Сенбiлiк сауалнама

№90 (5753) 27 ШIЛДЕ 2019 ЖЫЛ

almaty-akshamу.kz

 almaty-aksham@mail.ru

4

ДЉНИЕ-ДЉРМЕК

ЋАЗАЋСТАН

ТМД

ЌЛЕМ

ДЕРЕК

ЌЗIЛ

ЋЫЗЫЛ ОРАМАЛ

немесе џлттыћ болмыс туралы ой-толѕам

Елбасыныѓ «Болашаћћа баѕдар: рухани жаѓѕыру» баѕдарламалыћ маћаласы к5пшiлiк

ћауымѕа жапан тљзде, ћараѓѕы тљнде жападан-жалѕыз адасып, љмiтi љзiлген жолаушыѕа

газ ћџбырыныѓ релейкi шамшыраѕындай жол сiлтеп, орасан кљш-ћуат сыйлады. Ќсiресе,

маћаладаѕы «џлттыћ код, џлттыћ мќдениет саћталмаса, ешћандай  жаѓѕыру  болмайды»

деген с5з жљрекке нќр ћџйѕандай  ќсер  еттi.

Pзге џлт 5кiлi џлттыћ киiмiмен к5пшiлiк орында жљрсе, ешкiм с5кет к5рмейдi. Ал бiз

зерлi шапан кисек, «ќй, Наурызѕа бара жатсыѓ ба?» деп келеке етуге дайын тџрамыз.

Яѕни ћазiргi ћазаћ џѕымында џлттыћ киiм, џлттыћ дќстљр бiр сќттiк ћана наућандыћ шара

ретiнде ћабылданады. Шын мќнiнде, ћазаћтыѓ џлттыћ киiмiнде, дќстљрiнде  5згелер

алдында џялып,  ћысылатындай  с5кет ештеѓе  жоћ. Ќрине, елдiѓ бќрi ќртiс емес,

сондыћтан шапан тiгетiндер де соны ескерiп, шџбатылѕан етегiн ћысћартып, ою-5рнегiн

азайтып, кљнделiктi ћолданысћа лайыћтаса нџр љстiне нџр болар едi. Бџл 5зегi б5лек

ќѓгiме. Ал ћазiр 5зiнiѓ џлттыћ болмысынан безiнгендердiѓ 5згенiкiн соншалыћ тез

ћабылдайтыны, мџныѓ соѓы жаћсылыћћа апармайтыны туралы  с5з  етпекпiз.

Мешiт  – мџсылман  ћауымыныѓ  он сегiз

мыѓ ѕаламныѓ  иесi,  ћџдiретi кљштi жаратушы

бiр ѕана Алла Таѕалаѕа ћџлшылыћ етiп, кљнќсiн

кешiрудi сџрап жалбарынып, болашаћ мiрiнiѓ

нџрлы болуына тiлек тiлеп, дџѕа  жасайтын

ѕибадат орны. Негiзiнен намазхандар мешiтте

ћасиеттi  жџма  кљнi жамаѕатпен жџма намазын

бiрге оћып, сауап алуѕа тырысады. Lзгелерде

дљниеден ткен (озѕан емес) туыстарына жџма

кљнi Ћџран баѕыштауѕа,  садаћа  беруге  мешiт-

ке  асыѕады. Намазхандардыѓ да, мешiтке келу-

шiлердiѓ  де денi жастар, бџл кз ћуандырады.

Алайда, кѓiлге кiрбiѓ тљсiретiн  жќйттер де

баршылыћ.

Мiне, мешiтке ћарай ћара кйлегiнiѓ етегi

жер сызѕан бес ћыз беттеп келедi. Кескiнi

ћазаћтiкi. Тртеуiнiѓ басында ћара орамал,

бiреуiнiкi араб  ксемдерiнiкi сияћты алабажаћ.

Бџрынѕы кезде ћазаћ ќйелi, кљйеуi, ќлде  туыс-

ћаны ћайтыс болѕанда ѕана ћара жамылѕан.

Ертеректе бейпiлауыз  ћатындардыѓ бiрдемеге

кейiгенде «о, ћара тiгiлгiр!» дейтiнiн  еститiн-

бiз. Тiптi, бiзге барлыћ жаѕынан «мќѓгiлiк

џстаз» орыстардыѓ  зi де тек  ћайѕыда ѕана

ћара киiнедi. Ол рас, орамал дауы ќлi толыћ

шешiлген жоћ. Тiптi, кпшiлiктiѓ де пiкiрi

«тоћал, саћал, орамал дауы» мќѓгiлiк дау

дегенге саяды. Менiѓ айтпаѕым, ћазаћ ћызы

орамал тартћысы келсе, бџрынѕы ќпке,

жеѓгелерiнiѓ  ћыз  кездерiндегiдей ћызыл

орамал тартса жарасар едi.

Дќл осы ойымды сезгендей ћызыл ора-

малды бiреу крiндi. «Е-е, мына  бала бiр кр-

гендi жердiѓ ћызы болды-ау» деп ойлаѕанымша

болмады, о, тоба, ћызыл орамалды ћыз дегенiм

кемпiр екен. Кемпiр болѕанда да тура

сахнадаѕы ќртiс сияћты. Ћызыл орамал,

ћызыл кйлек, ћызыл бешпет, ћызыл  етiк.

Iлбiп ќреѓ жљрсе де, тура бiр жалын жылжып

жљрiп келе жатћан сияћты жалт-жџлт  етедi.

Мына  кемпiрдiѓ ћызша  киiнгенiне ит жыным

тырысса да, талай сылћымныѓ «жалаѓ да

жалаѓ, жалаѓ бџт» жарыстарына «тљсiнiс-

тiкпен» ћарайтын толерантты  ћоѕамныѓ

толерантты  аѕзасы екенiм есiме тљсiп, з-зiмдi

сабырѕа шаћырдым.

Бiлетiндердiѓ сзiне ћараѕанда, балалыћ

шаѕында ойыншыћ тапшылыѕынан ћџмары

ћанып ойнамаѕан бала есейгенде де ойыншыћћа

аѓсары ауып тџратын крiнедi. «Ћџртћа

баћћан бурылдыѓ ћырыћ љш  кљндiк  кемдiгiн»

айтпаѕанда, жан-жануар  тљгiл, сiмдiктiѓ  зi

туѕан  кљнiн  тойлап, ертесiне «басы ауырып»

жџмысћа  келмей  ћалѕан сушы Дарѕабек пен

Арнабектiѓ кесiрiнен суѕарылмай ћалѕанда, сол

кљнi ашылуы тиiс  гљлшанаѕы ћурап  љзiлiп

тљседi  екен. Мына кемпiр де жас кезiнде пио-

нердiѓ, одан соѓ комсомол белсендiлерiнiѓ бiрi

болып, тартћысы  келсе де  ћызыл орамал

тарта алмай, сол кѓiл тљпкiрiндегi орын-

далмаѕан арманѕа ендi ћол жеткiзген болуы бек

мљмкiн-ау деген оймен мешiтке кiрдiм...

Кљндiзгi крiнiс есiмнен шыѕып  кеткен

екен,  бала-шаѕамызбен кешкi шайѕа отырдыћ.

Дидарайна ћосулы (теледидар емес, дидарайна,

Сейiлбек Ћ). Экранда да  џлттыћ  ћџнды-

лыћтарды  ћастерлеу таћырыбы. Ћараймын,

мџнда да сол крiнiс, бiр ћызыл орамалды

ћызыл кемпiр мен кк орамалды кк кемпiр

жарыса сйлеп, ћазаћтыѓ ќдет-ѕџрып, салт-

дќстљрiнiѓ здерi сияћты  жетiк «бiлеуiктерi»

аз ћалѕандыѕын, сондыћтан бџлардыѓ кзi

тiрiсiнде  ћадiрiне жетiп, мџндай сџхбатты жиi

ткiзу керек екендiгiн ћайталап айтып есiп

отыр. Мына кемпiрлерге ћарап отырып ткен

шаћ ойѕа оралды.

Осыдан отыз жылдай бџрын баспасз

бетiнде, мiрден тсе де артына  лмес леѓ

ћалдырѕан ћазаћтыѓ аћын да батыр ћызы

Фариза  апамыздыѓ бiр ќѓгiмесi шыћћан

болатын. Џмытпасам, оћиѕаныѓ џзын-ырѕасы

былай:  «Сќбет кiметiнiѓ соѓѕы жылдарында

«ћайта ћџрудыѓ» нџры кмескiлене  бастаѕан

кезде Фариза апамыз  Ћапћаздаѕы  курорт-

тардыѓ  бiрiнде кптеген џлт кiлдерiмен бiрге

демалады. Демалушылардыѓ  арасында кптен

згеше  бiр тљрiкмен ћариясы да болады.

Lзiнiѓ џлттыћ болмысымен баста сеѓсеѓ брiк,

љсте ћаћпа шекпен, аяћта  саптама  етiк, кљмiс

саћалы  кеудесiн  жапћан  тљрiкмен ћария келе

жатћанда тау ћозѕалып келе жатћандай  ќсер

ћалдырып, ркениет шыѓыныѓ џшар биiгiн-

дегi зге џлт кiлдерi ћаћ жарыла жол бередi.

Япыр-ай, зiнiѓ  џлттыћ  болмысын  саћтап

ћалѕан  џлт  ћандай  ркениеттi  ћоѕамда да

ћџрметке лайыћ екен-ау деп байлам жасайды

апамыз. Осы кезде мен бiздiѓ ауылда осы шал

ћџралыптас болса да ши ћалпаѕы шытынап,

бќтiѓкесiнiѓ кшесi ћисайып, џлымен жасты

балалармен ћызыл араћ iшiп  ћисалаѓдап

жљрген саћалсыз аѕаларымды еске алдым», –

деп келтiредi.  Жќне де згелер зiнiѓ џлттыћ

болмысын саћтап ћалѕанда ћазаћ неге мџнша

сорлап, згенiѓ жетегiнде кеттi деп кљйiнiп,

жауабын да зi бередi. Аћ  патшаныѓ мыѓ

тоѕыз жљз он алтыншы жылѕы љйен жарлыѕы,

ћазан тѓкерiсi, кќмпеске, ћалћоздастыру,

отыз екi, отыз  љшiншi  жылдыѓ ћолдан жасал-

ѕан ћызыл ћырѕын аштыѕы, отыз жетiншi

жылдыѓ «халыћ жауы», ћырыћ  бiрiншi

жылѕы  Екiншi  дљниежљзiлiк соѕыс, елу

екiншi  жылдыѓ  «халыћ  жауы», ћазаћтыѓ сљт

бетiндегi ћаймаѕын ќлсiн-ќлсiн ћырып ћалћып

ала  бергендiктен, ћалѕан  кк  су  iрiмтiктен

осындай ештеѓенiѓ  байыбына  бара алмайтын,

кiм крiнгеннiѓ жетегiнде кететiн жќне

онысын љлкен  жетiстiкке  балайтын есалаѓ

џрпаћ  дљниеге  келген  едi», –  деп  хикаясын

аяћтайды.

Ќр џлттыѓ тiлi, дiнi, салт-дќстљрi, ќдет-

ѕџрпы – зiнiѓ џлттыћ болмысын  саћтайтын

ћорѕаны, темiр сауыты, темiр ћазыѕы. Мџны

бџрынѕы  даналар жаћсы бiлген. Сондыћтан да

Ћџнанбай ћажы, Аѓдамас ћажы, Досжан

хазiрет ћасиеттi  Меккеден  ћажылыћ  сапардан

орала  сала, «дабай, бљгiннен  бастап  кемпiрлер

ћызыл  орамал, ћыздар  ћара  орамал  тартсын,

жiгiттер шолаћ дамбал киiп, кљрек  саћал

ћойсын»  демеген. Себебi, Жаратћан ие ол  кiсi-

лерге з џлтын  шексiз сљйгендiктен, џлттыћ

болмыс пен  мџсылмандыћты  џштастыра  ала-

тын  ћабiлет пен  пайым-парасат  берген.

Коммунистiк ћоѕамда да Мџћаѕали аћынныѓ

зi ќжесiн: «Аћ кимешек крiнсе сенi крем,

аћ  кимешек жоѕалса ненi крем» деп жырѕа

ћосћан. «Оян, намыс!»  журналыныѓ 2010

жыѕы №4 санында тiлшi Талѕат Ноѕайбайџлы

Ћазан  тѓкерiсiне дейiн осыдан бiр ѕасыр ѕана

бџрын Алтай, Атырау, Аћтау, Аћтбе, Шым-

кент, Жамбыл, Ћызылорда, Жетiсу, Семей,

Lскемен, Ћостанай ѓiрiнде мiр сљрген ћазаћ

ќйелдерiнiѓ тљгел аћ жаулыћты суреттерiн

келтiрген. Аћ  жаулыћтыѓ орнын ћызыл, кк

орамал,  ћара  орамал  басћан  кезде ерiксiз

бас  шайћаѕан бiр  ћаламгер  аѕамыз: «Сырты

згерген  адамныѓ  iшi де  згередi», – дептi.

Жан-жануардыѓ iшiнде ћазаћ љшiн

жылћыныѓ орны ерекше. Атћа  мiнген  ћазаћ

айбаттанып  кетедi. Баласын  еркелеткенде

«ћџлыным» дейдi. «Ћазаћ  – жылћы  мiнездi»

деген тќмсiл  кп  айтылады. Керiсiнше айтсаћ,

жылћы – ћазаћ  мiнездес. Ал  ћазаћ пен жыл-

ћыныѓ мiнезiнде «ќттеген-айлар»  баршылыћ.

Ћазiр кп оћылмайтын, кп айтылмайтын

ћазаћ сќбет ќдебиетi  классиктерiнiѓ бiрi

Сќбит Мџћановта мынадай бiр  эпизод бар:

«Жылћыныѓ  еѓ ћас жауы ћасћыр, шындап

шапса,  ћашћан  жылћы ћасћырѕа  алдырмай-

ды. Ал  ћасћыр  те  аћылды  аѓ. Жылћыны

кргенде  алыстан ойнаћтап билеп, бойын

љйреткенше аћырындап жаћындайды. Ћазiргi

тiлмен айтсаћ, трюк  жасайды. Мынадай тегiн

тамашаѕа  шексiз  риза  болѕан жылћы ћас-

ћырды  иiскемек боп жаћындаѕан кезде, шап

берiп жарып тастайды. Жылћы  осылайша з

ќуесћойлыѕыныѓ ћџрбаны боп ћорћырап ћала

бередi». Мџнда  ѕибрат аларлыћ нќрсе

ќуесћойлыћтыѓ жќне згелердiѓ дќстљрiн

«iшкi сљзгiсiз»  ћабылдаудыѓ  соѓы  ћасiретпен

аяћталатынын тџспалдау.

Ћоѕам  ћайраткерi, профессор Мырзагелдi

Кемел: «Џлтты ћџртатын  љш нќрсе бар: дќс-

тљрсiздiк, елiктегiштiк, тџћым араласуы. Осы

љшеуi де ћазаћтыѓ кемшiлiктерi санатында», –

дейдi.  Дќстљрсiздiк пен елiктегiштiктiѓ  соѓы

ћалай аяћталатынын жоѕарыда  айттыћ. Ал

џлтты ћџртатын нќрсенiѓ  бiрегейi аралас неке

таћырыбы тiптi ћиын. Мерзiмдi баспасзде:

«Бљкiл  ќлемдiк еѓ сљйiктi жќне романтикалыћ

мереке 14 аћпан – Ѕашыћтар кљнi ерекше жџп

70 жастаѕы шет ел азаматы мен 28 жастаѕы

Ћазаћстан  азаматшасы  з  некесiн  тiркедi.

Бџл  некелесу салтанатыныѓ ерекшелiгi кљйеу

жiгiт пен  ћалыѓдыћ кљйеу  жаѕыныѓ џлттыћ

киiмдерiн киiп келдi. Мџндай аралас некелер

бiздiѓ  кпџлтты  мемлекетiмiзде  жалѕаса

беретiнiне  сенемiз», – дейдi. Ендi бiрiнде: «Шет

ел азаматы Ћазаћстанѕа келiп бизнесiн

дѓгелетiп, з баћытын ћазаћ ћызынан

тапты», – десе, таѕы бiрiнде «Шет елде  жоѕары

бiлiм  алып, баћыттан басы айналып, шетел-

дiкке байѕа тиiп кеткен крiктi де  бiлiмдi

бќленбай ћазаћ ћызы бес-алты жыл  тiп, екi-

љш  балалы болѕан соѓ, елiне, жерiне, тiлiне

деген саѕынышы ћайта оянып, ендi «тайпа

ксемiмен тайталаса» жљрiп,  жиендерге ћазаћ

тiлiн љйретуге бел буды» делiнедi.

Ќѓгiмемiздiѓ басына оралсаћ, ћазiргi ћара

орамалды ћазаћтыѓ ћызы ендi елу жылдан

кейiн ћара орамалды ћара кемпiрге айналып,

ћазаћтыѓ  џлттыћ киiмi осындай болѕан деп

сџѓћылдап отырмасына кiм кепiл («Ћырыћ

бiрiншi  жылѕы келiншектiѓ» тоћсан бiрiншi

жылы кемпiр болуы мiр заѓы).

Елбасы з Жолдауында «Ћазаћ елiнiѓ

џлттыћ идеясы – Мќѓгiлiк ел!»  болатынын

айћындап крсетiп бердi. Ал Мќѓгiлiк елдiѓ  џл-

ћыздары згеге елiктеп емес, зi згелерге

неге болуы тиiс. Ендеше, «Егемендi елдiѓ еге-

менсiз дидарайнасы» (Болат Атабаев) екiћабат

келiннiѓ  жалаѓаш  ћарнын  сипап шексiз

ризалыѕын  бiлдiретiн ћайын ата туралы ћазаћ-

ћа жат шет ел сериалын, ќлде шашына шаян,

жаѕына жылан, тамаѕына тараћан љймелетуден

жарысћа тљскен «жџлдызшалар» жанталасыныѓ

орнына тќрбиесi кљннен-кљнге  ћиындап

уыстан шыѕып  бара  жатћан  жас  џрпаћћа  тќр-

биелiк мќнi зор, џлттыћ дќстљрдiѓ мќнiне  жетiк,

атаћ-даѓћы  аласалау, шен-шекпенi шаѕындау

болса да «кргенi  кп  кемелдi,  жеткенi  кп

беделдi» дуалы  ауыз  ата-ќжелердiѓ сиетiн

насихаттауы орынды болар едi. Ертеректе

аћындар  мџндай нќрселердi «бас бiлместен

тайында,  жљре бердi жайында,  ћџнан  шыћты

ћџрыћ  крмедi,  днен шыћты  ырыћ  бермедi,

омыртћаѓды  љзейiн  мiнiп кр дедi» деп тџспал-

даѕан. Ал бiзде днен шыѕып кеткен  пробле-

малар жетерлiк. Болашаћ жас џрпаћћа џлттыћ

ћџндылыћтарды  ћастерлеу туралы ќѓгiмелердi

ћџлын  кезiнен ћџлаѕына ћџйѕан  дџрыс.

Нысанбай  ЋУАНЌЛИЏЛЫ.

Нџр-Сџлтан ћаласы.

ЕРЕКШЕ ЋЏРТ

Тљркiстан ћа-

ласында тџратын

Маћпал Жазыбе-

кова атты келiн-

шек ћџрттыѓ бiр-

неше тљрiн жа-

сауды меѓгерген.

Сиыр сауу кљн-

делiктi жџмысына

айналѕан ќйел ћџрт дайындаудыѓ ерекше

мќзiрiн ќлеуметтiк желiден љйренген.

Бљгiнде Маћпалдыѓ жасаѕан ћџрттарына

жергiлiктi тџрѕындардан сџраныс жоѕары.

Lйткенi, оныѓ дќмi ерекше.

Ќсiресе, шоколад пен балћаймаћ

ћосылѕан ћџрт кпшiлiкке таѓсыћ дљние

болѕандыћтан тџтынушылары да кп.

Келiншектiѓ айтуынша, ол алѕашында

сиыр сауа алмайтын болѕан. Бљгiнде бќрiн

љйренiп, сауѕан сљтiн ћџртћа айналдырып

отыр. Ерекше ћџрт сататын келiншек

алдаѕы уаћытта кќсiбiне жаѓа атау берiп,

кеѓейтудi кздеп отыр. Сондай-аћ, сатылу

аймаѕын џлѕайтуды да жоспарлап ћойѕан.

УКРАИНАДА АЛЅАШ РЕТ ЋАРА

НЌСIЛДI ДЕПУТАТ САЙЛАНДЫ

Украинаныѓ Жоѕарѕы радасына алдын-ала нќтиже

бойынша, бiрiншi рет ћара нќсiлдi депутат Жан Беленюк

сайланды. Ол «Халыћ ћызметшiсi» партиясы атынан ттi. Бџл

туралы Орталыћ Азия жаѓалыћтар ћызметi хабарлады.

Алдын-ала сайлау ћорытындысы бойынша, Украина

президентiнiѓ партиясы алда келедi. Бџл Жан Беленюкћа

депутат болуѕа мљмкiндiк бердi.

Жан Беленюктiѓ жасы 28-де. Ол саясатћа келмес бџрын

спортшы болѕан. 2016 жылы Рио-де-Жанейрода ткен

Олимпиада ойындарына ћатысып, кљмiс медаль иеленген.

1,5 КЕЛI ЌШЕКЕЙ

АРЋАЛАЅАН АРУ

Љндiстандыћ дќрiгерлер ќйелге ота

жасап, iшiнен 1,5 келi келетiн ќшекей

бџйымдары мен тиындар алѕан.

26 жастаѕы наућас психикалыћ

аурумен ауырады екен. Бойжеткен iшiне

алћа, жљзiк, сырѕа, бiлезiк, саѕат жќне 90

тиын жинаѕан. Дќрiгерлердiѓ сзiне

сљйенсек, ќшекейлер мыс пен ћоладан

жасалѕан. Арасында алтын бџйымдар да

бар крiнедi.

Љйiнде ќшекейлердiѓ жоѕалѕанын

бiрiншi анасы байћаѕан. Оныѓ айтуы

бойынша, ћызы тамаћ iшкен сайын

ћџсатын болѕан. Асћазаны ауырѕан ару

екi ай клемiнде осылай ћиналѕан.

Дќрiгерлер жазып берген дќрiлер еш

кмектеспеген. Мамандар толыћћанды

тексеру жџмыстарын жљргiзгеннен кейiн

ѕана 26 жастаѕы ћыздыѓ iшкi мљшелерi

нелiктен ауыратыны белгiлi болыпты.

AR House 2019 дќстљрлi

сыйлыѕыныѓ ћазылар алћасы

ќлемдегi еѓ керемет љй

Жапонияныѓ Курасики

ћаласында орналасћан.

Оны AR House 2019 џжымы

аныћтаѕан.

Љш жынды суретке тљсiп жатыр екен.

Љшеуi бiр б!лек, т!ртеуi бiр б!лек.

Сыртынан баћылап тџрѕан бiреу келiп:

–

Неге љшеуiѓ бiр б!лек, т!ртеуiѓ

бiр б!лек суретке тљсесiѓдер? – десе,

ќлгi жындылардыѓ бiреуi:

–

Соны да  тљсiнбедiѓ бе? Бiз ?

суретке тљсiп жатырмыз, – дептi.