малоизвестные факты о судьбе Поэта в свете последних часов его жизни. Интересными, на мой взгляд, являются исследования Николая Коняева.

В истории всякого православного храма можно отыскать такие мгновения, когда все напряжение духовной жизни России сосредоточивается в его стенах или возле них. Иногда подобные мгновения неприметны для рассеянного взгляда , иногда- растягиваются на длительное время, и даже погруженные в житейскую суету люди ясно видят, что здесь вершится неземная история нашей страны. В истории санкт-петербургского храма во имя Спаса Нерукотворного Образа, что на Конюшенной площади, такими мгновениями стали февральские дни 1837 года. 1февраля (по старому стилю), ночью, сюда принесли тело А.С.Пушкина..

В 2 часа 40 минут пополудни 29 января Пушкин попросил морошки. Наталья Николаевна опустилась на колени у изголовья и начала кормить мужа с ложечки. Пушкин съел несколько ягод и сказал:

- Довольно!

- Кончена жизнь…- спустя пять минут сказал он.

- Теснит дыхание.

Это – последние слова.

«Всеместное спокойствие разлилось по всему телу. Руки остыли по самое плечи, пальцы на ногах, ступни, колена- также - .Отрывистое, частое дыхание изменялось более и более в медленное , тихое, протяжное: еще один слабый, едва заметный вдох – и пропасть необъятная неизмеримая разделила уже живых от мертвого. Он скончался так тихо, что предстоящие не заметили смерти его…» – писал В.И.Даль Воистину величественная, достойная любого православного христианина кончина.

А современник А.С.Пушкина святитель Игнатий Брянчанинов написал такие строки:

«А в вечности вратах - ужасно пробужденье!

В последний жизни час…»

Эти стихи – стихи – предостережение.

В.А Жуковский тоже описал последние минуты его дыхания:

«В эту минуту , можно сказать, я видел, самое смерть, божественно тайную, смерть без покрывала. Какую печать наложила она на лицо его и как удивительно высказала на нем и свою, и его тайну! Я уверяю тебя, что никогда на лице его не видал я выражения такой глубокой величественной , торжественной мысли. Она, конечно, проскакивала в нем и прежде. Но в этой чистоте обнаружилась только тогда, когда все земное отделилось от него с прикосновением смерти. Таков был конец нашего Пушкина»

. Среди многочисленных документов, связанных с похоронами Пушкина, кажется, только один стоит как бы в стороне от неприлично оживленной скорбной толкотни.

1.Заплатить долги.

2. Заложенное имение отца очистить от долга.

3.Вдове пенсион и дочери по замужество.

4.Сыновей, а пажи и по 1500 р. На воспитание каждого по вступлении на службу.

5.Сочинения издать за казенный свет а пользу вдовы и детей.

Единовременно 10т. Император Николай» И вроде и намека нет на живое чувство в намеренно суховатом перечне, но почему-то боли от невыносимой потери, живого сострадания семье Пушкина здесь больше, чем в самых прочувствованных соболезнованиях. Повторяю, что «записка»резко выделяется из бесчисленных воспоминаний и свидетельств о похоронах Пушкина. Такое ощущение, словно в недоступной высоте звучит голос императора, но уже некому откликнуться на него…

Пушкин завешал похоронить себя в Светогорском монастыре, где было приобретено им место.

И вот наконец готово было все, чтобы отправиться в неблизкий путь.

В последний год жизни А.С.Пушкин написал знаменитое стихотворение, в котором давая оценку своего творчества, подытоживая пройденный путь, окончательно определил и отношение к атеизму.

Веленью Божию, о Муза, будь послушна,

Обиды не страшась, не требуя венца,

Хвалу и клевету приемли равнодушно

И не оспаривай глупца.

«Пушкин есть явление чрезвычайное, и может быть единственное явление русского духа…» – говорил Н.В.Гоголь. Пушкину удалось соединить в своем творчестве высочайшую европейскую культуру, с ее культом самоценности человеческой личности, и русскую, возведенную на фундаменте православия духовность, казалось бы, безвозвратно утраченную Россией после петровских реформ. Поэтому нам интересно все о жизни Пушкина и сегодня любое воспоминание о нем очень ценно.

1.Н. Коняев. «В вечности вратах».2006г.

2.Бурсов Б.И. «Судьба Пушкина» –Л. 1999г

3.Алексеев М.П. « Пушкин, сравнительно -исторические исследования»1988 г.

и др.

Казіргі мультфильмдер мен бұрынғы

заман ертегілерінің айырмашылықтары
Г.Крекесова, ҚазМемҚызПУ 2-курс студенті.

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., доцент Ғ. Шойбекова

Қазіргі таңда инновациялық технология дамыған заман. Шындап келгенде, заманды жасайтын біз - адамдар. Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы айта берсек өте ұзақ. Оның түп-төркіні – алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық әңгімелер, хикаялар, әр түрлі ырымдар мен аңыздар ретінде пайда болғандығын анық білеміз. Өзінің қалыптасу барысында ертегі осы жанрлардың көптеген белгілерін бойына сіңірген. Бұл жанрлардың кейбірі өз бітімін мүлде жоғалтып, толық ертегіге айналған. Солардың бірі – миф жанры. Мифтің ертегіге айналу процесі бірнеше кезеңнен өткен.

Бұрын ертегілерді тек ауызша таратса, кейін оны жазбаша түрде кітап қылып баспадан шығара бастаған. Ал қазіргі кездегі ертегілердің жаңа атқа ие болып, жаңа таралу жолдары бар екені ешкімге жасырын емес. Теледидар – ұрпақ тәрбиесінің айнымас құралы десек, еліміздің ертеңі, ұлтымыздың болашағы бү­гінгі өскелең ұрпағымызға сапалы, тәрбиелік тағылымы мол теле­өнім­дер ұсыну керек деген пікірлерлер аз емес. Көгілдір экранда ба­лаларға арналған бағдарлама­лар­дың мәні мен мазмұны ұлттық идеологиямызға сәйкес келетін болса деп қалау аздық етеді. Тек қана қалап қоймай, оның ұлт болашағы үшін тиімді жақтарын ойлап, жүзеге асыру қажет. Бүгін қазақ баласы си­қырлы жәшіктен шетел мульт­фильм­дері мен бағдарламаларынан басқа не көре алады? Талапқа сай, аз ғана саусақпен санарлық өнім­дер екені анықталыпты. Онымен миллион­даған жас көрерменнің сұранымын қанағаттандыру мүмкін емес. Осыған қарап, балалардың өз телеар­насы болу қажеттігі, онда балалардың ұлттық тәрбиесі, тілдік жағдайы ескерілуі керек. Себебі бала тек көрумен ғана емес, оның тілін де бойына сіңіреді. Осыған байланысты мультфильмдер мәтінін бала тіліне икемдеп, икемдеу барысында тіпті «сараң» тілдік қолданыстармен емес, көркем тілдік оралымдарды да қолданған дұрыс деп есептейміз. Балалардың жас ерекшеліктері мен мульфилмдердің түр-түс сапасы жайының да ескерәгені дұрыс.

Технология дамыған сайын ертегілерде әрлене түсіп неше түрлі бағыттарға бөлінген:

- балаларға арналған мультфильмдер

- ересектерге арналған мультфильмдер

- ой дамытатын мультфильмдер

- тіл үйретуге арналған мультфильмдер, т.с.с. болып бөлінеді. Бірақ ол мультфильмдерден өскелең ұрпаққа келер зиян көп. Сиқырлы жәшікке бір сағат қарап отырғанның өзінде, оның көзіне,сөзіне,психикасына, жалпы денсаулығына әкелетін зардабы өте мол екенін ғалымдардың өздері дәлелдеп келеді. Теледидирдың,компьютердің кері ісерін тынымсыз айта берсек болады. Бірақ сонда да оның әсерін біле тұра, одан бас тарта алмайтындығымыз тағыда заман талабына келіп тіреледі. Бір айтып кететін жайт өскелең ұрпақтың психикасы. Қазақстандық телеарналардан гөрі қазақ балалары шетел мультфильмдерін көріп әлек. Мысалы: «Вен Тен», «Бакуган», «Спанч Боб», «Шрек» деген сынды мәнсіз мультфильмдерді қазақтың бастауыш мектепте оқитын әр баласы білсе, өзіміздің «Алдаркөселерімізді» біле бермесін оқушылардың өздерінен сұрасаңыз білесіз. Қазақстанда сапалы, балаларға арналған бағдарламалар бар, бірақ олар саусақпен санарлық. Мысалы: “Ай­гөлек”, “То­ла­ғай”, “Еркетай” сынды бағ­дарламалар. Бұл бағдарламалар тіл жағынан жақсы деген көрсеткіш көрсеткенмен, олар да кемшіліксіз емес. Бұрындары маған ұнайтын қазақ ертегілері көп еді, казіргі таңда отандық телеарналардан беріп жатқандарын көрмеймін. Шет ел жасаған мультфильмдердің әсерінен қазақ балаларымыз «Спанч Бобтың» суреті бар жастықта ұйықтап, сабаққа «Вен Теннің» сөмкесін ұстайды. Сонда біздің ұлтжандылығымыз, тілге деген құрметіміз қайда қалады?! Мультфильмдерді интернет сайтынан іздесем мына пікір шықты. А.Темірбекова: – Теледидардан берілетін мультфильмдердегі көріністердің дені жаңа Аягүл апай айтқандай атыс-шабыс. Соларды көретін балам бір күні «Пистолетпен сені атамын. Сондай ойын ойнайықшы» дегенде шошып кеттім. Расында да, теледидардан көрсетілетін мультфильмдердің тәрбиелік мәні болмай тұр.

Ал сіз білесіз бе? Мысалы: Қытайды алатын болсақ, олар балаларға арналған мультфильмдерді екіге бөліп жасайтын көрінеді:

1 отандық көрсетілімге арналған мультфильмдер

2 шетел көрсетіліміне арналған мультфильмдер

Отандық мультфильмдердің көрсетілімі үшін олар бар жанын салады. Тіліне, діліне, дініне деген құрмет, ұлттық идеалогиясын дәріптеп, отаншылдыққа, адамгершілікке, жақсылыққа, мейірімділікке, жан-жақтылыққа тәрбиелейді. Өздерінің болашағына балта шаппай, ұрпағына зұлымдық, жамандық туралы сюжет көрсетпей дөрекі сөздер де естіртпейді. Ал сырттан келген мультфильмдерді сараптамадан өткізіп, жеті рет өлшеп, бірақ кеседі екен. Ал шетелге, экспортқа шығаратындары тек зұлымдықты насихаттайтын, психикаға кері әсері бар мультфильмдер.

Қай қазақстандық телеарнаны қоссаңыз да беретіні шет елдің аударылған мультфильмдері. Балалар отандық мультфильмдерді көргісі келмейді, өйткені оған жаңа сарын жетіспейді. Сапа жағынан шет елдерден әлдеқайда артта қалатын дүниелерді кім көргісі келеді? Бұл отандық анимацияға сын.

Ұсыныс: - Шетелдік мультфильмдерді аударғанша неге отандық мультипликацияны дамытпасқа?

• 
  Неге жасөспірімдерге арналған, ұлттық нақышта жасалған бағдарламаларды көбейтпеске?
  
• 
  Балалар әдебиетін дамытып, оны тарихпен байланыстырып, отансүйгіштікке баулымасқа?
  
• 
  Мультфильмдер тек мемлекеттік тілде сөйлесін.
  
• 
  Шетелдерден келетін мультфильмдер көрсетілмесін, көрсетілген жағдайда мультфильмдерді олардың ішінде бала психикасына кері әсерін тигізетін дүниелер болмасын.
  

№ 35 мектеп –гимназияның

Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Қазақ әдебиетінде қазақ әйелдерінің бейнесін, әйел – ана бейнесін жан-жақты ашып көрсететін шығармалар саусақпен санарлықтай десе де болады. Ондай шығармалар: ұлы жазушы, әйелдер образының галереясын жасаған Ғ.Мүсіреповтің әңгімелер топтамасы мен «Ұлпан» повесі, сондай-ақ қазақ аруларының жиынтық бейнесі мен ел анасының толыққанды бейнесін бүкіл әлемге танытқан М. Әуезовтің «Абай жолы» романындары болды. Бұдан басқа да ірілі-ұсақты шығармалардың қай-қайсысында да әйел – ана бейнелері болғанымен, Қабдеш Жұмаділовтың «Тағдыр» романындағы негізгі кейіпкер - Бибі образы шығарманың өн бойын тұтас алып, өмір кезеңі егжей-тегжейлі суреттеліп жатпаса да, бір оқыған адамның көңілін ерекше баурап алатын кейіпкер. Мұның ерекшелігі неде?

Жап-жазық жалпақ маңдайлы, жаңа туған айдай иіліп біткен қиғаш қасты, жауын шайған мойылдай мөлдіреген ұялы нәркес көзді, қызыл арайлана шапақ атып тұратын ат жақты, сұлу жүзді, пісте мұрынды, оймақ ерін, жігіт түгіл әйелдер де сұлулығына тамсанатын жас келіншек өз күйеуіне өзі тоқал алдырады. Бұл ерін сүйетін әйел үшін үлкен ерлік, көп кездесе бермейтін жағдай болса керек.

Отандасқандарына 10 жыл болғанымен, бала көтермеуі жолдасынан бұрын өзіне қатты батады. Ағайындарының бірінің баласын асырап алып, бауырына басады. Соған қарамастан, әр нәрсені тереңнен ойлайтын сезімтал әйел жолдасына:

• 
  Саған енді уақыт оздырмай тоқал алу керек, - дейді. Әйелінен мұны күтпеген Демежан қатты таңданады. Сонда Бибі:
  
• 
  Артыңнан ерген тұяқтың қамын ойла. Бала керек адамға. Бала болғанда, ешкім аузына салып үйретпей-ақ «Мен -Демежанның баласымын» деп өзгінінен айтатын. Сенің өз қаныңнан жаралған бала керек. Егер, екінші әйелің бір «шикі өкпе» тауып берсе, мені күндестік жасайды деп ойлама. Мен оны өмір бойы төбеме көтеріп жүруге бармын.
  
• 
  Әлгі «жан қимақ болса да, жар қимақ жоқ» дейтіні қайда? Сен мені шынымен-ақ біреуге қия аласың ба?
  
• 
  Қойшы, жаным. Егер мені жәй нәпсінің құлы, жар төсегін қорыған көп ақ жаулықтың бірі деп ойласаң, ренжимін. Жастық шақ басымызда қанша тұрар дейсің? Ол да көрген түстей өтер де кетер бір күні. Ажарыңнан, базарыңнан айырып, кәріліктің де ауыл-үй қонатын кезі болар. Ұрпақ, тұяқ деген, міне, сол кезде керек адамға, Сол шақта сенің өзегіңді өкініш жайлап, аһ ұрып қапалануың мүмкін ғой. Бірақ ол кезде тым кеш болады. Дұшпаның да аз емес. Күндердің күнінде солардың бірі болмаса, біреуі баласыздығыңды бетіңе салық етіп, табаламас деймісің? Шындықтың жүзі қашан да өткір, қиып түсер қылыштай. Өзгеге дес бермесең де, осы бір мініңді айтқанда, сен лажсыз тоқтарсың. Мен сенің тауың шағылып, меселіңнің қайтқанын, дұшпаныңның табасына ұшырап, жертезек болғаныңды көргім келмейді (214-бет.)
  

Өз төркініне келін әкелуге барғанда, Ырысқанды бірінші рет кездестіреді. Қалыңдықтың қасында отырған қыздан көз жанарын тайдыра алмай қарап қалады.

• 
  Ойпырай, мұндай да ару болады екен! Дей береді. Сөйтіп, өзі ғашық болған осы қызды күйеуіне көрсетіп, екеуін табыстыратын да өзі болады.
  

• 
  Демежан үшін өзімді құрбандыққа шалуға әзірмін. Тек осы тілекті қабылдасаң,күндесің емес, туысың болып өтуге менің ерлігім жетеді, - дейді.
  

Бибінің Ырысқанды туған сіңлісіндей күтетіні аңызға айнала бастаған. Екеуінің күні бойы әңгімесі таусылмайтын. Тіпті бәсекеге түскендей, бірінің көйлегін бірі тігіп, бірінің шашын бірі өріп отыратын.

Көршілер:

• 
  Біздің Бибі әулие ғой. Өзі сұлу, өзі жуан атаның қызы бола тұра, жас басынан осындай ақыл-сабырды қайдан алды екен?
  
• 
  Соқыр құдай сол пейіліне қарамастан бір балаға зар қып қойғанын көрмеймісің? – деп уайым білдіреді.
  

• 
  О,жасаған, адал құлың едім ғой, осы тілегімді бере гөр! Ер-азаматтың бағын жандырып, осы шаңыраққа бір перзентін қия гөр. Ол үшін Ырысқанға денсаулық, тауфих бер! – деп күнде жалбарынады.
  

Бірақ мейманасы тасып, баласын қиналып бағып та көрмеген Ырысқаным «семіздікті қой ғана көтереді» дегендей, мұндай семіздікті көтере алмады. Әзәзілдің тіліне еріп, бұзылады.

Онда қаттылық, дүниеге жақын тұратын іштарлық пайда болады. Ауыл-аймақ әлпештеген сайын суық тартып, қатая түседі. Сондай- іштарлық, ерегіспе мінезімен ол ерінің көзіне шөп салады. Ері опат бола салысымен екі баласын Бибіден айырып, басқа біреудің етегінен ұстап, қиналмастан кете барады. Бұл, әрине, опасыздық.

Бибіге Демежаннан айрылу бір соққы болса, бауырына басқан баладан айрылу екінші соққы болды. Ол Демежан үшін, соның ұрпағы үшін өмір сүрді. Сондықтан да ол үйін де, малын да талап, тонап әкетіп, қорлыққа ұшырағанымен, Демежанның түтінін өшірмей, төркіндерінің елге қайт деген қолқасына қарамастан шекараның арғы бетінде қалып қояды. Сөйтіп, ол қалған тірлігінде де ерінің түтінін түтетіп, рухына дұға оқумен өмір сүреді.

Мінеки, адамның, әйелдің өмірдегі шынайы бейнесі, асқақ рухты ананың асыл қасиеті осындай болса керек.
Оқырманның көркем шығарманы түйсіну қабілетінің сипаты
А.С. Оразқан, ҚазМемҚызПУ 2-курс студенті

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к. Л.Ә. Ибраймова

Әдеби шығарманың тәрбиелік мәнін, оқушы қауымға қандай идеялық-көркемдік әсер беретінін толық анықтап, айқындау үшін, оқырмандардың, олардың әр түрлі топтарының шығарманы белгілі ортада, нақтылы жағдайда қалай қабылдайтынын, ұғып-түсінетінін айқын ашып көрсету шарт. Әдеби шығарма қай қоғамда туса, қай тілде жазылса, сол ортаның, сол халықтың мәдени дәстүрлерімен, ұғым-түсініктерімен тығыз байланысты болатыны белгілі. Оны екінші бір тілге аударғанда басқа халықтың өкілдері шығарманың кейбір тұстарын, жеке ерекшеліктерін басқаша сезінетіні белгілі. Бұл жағдай тіл өзгешеліктерінен ғана тумайды, екі халықтың өміріндегі, мәдени дәстүрлеріндегі өзіндік ерекшеліктермен де жалғасып жатады.

Танымдық үдеріс сананы дамытады, өйткені объекті мен субъектінің арасындағы күрделі қарым-қатынас адамды ойға жетелейді. Танымды анықтауда басшылыққа алынатын принциптер – оның бейнелеу мен қабылдау деп аталатын категориялары. Бейнелеу дегеніміз - танып білуге тиіс объекті мен танушы субъектінің арасындағы күрделі қарым-қатынас процесі. Осы қарым-қатынастың негізінде белсенді сезімдік таным пайда болады. Сезімдік танымға жататын сезу мүшелері: көру, есту, сезіну және ол үш формада – түйсік, қабылдау және елестету арқылы жүзеге асырылады. Түйсік сезім мүшелеріне тікелей ықпал жасайтын құбылыстардың жеке сапаларын, қасиеттерін мида бейнелеу болса, қабылдау (сезімдік қабылдау) мен елестету - белгілі бір формада қабылданған заттың сезімдік бейнелері. (5). Мысалы: Тәуелсіздік тұсындағы қазақ әдебиеті пәнінен ҚазМемҚызПУ-дың 3 курс студенттері Д. Исабековтың «Талақан 186» атты шығармасын оқып, талдауда автор қызанақты жарылғыш затпен ауыстырып, астарлап берген. Оны шамамен 5 оқырман ғана түсінді. Сонда аудиториядағы қалған, 60-жуық оқырман қызанақ деп қабылдады, бұдан көркем шығарманы қабылдауы әр адамда әр түрлі.

Адам жаратылысында бірдей болып туылмайды, әр адам өзіне ғана тән қасиет, қабілеттерімен ерекшеленеді, оның бірі «дана», бірі «залым» болып өмірден алған бағытына қарай қалыптасатынын Дулат Бабатайұлы баса айтқан.

Автор мен оқырман (адресат пен адресант) арасында «хабар алысу» жүреді. Оқырман шығарманы оқығаннан соң, автордың идеясын, нені айтқанын, қалай айтқанын, кімге айтып отырғанын, не мақсатпен айтқанын талдап түсінеді.

Қазақ мәтінінің құрылымын зерттеушілердің бірі Ж. Қойшығұлова:

«Дискурсты мәтін түзуші – мәтін – қабылдаушы - үшеуінің тұтастығының негізінде қарастырған жөн» деп ескертеді. Мәтін түзуші мәтінді құрастырған кезде үнемі қабылдаушыны ойлап отырады. Ол қабылдаушыға мәтінді қалай жеткізе алуды, барлық оқырман қауымға түсінікті етіп құрастырудың жолдарын іздестіреді. Көркем мәтіннің таңдалған, арнайы қолданған тілдік құралдары арқылы автор әрбір оқырманды өзінің ішкі дүниесіне «үңілуіне», «өз тереңіне бойлауына», өзінің ішкі мүмкіндерін ашуға және оны санасына түюіне, оқырманның уәждік жүйесін вербалдық сипатта жаңғыртуға, сөйтіп, оқырманға өзінің «менін» танытуға бағыттайды. Оқырман өз санасында дербес шындық – көркемдік әлем жасайды.

Жеке тұлғаның ерекшелігі дегеніміз – оның өзіне тән мінез-құлқындағы, іс-әрекетіндегі, көзқарасындағы ерекшелігімен даралануы. Адамдардық қоршаған ортадағы құбылыстарды түсініп қабылдауы да әр түрлі. Жеке тұлғаның ой-санасының, білім көлемінің толысуына байланысты оның өмірге көзқарасы, белгілі құбылыстарға баға беруінде де өзгерістердің болуы, толысып жаңарып отыруы заңды құбылыс.

Жеке тұлғаға тән қасиеті – ақыл, ес, яғни, өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен қарап бағалауға бейім тұруы. Адам ойына келген іс-әрекетті іске асыруда ерікке жол береді. Бірақ адам бір нәрсені істерде алдымен еркін ақыл-парасат таразысына салып, оны іске асыру жөн бе, басқалар оған қалай қарар екен деген ойға қалады. Ерік-жігердің іске асырылуы ақыл мен санаға бағынышты. Өмірде кейбір адамдар бір іс-әрекетті іске асырарда өте байыппен қарап, осының нәтижесі қалай болар екен деп «мың ойланып, жүз толғанып» іске кіріседі, ал кейбіреулер бірден ойына алғанын апыр-топыр іске асырып, кейін опық жеп жатады. Осының бәрі адамның ерік-жігер күшінің түріне байланысты. Атақты грек философтары Платон және Аристотель адамның дамуын, алдын-ала тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деп дәлелдеді. Баланың дамуына ықпал ететін факторларға тұқым қуалаушылық, әлеуметтік орта, тәрбие, т.б. жатады.

Ал, Абай Құнанбаев: «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды танидыдағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады», - деген. Сонда адамға тұқым қуалаудан да басқа факторлар әсер етеді. Орта - адам дамуына табиғи және әлеуметтік орта ықпал жасайды. Табиғи орта - бұл түрлі табиғат жағдайының адам тұрмысына қызметіне ықпал жасауы. Жылы және суық климат жағдайы адамға әсер етеді. Әлеуметтік орта - жеке адамның мінез-құлқының дамуына ықпал жасайтын әлеуметтік қатынас, олардың көп қырлы іс-әрекеттері. Адам жеке тұлға болып қалыпты өсуі және дамуы үшін тек қана адамдар арасында өмір сүруі қажет. Педагогика адам дамуындағы әлеуметтік ортаның ықпалын мойындайды, оған зор мән береді. Бірақ ортаны шешуші және миды анықтаушы фактор деп толық айта алмаймын.

Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының дамуы адамдардың жас ерекшеліктеріне байланысты. Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері тұлғаланып, ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Ал, қалыптасу дегеніміз - адамның жеке басының дамуы мен тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.

Бала ой-өрісінің дамуы түрліше болып, әлеуметтік ортасына қарай олардың ойы, зердесінің деңгейі біреуде жоғары, біреуде төмен болып келеді. Адам өзін-өзі терең түсінгенде ғана оның ақыл-парасаты кемелдене түсетін болады.