Ертефеодалды монархия кезеңінде (X-XII ғғ.)

1. 
   Сословиелі-өкілді монархия (XIV-XVI ғғ.)
   
2. 
   Княздік абсолютизм (XVII-XIX ғғ.)
   

Құқықтық мәртебесі бойынша Германияның барлық халқы бұл кезеңде негізгі үш сословиеге бөлінді:

1. 
   Рыцарьлар сословиесіне империялық лендарды ұстаушы зайырлы және діни княздер; императордың вассалдары болып табылатын маркграфтар мен герцогтер және діни феодалдар – архиепископтар, епископтар, аббаттар жатты. Солармен қатар бұл сословиеге «еркін қожайындар» - графтар және патшаның қызметіндегі аристократия – барондар кірді. Графтар мен барондардың вассалдары рыцарьлар болды. Ал олар өз кезегінде бірқалқанды рыцарьларға сеньор болды. Бірқалқанды рыцарьлар феодалды сатының төменгі сатысында тұрды. Оларға вассал алуға тиым салынған. Басқаша оларды шеффендік сословие деп те атады. Феодалдық иерархиясы зем құқығының жинағы – «Саксон зерцалосында бекітілген.
   
2. 
   Қала тұрғындарының сословиесі – бюргерлер. Бұл сословие X ғ. қолөнердің ауыл шаруашылығынан бөлініп шығуының нәтижесінде қалыптаса бастады. Германияда патша мен қалалар одаққа тұрмады. Бұл бюргерлердің құқықтық жағдайына өз әсерін тигізді және патша билігін айтарлықтай әлсіретті. Қалалар империялық, княздік және еркін деп үшке бөлінді. Толық өзін-өзі басқаруға тек императордың доменінде орналасқан империялық қалалар ғана қол жеткізді. Қалған қалалар княздерге толық тәуелді болды.
   
3. 
   Шаруалар сословиесі екі категоряға бөлінді: басы бос және басыбайлы шаруалар. Жерге қатысты міндетті, алайда басы бос колондар мен литтер өз жер үлестері үшін барщиналық және оброктық борыштарды өтеді. «Саксон зерцалоснда» оларды ченшевиктер, яғни, қожайынның жерін ұстағаны үшін ақшалай оброк – чиншаны төлейтін шаруалар деп атады. Ал жеке басымен тәуелді крепостной шаруаларға жататын батрактар, жартылай бос литтер және сервілер барщиналық және оброктармен қатар жан басына, некелік, өлімге қатысты алымдар төледі. Осы кезеңде Германияда басы бос шаруадан басыбайлыға ауысатын аралық нысандар көп болды.
   

Империяның басында император тұрды. Оған феодалды иерархияның бірінші щиті тиісті болды, жерге және жер қойынауына жоғарғы құқыққа ие болды, барлық аумаққа тиісті монета соғу және салық жинау құқықтары болды. Соған қарамастан Германияда патша билігі әлсіз болды. Патшаны княздер сайлады. Патша сайлауына қатыспаған княздер өздерін патша билігінен бос деп санады. Кейде жалпыимпериялық мәселелерді шешу үшін рейхстаг (съезд) шақырылды. Оған ірі княздар, графтар, империялық қалалардың өкілдері, рыцарлық ордендердің гроссмейстерлері қатысты. Басқару сарай-вотчиналық жүйе бойынша жүзеге асырылды. Жоғарғы патшалық биліктің орталығы патша сарайы болды. Патша әкімшілігі діни және зайырлы феодалдардан тұрды. Канцлер жоғарғы лауазымды тұлға болды. Сарай мәселелерін майордом басқарды. Мемлекеттік құрылымы жағынан империя шын мәнінде конфедерация болды. Жергілікті жердегі билік графтардың қолында болды. Біртіндеп олар өздеріне мұрагерлік құқықтарды алды. XII ғасырдан бастап герцогтардың, графтар мен епископтар билігінің күшеюі басталды, бұл өз кезегінде мемлкеттік биліктің орталықсызданып, сеньориалды монархияның қалыптасуына алып келді.

1. 
   Герман императорлары Италияда өзінің билігін сақтап қалу үшін және басқа да әскери жорықтар үшін княздердің әскери көмегін қажет етті. Соның есесіне олар княздердің саяси артықшылықтары мен иммунитеттерін заңи бекітуге мәжбүр болды.
   
2. 
   Германияда патша мен қалалардың одағы қалыптаспады, сол себепті қалалар патшалық биліктің орталықтануына көмектесе алмады.
   
3. 
   Түрлі аумақтардың түрлі деңгейде дамуы тұрақты экономикалық қатынастардың орнауына кедергі болды. Сонымен бірге Германияда саяси орталыққа айнала алатын дамыған экономикалық орталық болған жоқ.
   

Түрлі княздіктердің саяси және экономикалық автаркиясы (тұйықтылығы) империялық сословиелермен сол княздіктің аумағында ғана қалыптасқан земдік сословиелердің пайда болуына алып келді. Империялық сословиелік құрылым келесі сипатта болды:

1. 
   зайырлы және діни княздер – империялық лендерді ұстаушылар;
   
2. 
   империялық рыцарьлар;
   
3. 
   империялық қалалардың бюргерлері.
   

Империя басында сөз жүзінде курфюрстілер алқасымен сайланатын император тұрды. Курфюрстілер алқасына төрт зайырлы княз және үш діни княз кірді. Император нақты билікке ие болмады, оның жалпыимпериялық тұрақты әскері және маманданған бюрократиясы болған жоқ. Ал оның қазынасы бос болды. Ол курфюрстілердің дербестігін мойындады және княздердің ішкі істеріне араласпауға міндеттенді. Княздердің коалициялары және жеке сипаттағы соғыстар заңдастырылды. Мемлекеттегі жоғарғы билікті империяны тұрақты басқаратын орган – курфюрстілер алқасы иеленді. Ол императорды орнынана алу және оны соттау құқықтарына ие болды.

Бұл кезеңде кеңес беру функциялары бар сословиелі-өкілді орган ретінде рейхстаг құрылды. Ол үш куриядан, яғни, алқадан тұрды: курфюрстілердің куриясы, княздер мен графтардың куриясы және империялық қалалардың куриясы. Шаруалар мен ұсақ дворяндардың рейстагта өкілдері болмады. Рейстаг жылына екі рет императормен шақырылды. Оның құзыреті нақты анықталмады және келесі мәселелерді қамтыды: соғыс пен бейбітшілік, қаржылық, халықаралық, аумақтық өзгерістер туралы және империлық құқықтағы өзгерістер туралы мәселелер. Сұрақтарда әрбір курияда жеке талқыланды.

Германияда жалпыимпериялық сот болды. Оның мүшелері (14-сі курфюрстілер мен гарфтар тағайындады, ал 2-сі қалалармен тағайындалды.) мәңгілік земдік бейбітшілікті сақтауға міндетті болды. Империялық сотты император басқарды. Империяның барлық аумағы он соттық округтарға бөлінді. Оларды амтман-княздер басқарды.

Кейбір жерлерде бұл уақытта сословиелі-өкілді монархия қалыптаса бастады. Княздіктің басында княз тұрды. Оның билігін сословиелі-өкілді органдар – лантагтар шектеді. Олар земдік мәселелерді шешу барысында шешуші дауысқа ие болмаса да, қаржылық мәселелерді шешуде олардың келісімі қажет болды. Кейбір княздіктерде екі немесе үш палаталы лантагтар болды. Олардың жұмысына дворяндар, діни сословие мен қала тұрғындарымен қатар еркін шаруалардың өкілдері де қатысты. келесі функцияларды атқарды: княздіктің жоғарғы соты болды; жер шеңберіндегі жоғарғы аппеляциялық инстанция болды; әулеттің аяқталуы жағдайында князді сайлады; соғыс пен бейбітшілікке қатысты мәселелерді шешті, жаңа салықтарды енгізді, олардың жұмсалуын қадағалады. Қалалар дербес әкімшілік-аумақтық бірлік болды. Олардағы заңшығарушылық билік бюргерлерден тұрған қала кеңесінде болды. Кеңес комиссиялардан тұрды. Атқарушылық билік бургомистр басқарған магистратқа берілді.

4-сұр:

Германия абсолютизмінің ерекшелігі жалпыұлттық емес, княздік сипатында. Шын мәнінде император билігі өзінің доменінің аумағына ғана таралды, жалпыимпериялық әскер, әкімшілік және монета да болған жоқ. Княздік биліктің нығаюына қалалардың әлсіреуі және 1524-1525 жж. шаруалар соғысынан зардап шеккен дворяндардың кедейленуі себеп болды. Сонымен бірге бұл процеске реформация, яғни, католиктік шіркеудің реформасы үшін күрес қозғалысы да септігін тигізді. Оның нәтижесінде Германия екіге: протестандық және католиктік деп екіге бөлінді. Католиктік шіркеу жауап ретінде контрреформация мен отыз жылдық соғысқа барды. Франция мен Швеция Германияны толық талқандады. Бұл жеңілісті өзінің билігін нығайту үшін княздер пайдаланып кетті. 1648 ж. Вестфальдік бейбітшілік шарты бойынша княздер императорлық биліктен тәуелсіз деп жарияланды, оларға бір-бірімен және шетелдік мемлекеттермен одақ жасауға құқық берілді.

Император билігі сөз жүзінде ғана болды. Сайлау алдында император шекету грамотасына (сайлау капитуляциясы) қол қойды. Ол княздердің ішкі істеріне араласпауға, «Алтын булла» мен империя заңдарын сақтауға, өз билігін мұрагерлікпен қалдырмауға, империя үшін маңызды істерді шешу үшін көрнекті сословиелердің өкілдерін шақыруға міндеттенді. Рейхстаг отырыстарына император өзінің өкілдерін жіберді. Шын мәнінде империядағы билік курфюрстілер алқасына тиісті болды, ал княздіктердің ішінде княздердің жеке дара билігі орнықты.

Құрылым нысаны бойынша Германия 300 мемлекеттік құрылымнан тұратын конфедерация болды. Оның құрамына феодалды княздіктер, империялық гарфтықтар, қалалар мен прелаттықтар жатты. Княздердің егемендігінің өсуі, княздерге толық тәуелділікке түскен қалалардың әлсіреуі капиталистік шаруашылықтық пен жалпыұлттық мемлекеттің қалыптасуына кедергі жасады. Неміс буржуазиясы тым әлсіз болды және княздер мен шіркеуге тәуелді болды. XVII ғ. княздік абсолютизмнің орнығуы басқа елдердегідей қоғамдағы күштердің келісімі нәтижесінде емес, феодалды-консервативті дворяндардың әлсіз буржуазияны жеңуі нәтижесінде мүмкін болды. Жалпыимпериялық органдардан жалпыимпериялық сот және үш палаталы рейхстаг жұмысын жалғастырды. Алайда маңызды шешемідерді княздер мен баронда қабылдағандықтан бұл органдар ондаған жылдар бойын ешқандай маңызды шешемідер қабылдамады. Осы кезеңде империяның ең ірі абсолютистік мемлекеттері Пруссия мен Австрия болды.

Пруссияны ғалымдар саяси режимі бойынша әскери-полицейлік мемлекет ретінде сипаттауға мүмкіндік береді. Себебі мемлкет бағыныштылардың өмірінің барлық салаларына тікелей күш көрсету арқылы араласып отырды.

Австрияны император биледі. Оның жанында басқарудың келесідей жоғарғы органдары болды: Мемлекеттік кеңес, Патша канцеляриясы, Императордың әскери кеңесі, коммерц-алқасы. Провинцияларда билікті патша тағайындайтын наместниктер атқарды. Алайда патша жергілікті шонжарлар ұсынған адамды наместник етіп тағайындады. Провинциялардың сословиелі-өкілді органдары құрамы патшамен бекітілетін сеймдер мен лантагтар болды. Австрияда орталықтанудың күшеюі патишаим Мария Терезияның билігімен байланысты. Қалалардың барлық сайланбалы лауазымды тұлғалары патша шенеуліктерінің бақылауына берілді. 1768 ж. өзінің аса қаталдығымен ерекшеленген «Терезиана» атты қылмыстық кодекс қабылданды. Алайда 1778 ж. бастап «ағартушылық абсолютизм» саясатын жүргізе бастаған патша Иосиф II бұл заңда басқа либералды заңдармен алмастырды.

Герман құқығының қайнар-көздері де біртекті болмады. Империялық заңнама германдықтардығ әдет-ғұрып нормалары, жерлердің сот практикасын жалпылай отырып, жалпы қағидалар мен ережелерді қалыптастыруға тырысты. Империялық заңнаманың ерекше түрі империялық «бейбітшілік статустары» болды. Оларда меншік пен бағыныштылардың өмірін қорғауға бағытталған нормалар мен оларды бұзған үшін санкциялар болды. Империялық заңнаманың нығаюы император Фридрих Барбороссаның тұсында және оның мұрагерлерінің кезінде дамуына жетті. Ол 1235 ж. Маинц келісімінде көрініс тапты. Онда жалпыгермандық құқықтың басты қағидалары бекітілген.

Қайнар-көздер ішінде ең ірі орынды герман тайпаларының әдет-ғұрып құқықтары иеленді. Олар княздердің жарлықтары және үкімдерімен біріктіріліп земдік құқық – ландрехтерді құрады. Жалпыгермандық құқықтың қалыптасуына жеке кодификациялардың ықпалы зор болды. Олардың әрекет етуі жерлердің аумағынан да шықты.

Олардың ішіндегі ең атақтысы Солтүстік-Шығыс Германияның әдет-ғұрып құқығы мен сот практикасының жинағы – «Саксон зерцалосы» болды. Оның авторы саксондық рыцарь, дворян және құқықтың білгірі Эйке фон Репгау. «Саксон зерцалосы» екі бөліктен тұрады. Бірінші бөлігі земдік құқыққа арналған, ал екіншісі – лендік құқыққа. Зем құқығы дегеніміз ерікті, бірақ текті емес сословиенің құқықтары танылады. Бұл сословиеге ұсақ рыцарьлар және бай шаруалар жатты. Оған неке-отбасы, заттай, міндеттемелік, мұрагерлік және қылмыстық құқық пен процес нормаларынан тұрды. Лендік құқықтар тек текті ерікті қожайындарға ғана тарады. Ол мұрагерлік жер иеліктерін иелену тәртібін, сот өндірісін ұйымдастыру, сюзерен мен вассалдың арасындағы дауларды шешу тәртіптері бекітілді. Бұл құқық феодалдардың мүдделерін қатағ қорғады.

Ортағасырлық герман құқығының ең дамыған саласы қалалық құқық болды. Ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы дауларды шешетін қалалық соттар қалыптастырды. Олардың ішінде Франкфурт, Любек және Магдебург құқықтары аса белгілі болды. Зайырлы құқықпен қатар шіркеулік, яғни, канондық құқық та дамыды. Ол католиктік шіркеудің ұйымы мен қызметін реттеді, сонымен бірге азаматтық құқықтың дамуына зор әсер етті. Неке-отбасы қатынастарын реттеді.

Княздік абсолютизмінің нәтижесінде құқықтың унификациясы, рим құқығының рецепциясы негізінде жалпы құқықты қалыптастыру процесі басталды. Тауар-ақша қатынастарының, қолөнер мен сауданың дамуы мүліктік қатынастардың әмбебап реттеушісі ретінде рим құқығын қажет етті. Императорлар да рим құқығының басымдығын қолдады. Рим құқығының докторлары императорлық соттардың судьяларына айналды және онда басымдыққа ие болды. Герман университеттерінде рим құқығы кафедралары құрылып, оқулықтар шығарыла бастады. XVI ғ. рим құқығы герман құқығының басты қайнар-көзіне айналды.

1. 
   мемлекетке қарсы
   
2. 
   дінге қарсы
   
3. 
   имандылыққа қарсы
   
4. 
   тұлғаға қатысты
   
5. 
   меншікке қарсы
   
6. 
   сот тқрелігіне қарсы қылмыстар.