Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы

Байтасова Мөлдір Жұмашовна, мемлекет және құқық тарихы кафедрасының аға оқытушысы;

Жұмабаева Алия Мажитовна, мемлекет және құқық тарихы кафедрасының оқытушысы;
Пікір берушілер:

Бекмагамбетов А.Б., з.ғ.к., «Челябі мемлекеттік университеті» ҚФ құқық кафедрасының меңгерушісі.

Укин С.К., з.ғ.к., А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ заң факультетінің мемлекет

және құқық теориясы мен тарихы кафедрасының доценті.

Хакимова Г.Е., з.ғ.к., А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ заң факультетінің қылмыстық құқық және іс жүргізу кафедрасының аға оқытушысы.

Байтасова М.Ж., Жұмабаева А.М.

Б-20 Шетелдерінің мемлекет және құқық тарихы - дәрістер жинағы.- Қостанай: А.Байтұрсынов атындағы ҚМУ, 2011.- 201б.

Дәрістер жинағы ЖОО тыңдаушыларына арналған.

ББК 67.3я73
А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің ғылыми-әдістемелік кеңесімен мақұлданған, хаттама № « »__________ 2011 ж.
© А.Байтұрсынов атындағы Қостанай

мемлекеттік университеті

Кіріспе .........................................................................................................................4

Дәрістер тезисі ...........................................................................................................6

1 Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылым ретінде, оның пәні және методологиясы ...........................................................................................................6

2 Ежелгі Шығыс мемлекеті мен құқығының орнауы мен дамуы. Ежелгі Египеттің мемлекеті мен құқығы.............................................................................11

3 Ежелгі Вавилонның мемлекеті мен құқығы ......................................................17

4 Ежелгі Қытайдың мемлекеті мен құқығы...........................................................21

5 Ежелгі Үндістанның мемлекеті мен құқығы.......................................................29

6 Ежелгі Грецияның мемлекеті мен құқығы. ............ ............................................36

7 Ежелгі Рим мемлекеті мен құқығы .................................................................48

8 Францияның ортағасырлық мемлекеті мен құқығы...........................................61

9 Германияның ортағасырлық мемлекеті мен құқығы..........................................72

10 Англияның ортағасырлық мемлекеті мен құқығы............................................83

11Шығыс елдеріндегі феодалды мемлекет пен құқық. Араб халифаты. Мұсылман құқығы.....................................................................................................95

12 Ағылшын буржуазиялық революциясы. Англиядағы парламенттік монархияның орнауы..............................................................................................106

13 Тәуелсіздік үшін соғыс және Америка құрама штаттарының құрылуы.......124

14 Ұлы француз революциясы. Францияда буржуазиялық мемлекет пен құқықтың орнауы....................................................................................................135

15 Жаңа замандағы Германияның мемлекеті мен құқығы. ................................154

16 Ресейдегі феодалды мемлекет пен құқық.......................................................162

17 Жаңа замандағы Жапон мемлекетінің дамуы..................................................172

Өз білімін тексеруге арналған тест сұрақтары.....................................................180

Аралық бақылау сұрақтары....................................................................................192

Қорытынды бақылау сұрақтары.............................................................................193

Реферат тақырыптары.............................................................................................194

Пән бойынша анықтамалық-сөздік.......................................................................195

Ұсынылған әдебиеттер тізімі.................................................................................199

1 Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының түсінігі және пәні, оның маңызы.

2 Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының методологиясы және тарихнамасы.

3 Шет елдердің мемлекет және құқық тарихының заңи ғылымдар жүйесіндегі орны және басқа қоғамдық ғылымдармен арақатынасы.

1 История государства и права зарубежных стран. \Под. Ред. Крашенинниковой Н.А. и Жидкова О.А. в 2 томах. М., 1999 г.

2 Батыр К.И. Всеобщая история государства и права. М., 1999 г.

3 Графический В.В. Всеобщая история государства и права. М., 1999 г.

4 Черниловский З.М. Всеобщая история государства и права. М., 1999 г.

5 Мухаев Р.Т. История государства и права зарубежных стран. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005 г.

6 Черниловский З.М. Хрестоматия по всеобщая истории государства и права. М., 1988 г.

7 История государства и права зарубежных стран: Учебно-методическое пособие / Отв. редактор Н.А.Крашенинникова.- М.: Норма, 2006 г.

8 Кучер В.В. История государства и права зарубежных стран. Словарь-справочник.- Новосибирск: Сибирское соглашение, 2000 г.

9 Омельченко О.А. Всеобщая история государства и права. Т 1,2 М., 1998 г.

Адам өзін қоршаған өмірді тануда ғылымға жүгінеді. Сол себепті ғылым адам жүзеге асыратын қызметтердің бір түрі ретінде үлкен маңызға ие болады. Ғылым шындықтың теоретикалық көрінісі болып табылады, яғни, ақиқатты анықтап тануға бағытталады. Ол объективті әлем туралы, табиғат пен қоғам құбылыстары туралы жалпыланған түсініктердізерттеп қалыптастырады. Оның функциясы – объективті мәліметтерді жинақтап, оларды жүйелеу.

Әрбір ғылымның өзіндік зерттейтін пәні, яғни, зерттейтін құбылыстардың жиынтығы болады. Басқа ғылымдар сияқты шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының да өзіне ғана тиісті зерттеу пәні болады. Ғылымның зерттейтін пәні оның сипатын, мағынасын анықтайды. Сондықтан шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының мән-мазмұнын анықтау үшін оның пәнін айқындау қажет.

Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымы өзінің атынан көрініп тұрғандай әлемде өмір сүрген мемлекеттер мен олардың құқықтарының пайда болу, даму тарихын жеке-жеке зерттейді. Сондықтан шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымы қоғамдық, гуманитарлық ғылымдарға жатады. Айта кету керек, шет елдердің мемлекет және құқық тарихы жалпы мемлекеттілік және құқықтық категорияларды емес, нақты мемлекеттер мен олардың құқық жүйелерін қызметі мен дамуын зерттейді.

Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымы зерттейтін құбылыстарға келесілер жатады:

• 
  мемлекеттілік тарихына үлкен әсер еткен елдердің мемлекеті мен құқығының пайда болуы, дамуы және қызмет етуі;
  
• 
  белгілі уақыт аралығында белгілі кеңістікте орын алған мемлекеттік-құқықтық процестердің мазмұны;
  
• 
  оларға тән себеп-салдардық байланыстар мен нақты-тарихи заңдылықтар.
  

Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының пәнін анықтағаннан кейін оның түсінігін қалыптастыру қажет.

• 
  Бұл ғылым мемлекет және құқықтың тарихы сияқты әлеуметтік құбылыстарды зерттейтіндіктен қоғамдық, яғни, гуманитарлы ғылымдардың қатарына жатады;
  
• 
  Қоғамдық ғылымдардың ішінде өзінің саяси-құқықтық сипатына сәйкес заңи ғылым болып табылады;
  
• 
  Заңи ғылымдардың ішінде шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымы тарихи-заңдық ғылым болып дараланады.
  

Шет елдердің мемлекет және құқығының тарихын зерттеу жалпы заң ғылымы үшін үлкен маңызға ие. Себебі аталмыш ғылымның зертеулеріне негізделіп басқа заңи ғылымдар өз қызметін жүзеге асырады. Оның шеңберінде анықталған тарихи заңдылықтар мен құбылыстар қазіргі кездегі көптеген процестерді түсіндіруге мүмкіндік береді. Осыдан шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының теоретикалық маңызын көрсетеді.

Сонымен бірге, шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының негізінде заңгерлерді оқытуда қолданылатын пән қалыптасқан. Аталмыш пән болашақ заңгерлерде тарихи сана мен қатар құқықтық сана қалыптастырып, олардың біліктілігін арттырады. Оғант қоса, тарихи процестерге үңіліп, болашаққа болжам жасауға үйретеді және саяси-құқықтық құбылыстардың түп-тамырын анықтау арқылы мазмұнын ашуға көмектеседі. Аталмыш қасиеттер XXI ғасырда өмір сүріп қызмет ететін, елімізде орын алып отырған демократиялық реформаларды тереңдетіп, нарықтық экономиканы дамытатын заңгерлер үшін ауадай қажет.

2-сұрақ:

Ғылым пәні түсінігімен қатар үлкен маңызға ғылым әдісі және ғылым әдіснамасы түсініктері де ие болады. Олар кез-келген ғылымның даму деңгейін, жүргізілетін зерттеулерінің өнімділігін көрсетеді.

Егер ғылымның пәні түсінігі ғылымның нені зерттейтінін, яғни, құбылыстардың қай тобын зерттейтіндігін көрсетсе, ғылым әдісі түсінігі бұл пәннің қалай, қандай жолдармен зерттелетіндігін көрсетеді. Ғылым әдісі дегеніміз – нақты шындықты зерттеу жолдары, бұл ғылымға негіз болатын жалпы және бастапқы қағидалар. Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының да өзіндік әдістері қалыптасқан. Олардың ерекшелігі аталмыш ғылым зерттейтін мәселелерге тәуелді.

Сонымен, шет елдердің мемлекет және құқық тарихының әдістері дегеніміз – мемлекеттік-құқықтық құбылыстардың пайда болу, даму және қызмет етуінің тарихы туралы білім алуда қолданылатын әдіс-тәсілдер, ережелер және қағидалардың жиынтығы.

Шет елдердің мемлекет және құқық тарихының әдістері қолданылу шеңберіне байланысты бірнеше топқа бөлінген. Олар:

1. 
   жалпылама әдістер - философиялық, сана-сезімдік тұғырға және әмбебап қағидаларға негізделген әдіс-тәсілдер. Оларға келесі әдістер жатады;
   
2. 
   жалпылама-ғылыми әдістер - логикаға негізделген және барлық ғылымдарда қолданылатын әдістер;
   
3. 
   жеке-ғылыми әдістер - басқа ғылымдар қалыптастырған және мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеуде қолданылатын әдістер;
   
4. 
   жеке-құқықтық әдістер - заңи ғылымдармен қалыптастырылып, мемлекеттік-құқықтық құбылыстарды зерттеуде қолданылатын әдістер.
   

Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымының пәнін зерттеуде жалпылама-ғылыми әдістердің келесі түрлері қолданылады:

• 
  Анализ – күрделі мемлекеттік-құқықтық құбылысты бөлшектеп, бөлек-бөлек зерттеуге негізделген әдіс.
  
• 
  Синтез – құбылысты оның құрылымдық бөліктерін шартты түрде біріктіріп зерттеуге негізделген әдіс.
  
• 
  Салыстыру – бөлек құбылыстарды бір-бірімен салыстыру арқылы зерттеуге негізделген әдіс.
  
• 
  Индукция – құбылыстың жеке жақтарын танып, оларды жалпылау арқылы зерттеуге негізделген әдіс.
  
• 
  Дедукция – құбылысты жалпы зерттеп, оның жеке жақтарына қорытынды беруге негізделген әдіс.
  

Ал кезеңдеу әдісі тарихи процестерді зерттеуді жеңілдету үшін оларды уақыттық белгісіне сәйкес топтастыруға негізделген. Оған сәйкес белгілі уақыт аралығында орын алған процестер мен құбылыстарды бірге зерттеледі. Бұл әдістің қолданылуы нәтижесінде шет елдердің мемлекет және құқық тарихының тарихнамасы қалыптасады. Аталмыш ғылым тарихнамасы хронологиялық тәртіп бойынша төрт негізгі кезеңнен тұрады:

1. 
   Ежелгі дүниенің мемлекетттік-құқықтық институттарының тарихы (б.э.д. 4 мың жылдық – б.э. 5 ғ.). Бұл кезеңнің өзінде екі бөлімі тармақталады: біріншіден, Ежелгі Шығыс мемлекеттері мен құқығы (Ежелгі Вавилон, Ежелгі Египет, Ежелгі Үндістан, ежелгі Қытай); екіншіден, Антика заманының мемлекеттері мен құқығы (Ежелгі Грек мемлекеттері мен Ежелгі Рим);
   
2. 
   Орта ғасырлардың мемлекттік-құқықтық институттарының тарихы (5 ғ.- 17-18 ғғ.). Курстың бұл бөлігінде орта ғасырларда болған тарихи процестер, сол кезеңнің тарихына үлкен әсер еткен мемлекеттер мен олардың құқықтық жүйелері қарастырылады;
   
3. 
   Жаңа заманның мемлекеттік-құқықтық институттардың тарихы (17-18ғғ. – 19 ғ.). Бұл кезеңде европада басталған буржуазиялық революциялардың тарихы, оның нәтижесінде орнаған саяси режимдер мен құқықтағы өзгерістер қарастырылады;
   
4. 
   Ең жаңа заманның мемлекеттік-құқықтық институттарының тарихы (20-21 ғғ.). Мемлекет пен құқық тарихының бұл дәуірі жиырымасыншы ғасырдан әлі күнге дейін жалғасуда.
   

Жоғарыда айтылғандай шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымы - қоғамдық тарихы-заңдық ғылым. Оның зерттейтін құбылыстары әлеуметтік құбылыстардың қатарына жатады. Сонымен бірге ол басқа заңи ғылымдармен тығыз байланыста болады. Олардың барлығы біріге отырып құқықтану ғылымын құрайды. Заңи ғылымдарды олар зерттейтін пәнінің ерекшелігіне сәйкес келесі топтарға бөлуге болады:

• 
  Жалпы-теориялық заң ғылымдарына мемлекет және құқық теориясы жатады;
  
• 
  Жалпы-тарихи заң ғылымдарына: Қазақстан Республикасының мемлекет және құқық тарихы шет елдердің мемлекет және құқық теориясы және саяси құқықтық ілімдер тарихы сияқты ғылымдар жатады.
  
• 
  Салалық заң ғылымдары ең үлкен топты құрайды. Оған: қылмыстық құқық, азаматтық құқық, қылмыстық іс жүргізу құқығы, азаматтық іс жүргізу құқығы, еңбек құқығы және т.б. жатады.
  
• 
  Салааралық заң ғылымдарының қатарына жер құқығы мен экологиялық құықты енгізуге болады.
  
• 
  Қолданбалы заң ғылымдары (криминалистика, сот медицинасы, заңи психология).
  

Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы басқа да қоғамдық ғылымдармен байланыста болады. Әсіресе, тарих ғылымымен. Шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымы тарих ғылымының бір бөлігі болып табылады. Тарих адамзаттың барлық тарихын, дінін, мәдениетін зерттесе, шет елдердің мемлекет және құқық тарихы тек мемлекет пен құқықтың тарихын ғана зерттейді.

Сонымен бірге саяси-құқықтық ілімдердің тарихы ғылымы да шет елдердің мемлекет және құқық тарихы ғылымынан бастау алады, екеуі бір-бірін толықтырып отырады.